شاهنامه و راه انتقال فرهنگ ایرانی به نسل جدید

به گزارش ایرنا، حکین ابوالقاسم فردوسی در اوایل قرن چهارم هجری در روستای "پاژ" از توابع خراسان به دنیا آمد و در سن ۷۸ سالگی نیز در زادگاه خود چشم از جهان خاکی فرو بست.

خالق "شاهنامه" که به جرات می توان گفت در برگیرنده بخش مهمی از تاریخ ایران زمین را در این منظومه به یاد ماندنی و پرآوازاه به یادگار گذاشته شد، بعدها به یک جریان ادبی مهم مبدل گشت و بر هویت مسلمانی ایرانیان نیز افزود.

۲۵ اردیبهشت ماه، روز پاسداشت زبان فارسی و بزرگداشت حکیم ابوالقاسم فردوسی است، حکیم طوس با صرف عمری در حدود ۳۰سال شاهنامه پارسی را سرود و میراثی جاودان برای پارسی زبانان به جای گذاشت.

خبرگزاری جمهوری اسلامی (ایرنا) مرکز قزوین به همین مناسبت گفت و گویی را با ندا خویینی، شاهنامه پژوه قزوینی ترتیب داده است.

ایرنا. درباره شاهنامه فردوسی و ویژگی های کلی آن توضیحاتی ارایه دهید.

"شاهنامه" بزرگترین حماسه‌ منظوم جهان است و براساس منابع موجود، دربرگیرنده نزدیک به ۵۰ تا ۶۱ هزار بیت و یکی از بزرگترین و برجسته‌ترین سروده‌های حماسی جهان، این اثر فردوسی است که سرایش آن دست‌آورد دست‌کم ۳۰ سال کار پیوسته این سخن‌ سرای ایرانی است، موضوع این اثر، افسانه‌ها و تاریخ ایران در سده هفتم میلادی است که در چهار دودمان پادشاهی ایران یعنی پیشدادیان، کیانیان، اشکانیان و ساسانیان در آن گنجانده شده، شاهنامه از سه بخش اسطوره‌ای، پهلوانی و تاریخی، تشکیل می شود.

فردوسی، با سرودن شاهنامه و با ویژگی‌های هدفمندی که داشت، زبان پارسی و فرهنگ و تمدن ایران را زنده کرد، یکی از بن‌مایه‌های مهمی که فردوسی برای سرودن شاهنامه از آن استفاده کرد، "خداینامه" بود، وی در این زمینه از دانش دانشمندان معاصر نیز بهره برد.

هیچ متنی در ۱۰۰ سال گذشته نوشته نشده است که جامع، ملی، اخلاق گرا، داستان گو و خردگرا باشد، هر متنی در حوزه ای خاص دارای اعتبار و اهمیت می باشد، اما فقط شاهنامه کتابی است که هم ملی است و هم از نظر ادبی و زبانی در اوج است.

ایرنا. درباره شرایط زبان پارسی در دوره سرودن شاهنامه توضیح دهید.

فردوسی هنگامی شاهنامه را سرود که زبان پارسی دچار آشفتگی بود و او از ماندگار شدن این آشفتگی و افزونی آن جلوگیری کرد، فردوسی در سرودن شاهنامه بیشتر از "پارسی سره" بهره برد، تعداد واژه‌های عربی در شاهنامه تنها ۸۶۵ واژه است، شاهنامه نفوذ بسیاری در جهت‌گیری فرهنگ فارسی و نیز بازتاب‌های شکوهمندی در ادبیات جهان داشته ‌است و شاعرانی مانند گوته و ویکتور هوگو از آن به نیکی یاد کرده‌اند، شاهنامه بزرگ‌ترین کتاب به زبان پارسی است که در همه جای جهان مورد توجه قرار گرفته و به بسیاری از زبان‌های زنده جهان ترجمه شده‌ است، نخستین مرتبه در سال ۶۰۱ خورشیدی، بنداری اصفهانی، شاهنامه را به زبان عربی برگرداند و پس از آن برگردان‌های دیگری از این اثر، از جمله برگردان ژول مل به زبان فرانسوی، انجام گرفت.

ایرنا. اهمیت فهم شاهنامه در چیست؟

شاهنامه نماد هویت ملی ما است و می تواند بسیاری از معضلات فرهنگی را از طریق تاثیر در فکر و فرهنگ و تربیت نسل آینده حل کند.

ایرنا. اساسا اهمیت حفظ فرهنگ در چیست؟

فرهنگ تنها دارایی ارزشمند ما در جهان است، از دست دادن فرهنگ از دست دادن همه موجودیت ماست.

انسان موجودی فرهنگی است و تقریبا تمام ابعاد زندگی او با فرهنگ معنا می یابد، سیاست، اقتصاد، سلاح، و حتی طبیعت و دنیای وحش همراه با فرهنگ است که ابعاد انسانی می یابد، فرهنگ نگاه انسان به جهان را تبیین و تحکیم می کند، فرهنگ انباشتنی هم هست و با سیر طبیعی عمر انسان و گذر زمان متحول و عموما کامل می شود، در تمام جوامع انسانی فرهنگ مولفه ای مهم و تعیین کننده است، حتی در پیچیده ترین تکنولوژی ها، زیبایی شناسی طراحی، نام گذاری و تبلیغات، عناصر فرهنگی هستند و بدون آن تکنولوژی بی معنا است.

در ایران اهمیت فرهنگ مضاعف است، دلیل اصلی این ویژگی بنا نهادن بر عنصر پایدار فرهنگی این کشور است، ایرانیان هزاران سال است که فرهنگ ایرانشهری را ساخته و پرداخته و توانسته اند آن را به صورت تقریبا خطی تاکنون حفظ کنند، بنابر این فرهنگ تنها دارایی ارزشمند ما در جهان است، دیگر دارایی هایمان به اندازه فرهنگ اهمیت ندارد، از دست دادن فرهنگ از دست دادن همه موجودیت ماست.

ایرنا. اهمیت این انتقال فرهنگ را ذکر کنید.

اگر فرهنگ را از دست بدهیم دیگر هیچ چیز نداریم، فرهنگ ایرانشهری جزو میراث بشری نیز هست که قدمت، پیچیدگی و ارزش های موزون آن که در هزاران کتاب پارسی در گونه های مختلف ادبی صورت بندی شده است بخشی مهم از تمدن بشری است، دست کم از نظر قدمت و انبوهی آثار، فرهنگ ایرانشهری جزو فرهنگ های بی رقیب جهان است.

فرهنگ ملی در ایران و در طول تاریخ استمرار داشته و آسیب های بزرگ مانع از تداوم تاریخی آن نبوده است، اما پس از جنبش مشروطه و نوگرایی اندیشه و تقابل سنت و مدرنیسم تداوم فرهنگی ایران با موانع جدی روبرو شد، غرب چنان جذاب شد که همه ارزش های فرهنگی ایرانی را می توانست تضعیف کند، همچنین عده ای از روشنفکران مشروطه در کارآمدی و تاثیرات فرهنگ ایرانی دچار تردید شدند.

فرهنگ ملی که در برابر حمله یونانی و عرب و مغول ایستاده بود در برابر غرب خود را باخت و پایداری فرهنگی سست شد، بر این اساس مساله اصلی فرهنگی ما چگونه تعامل کردن فرهنگی با غرب بود، حریف قدر ما غرب و تاثیر درست یا نادرست آن در گروه های مختلف سیاسی است، دیگر فرهنگ ها امتحان خود را در برابر فرهنگ ایرانی داده اند.

ایرنا. شاهنامه خواندن چه تاثیری بر حفظ این فرهنگ دارد؟

برنامه های فرهنگی برای انسان مدرن کاملا ضروری است و شاید اگر رشته فرهنگی بشر در این زمان گسسته شود به سختی بتوان آن را در آینده ترمیم کرد.

شاهنامه خواندن، به خصوص برای کودکان، تلاشی فرهنگی برای حفظ تداوم فرهنگ ایرانشهری است، کودکان امروز از تربیت فرهنگی قرن های پیشین سخت محروم هستند و خلا فرهنگ ملی، آنها را به طور طبیعی به سوی فرهنگ غرب سوق می دهد، تربیت فرهنگی در قرن های گذشته بخشی از زندگی روزمره انسان ها بود، هر انسان سنتی در دل آیین ها و فرهنگ ملی زاده می شد، کار، ازدواج و تولید مثل می کرد و در نهایت طبق آیین هایی مشخص به خاک سپرده می شد، در زندگی سنتی گریزی از فرهنگ نبود، به عبارت بهتر زندگی در خارج از فرهنگ معنایی نداشت، انسان مدرن ۲ گریزگاه از فرهنگ دارد: نخست فهم درست یا نادرست از آزادی و فردیت و دوم تکنولوژی و صنعت.

انسان مدرن حتی در فرودست ترین موضع فکری و اقتصادی فهمی از آزادی دارد و گاه به شکلی اغراق آمیز آن را برای اعتراض یا اثبات حقانیت خود پیش می کشد، در این غوغای آزادی خواهی فرهنگ هم همانند هر چارچوب دیگر ممکن است نابود شود. انسان مدرن به صنعت و فناوری ایمانی راسخ دارد، صنعت (تولید انبوه) برخلاف تولید دستی سنتی با فرهنگ میانه ای ندارد؛ به ویژه در مراحل آغازین توسعه صنعتی.

ایرنا. ضرورت اجرای برنامه های فرهنگی را بفرمایید.

فناوری برای برخی افراد جای فرهنگ را می گیرد و خودآگاهی فرهنگی در برابر دانش فنی تولید و مهارت بازاریابی رنگ می بازد، با این فرض برنامه های فرهنگی برای انسان مدرن کاملا ضروری است و شاید اگر رشته فرهنگی بشر در این زمان گسسته شود به سختی بتوان آن را در آینده ترمیم کرد.

این ضرورت جهانی در ایران واجب عینی است، ژئوپلتیک ایران، قدرت و گستره جغرافیایی ایران در طول تاریخ و توازن قوای بین المللی به ضرر ایران سه مولفه بنیادین در اولویت فرهنگ در هویت و امنیت ملی در ایران است.

ایرنا. این تاکید بر فرهنگ ملی در جهان امروز مشکلی ایجاد نخواهد کرد؟

برخی افراد مبنا قراردادن فرهنگ ملی را تنش زا تلقی می کنند، در این سخن فرهنگ ملی اساسا ناسیونالیستی، به معنای اروپایی فهمیده شده که نتیجه قطعی آن جنگ است، ناسیونالیسم اروپایی که گاه به غلط در ایران ملی گرایی ترجمه شده، مبتنی بر نژادپرستی است، در این مکتب خانمان‌سوز تمام مظاهر زندگی اجتماعی براساس نژاد تبیین می شود و نتیجه حتمی این ایدئولوژی، جنگ است، اما فرهنگ در ذات خود ستیزه گر نیست و میل به صلح دارد.

ایرنا. سخن آخر.

در وادی فرهنگ هر تلاشی هر چند کوچک ارزشمند و تاثیر گذار است، اگر همین حالا پیمودن این راه را شروع کنیم در آینده نتایج شگرفی خواهیم گرفت و اتفاقات مبارکی انتظار جامعه را می کشد.

تو این را دروغ و فسانه مدان / به یکسان روش در زمانه مدان

از او هر چه اندر خورد با خرد / دگر بر ره رمز و معنی برد