پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات به‌مناسبت چهل‌و چهارمین سالگرد انقلاب اسلامی ایران سمینار «بعثت تا بعثت» را روز سه‌شنبه ۲۳ خرداد ۱۴۰۲ برگزار کرد. این نشست با عنوان «اقتصاد دهه ۶۰ و عدالت اقتصادی _ اجتماعی» با هدف بررسی عملکرد اقتصادی جمهوری اسلامی در دهه ۶۰ و نسبت آن با اندیشه‌های امام در زمینه اقتصاد و عدالت بود.
در این نشست «حسن سبحانی» استاد اقتصاد دانشگاه تهران، «سیدمهدی زریباف» رئیس مؤسسه پژوهشی مبانی و مدل‌های اقتصادی بومی، «محمدجواد توکلی» عضو هیأت علمی مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره) و «حجت‌الاسلام سید عباس نبوی» مدیر مؤسسه پژوهشی فرهنگی تمدن و توسعه اسلامی حضور داشتند.
پیش از این متن سخنرانی «حسن سبحانی» استاد اقتصاد دانشگاه تهران با عنوان «باید سیاست‌های اقتصادی به دفاع از محرومان بازگردد» در خبرگزاری ایرنا منتشر شده است.
متن پیش‌رو گزارش سخنرانی «حجت‌الاسلام سید عباس نبوی» مدیر مؤسسه پژوهشی فرهنگی تمدن و توسعه اسلامی است.
نمی‌شود به جوانان گفت در اقتصاد سهمی ندارید، اما باید تمام فرهنگی که می‌گوییم قبول کنید
پنج رکن اقتصاد اسلامی
حجت‌الاسلام سید عباس نبوی در ابتدای سخنرانی خود به اندیشه‌های امام (ره) در حوزه اقتصاد اسلامی اشاره کرد و گفت: اقتصاد اسلامی همان‌طور که از کلیت فقه برمی‌آید پنج رکن اساسی دارد که بدون حتی یکی از این پنج رکن، اقتصاد اسلامی موضوعیت خود را از دست می‌دهد. به تعبیر دیگر بخش‌هایی از جهت‌گیری‌های اسلامی می‌تواند مطرح شود اما اقتصاد اسلامی نمی‌تواند شکل بگیرد.
مدیر مؤسسه پژوهشی فرهنگی تمدن و توسعه اسلامی در ادامه افزود: نخستین و مهم‌ترین رکن اقتصاد اسلامی، نقدینگی غیر ربوی است؛ آن چیزی که مربوط به نقود غیر ربوی است. هر شیء که مقداری بهبودی یا رتبه پایین‌ترش بخواهد با رتبه بالاتر آن مبادله شود، نمی تواند با افزوده در اینجا مبادله شود.
دوم قاعده نفی غرر است؛ بر طبق اجماع تمام مذاهب اسلامی، تا زمانی که یک طرف از مبادله به صورت امر واقعی و حقیقی نیاورده باشد، مبادله‌ای در اسلام شکل نمی گیرد. قاعده نفی غرر از ارکانی است که نبودش اسلامیت اصل مبادله را منتفی می کند.
نبوی رکن سوم را قاعده نفی ضرر نامید و گفت: نفی ضرر در مباحث شخصی زیاد وجود دارد، اما نفی ضرر در بحث اجتماعی بحث بسیار مهمی است. شما وقتی تصمیمی می‌گیرید، نمی‌توانید قوت بخشی از جامعه را با ضرر بخشی از جامعه تضمین کنید. آیات قران کریم صراحت دارد حتی در مورد اینکه بعضی‌ها کافر می‌شوند و خداوند می‌پرسد مگر شما در اینجا ضرری می‌کنید که می خواهید کافر شوید؟ یعنی اگر ضرر کنید و به خاطر ضرر به کفر کشیده شوید، خداوند می‌گوید: ضرر را از خودت دفع کن.
رکن چهارم عبارت است از اینکه رشد، توزیع و تقسیمِ فرصت‌ها باید دارای تناسب عادلانه باشد. کسی بی‌جهت از دیگری پیش نمی‌افتد و کسی بی‌جهت از دیگری عقب نخواهد افتاد. به همین دلیل است که انفال و اموال عمومی در اختیار امام و رهبری عادل است که این عدالت را جاری کند.
رکن پنجم پذیرش مسئولیت‌هایی است که به ویژه در عرصه اقتصاد ایفای نقش می‌کنند. به عنوان مسئولیت تکلیف دینی و شرعی و بعداً بهره اقتصادی. برای نمونه امام جماعت نمی‌تواند برای نماز جماعت پولی بگیرد، مجتهد نمی‌تواند برای استخراج فتاوای دینی پولی بگیرد، آنهایی که تکالیف ذاتی در جامعه دارند نمی‌توانند مستقیماً برای این تکالیف حقی مطالبه کنند، چون مانند نماز خواندن تکلیف عینی آنهاست. باید برای زمینه‌ها، حواشی یا مقدمات برخوداری‌هایی تعریف کنند. بدون این پنج رکن، سخن گفتن در مورد اقتصاد اسلامی بی‌معنا است.
رویکرد امام(ره) در حوزه اقتصاد
حجت‌الاسلام نبوی ضمن اشاره بر پافشاری امام(ره) در دوره رهبری خود بر پنج رکن اقتصاد اسلامی گفت: در نخستین جلسه شورا اقتصاد امام (ره) فرمودند کاری کنید که پول کار نکند. امام اجازه نمی‌دادند بانک‌ها طوری حرکت کنند که بتوانند عقبه حرکت نقدینگی را تصرف کنند. در زمان جنگ مملکت نهایتاٌ با ۹ میلیارد دلار در سال اداره می‌شد، تورم بالاتر از ۱۱ درصد نبود، سود بانکی بالاتر از ۹ درصد نبود اینها مسایلی بود که امام(ره) بر آن پافشاری کردند.
جریان حرکت‌های اجتماعی تماماً حرکت‌های ترکیبی است شما نمی‌توانید به نسل جوان جامعه بگویید ما در اقتصاد برای شما هیچ سهمی نداریم، اما باید تمام فرهنگی که ما می‌گوییم قبول کنید
امام حیل ربا را در امر غیرواقعی قبول نداشت، امام (ره) بر جنبه نفی غرر و ضرر وفادار بودند، کسی جرات نمی‌کرد چنین مسایلی را مطرح کند. در زمان امام (ره) کسی جرات نداشت حتی چهار خودرو در بنیاد مستصعفان واگذار کند؛ اما در دوره‌های بعد تمام آنچه مربوط به زیرساخت‌ها بود و بخش مهم آن در دهه ۶۰ شکل گرفته بود و به جلو می رفت، از میان بردند.
بعد از رحلت امام(ره) اقتصاد اسلامی به کدام سمت حرکت کرد؟
مدیر مؤسسه پژوهشی فرهنگی تمدن و توسعه اسلامی ضمن انتقاد از تصمیم‌گیری برخی سیاستگذاران بعد از رحلت امام (ره) گفت: بعد از رحلت امام برنامه‌ریزی طور دیگری چیده شد، همه ارکان اقتصاد اسلامی منکوب شد، بانک‌های مضاربه‌ای و شرکت‌های خصوصی راه افتاد. این در حالی بود که در زمان امام (ره) کسی جرات نمی‌کرد حتی در مورد این مسایل اظهار نظر کند.
وی افزود: ارکان اقتصاد اسلامی که زمان امام شکل گرفت و فرصت‌های عادلانه داشت منطق پیدا می کرد و به تدریج مدل و الگویی پیدا می‌کرد، دو سال بعد از شروع دولت سازندگی کاملاً روند تخریبی پیدا کرد.
نبوی بر این باور است که قانون اساسی ما در بخش ارکان محتوایی اقتصاد اسلامی ضعیف بوده و بیشتر در بخش فرایندی بحث کرده است. اما در مورد اصل این که اقتصاد ما نباید اقتصاد غرری و ضرری باشد و شبیه این مسائل ساکت است.
چگونگی شکل گیری جریان حرکت‌های اجتماعی
بنا به گفته حجت‌الاسلام نبوی، ما در گذشته دو دوره در حیات بشری از نوع پدیده‌های اجتماعی را طی کرده‌ایم و الان وارد مرحله سوم شده ایم.
بشر یک دوره حیات اجتماعی انضمامی را طی کرده است، یعنی عرصه‌های اجتماعی در کنار همدیگر بودند، اقتصاد، سیاست، تعلیم و تربیت و فرهنگ، حقوق اجتماعی فردی و اجتماعی، امنیت و فضا هر کدام راه خود را می‌رفتند. برای نمونه بخش مربوط به حقوق، مسایل قضایی و حقوق عامه در دست قضات بود، اما بخش امنیت و دفاع در دست سلاطین قرار داشت، سلاطین در کار قضات چندان دخالت مستقیم نمی‌کردند، قاضی القضات در حد خودش حریت داشت و همچینن بخش‌های تعلیم تربیت آزاد بودند و کار خود می‌کردند. اما از دوره‌ای که رنسانس در دنیا آغاز شد، ما وارد مرحله ترکیبی شدیم. یعنی عرصه‌های اجتماعی توانستند با همدیگر داد و ستد کنند، اقتصاد توانست به فرهنگ مسیر دهد، آن را تضعیف یا تقویت کند. سیاست توانست با اقتصاد رابطه مستقیم برقرار کند، نظام سلطانی بیاید ثروت ایجاد کند و نظام ثروت بتواند جریان سلطانی ایجاد کند. اینها توانستند به صورت یک مدل ترکیبی با هم کار کنند. اما بعد از جنگ جهانی دوم وارد دوره ترکیب عرصه‌های اجتماعی با هم شدیم و جداسازی این عرصه‌ها با همدیگر امکان پذیر نیست.
نبوی با اشاره به ۶ عرصه اجتماعی گفت: سیاست، اقتصاد، حقوق، تعلیم و تربیت و فرهنگ، دفاع و امنیت و آنچه مربوط به علم و فناوری و دانش در زمینه‌های مختلف می‌شود کاملاً در هم تنیده هستند. اگر وضع فرهنگ جامعه مطلوب نیست، چون وضع اقتصاد اینگونه است چون وضع سیاست اینگونه است اینها با هم کار می کنند.
بدین‌ترتیب جریان حرکت‌های اجتماعی تماماً حرکت‌های ترکیبی است شما نمی‌توانید به نسل جوان جامعه بگویید ما در اقتصاد برای شما هیچ سهمی نداریم، اما باید تمام فرهنگی که ما می‌گوییم قبول کنید. شما نمی‌توانید زمانی که می‌خواهید شرکت‌های مضاربه‌ای را شکل بدهید و به مردم بگوید پول بیاورید و پول ببرید، بدون اینکه بتوانید افزایش واقعی و درستی انجام بدهید. وقتی چنین حرکتی انجام می‌دهید نمی‌توانید از مردم انتظار گوش دادن به صحبت‌هایتان داشته باشید.
برای حل مسایل اقتصادی چه باید کرد؟
وی در پایان درباره این که چه باید کرد، گفت: با رویه‌ای که مسوولان در پیش گرفته‌اند، مشکلات شبیه برجی شده است که ۷۰ درجه کج شده است و در این شرایط حتی نمی‌توان در مورد اقتصاد اسلامی صحبت کرد.
نظر شما