در طول قرن‌ها انسان‌ها با فعالیت‌ها و سفرهای دریایی خود و با تردد کشتی‌ها زمینه نقل و انتقال گونه‌های مختلف آبزیان از یک زیست‌بوم آبی به زیست‌بوم آبی دیگر را فراهم کرده اند؛ به‌نحوی که تاکنون هزاران گونه موجودات دریایی از جمله میکروب‌ها، گیاهان و جانوران دریایی انتقال یافته، در سراسر دنیا شناسایی و گزارش شده‌اند. در حمل و نقل و تردد کشتی‌ها علاوه بر موضوع آلودگی‌های نفتی و شیمیایی، موضوع بسیار مهم دیگر انتقال موجودات مهاجمی است که در اثر تخلیه آب توازن (Ballast water) کشتی، محیط زیست دریایی را به مخاطره می‌اندازند.
آب‌توازن، آب شیرین یا شوری است که برای حفظ تعادل، هنگام جدا شدن کشتی از بندر به درون مخازن (تانک‌های توازن و انبار کالای کشتی‌ها) پمپ و همراه کشتی جابجا شده و در بندر بعدی در زمان بارگیری، تخلیه می‌شود. اگر یک کشتی از چند بندر کالا بار بزند، آب‌توازن کشتی مخلوطی از آب بندرهای مختلف خواهد بود. اگر کشتی در آب‌های کم عمق آب‌گیری کند، رسوبات و دیگر موجودات زنده وارد مخازن کشتی شده و هنگام تخلیه آب‌توازن در بندر مقصد، موجودات زنده مانده غیربومی، در آب های مقصد رها می‌شوند.
با وجود اینکه ممکن است هزاران میکروارگانیزم (ریزجاندار) آبزی و بیماری‌زای قابل انتقال در محیط دریایی به صورت بالقوه مهاجم باشند، به برخی از موجودات مهاجم شناخته شده به دلیل آثار محیط زیستی بسیار مخرب و گاه به دلیل بیماری‌زایی، بیش از سایرین توجه می‌شود و در این بین ۱۰ نوع از گونه‌های مهاجم از اهمیت ویژه‌ای برخوردارند.
بر اساس تحقیقات سازمان تسهیلات جهانی محیط زیست (Global Environment Facility) گونه های مهاجم آبزی (ارگانیسم‌های آبزی مضر)، یکی از چهار تهدید بزرگ اقیانوسی به‌شمار می‌آیند. از جمله مهمترین گونه‌های آبزیان مهاجم مطرح در دنیا می توان به باکتری کلرا (vibriocholerea)، کک آبی، خرچنگ یک‌انگشتی، جلبک سمی (Dinoflagellate)، گوبی گرد (Round Goby Neogobiusmelanostomus)، خرچنگ سبز اروپایی (European Green Crab)، کتانجک آسیایی (Asian Kelp)، صدف زبرا (Zebra Mussel)، ستاره دریایی شمال اقیانوس آرام (North Pacific Seastar) و شانه‌دار شمال آمریکا (Mnemiopsisleidyi) اشاره کرد.
از گونه های فوق حضور شانه‌دار شمال آمریکا فجایع زیادی از جمله نابودی لارو ماهیان و کاهش جمعیت ماهیان دریای خزر و دریای سیاه بر جای گذاشته است. صدف زبرا بهره‌برداری از آب‌های اروپای غربی و دریای خزر را تحت‌الشعاع قرار داده و به شکوفایی جلبک‌ها در خلیج فارس، دریای خزر و سایر منابع آبی خسارات فراوان وارد آورده است.
برخی گونه‌های مهاجم علاوه بر آثار فاجعه‌آمیز بر منابع دریایی، حیات انسان‌ها را نیز مستقیم تهدید می‌کند؛ به عنوان مثال باکتری کلرا که عامل بیماری وباست یا جلبک‌های سمی، مرگ و میر انسان‌های بسیاری به‌خصوص ساکنان نواحی ساحلی را همراه دارد و می تواند در برخی موارد تهدیدات بیولوژیک جدی محسوب شود.
ورود گونه های مهاجم جلبک‌ها و به‌خصوص جلبک های سمی به دلیل پتانسیل ورود خسارات جانی در درجه اول اهمیت و بروز خسارات محیط زیستی به آبزیان و به خصوص آبزیان شیلاتی و تسریع بروز اتریفیکاسیون (یک عکس العمل زیست‌محیطی در پاسخ به ازدیاد ورود مواد مغذی به منابع آبی) در مناطق مرده دریایی و در مناطقی با سطح اکسیژن پایین، مهم است.
طبق برآورد سازمان بین المللی دریانوردی IMO، سالانه برای نقل و انتقال دریایی بالغ بر ۸۰ درصد کالاها در سطح جهان، بین ۳ تا ۱۰ بیلیون تن آب توازن کشتی در جهان جابه‌جا می‌شود. در برخی مواقع افزایش حجم مبادلات تجاری و دریایی منجر به افزایش میزان انتقال موجودات دریایی تا حد بحرانی می‌شود. به همین دلیل ژوئیه ۲۰۰۵ (تیر/ مرداد ۱۳۸۴) کمیته بین‌المللی حفاظت محیط زیست دریایی (MEPC, The Marine Environment Protection Committee) ضمن الزام کلیه کشورها در خصوص داشتن برنامه آب توازن و گل و لای باقیمانده در مخزن توازن کشتی‌ها، بر وجود دفاتر ثبت آب توازن و الزام به رعایت استانداردهای آب توازن تاکید کرد.
در این کمیته فهرست ۱۴ راهنما در ارتباط با کنترل آب‌توازن اعلام شده از جمله مهمترین راهنماهای اعلام شده می توان به راهنمای مراکز پذیرش رسوبات، تعویض آب توازن، تایید سیستم های مدیریت آب توازن، طراحی و ساختار تسهیل کنترل رسوبات بر روی کشتی ها و تعیین مناطق تعویض آب توازن اشاره کرد.
مطابق کنوانسیون آب توازن، راهکارهایی برای مدیریت آب توازن ارائه شده است. این راهکارها شامل دریافت و پردازش آب توازن در بنادر، پردازش آب توازن در کشتی ها توسط مواد فعال و تخلیه آب توازن در دریاهای عمیق بسیار دورتر از سواحل است. در این راستا برای کاهش خطرات ناشی از انتقال ارگانیسم های آبزی مضر، می توان به توصیه هایی مانند اجتناب از تخلیه غیرضروری آب توازن، استفاده از آب هایی به غیر از آب دریا در مخازن توازن، خارج نکردن آب های توازن از شناور در طول مسیر و پاکسازی منظم و دوره ای گل و لای رسوبات تجمع یافته در مخازن آب توازن اشاره کرد.
متمایز ساختن موجودات بومی از موجودات مهاجم و نبود میکروارگانیزم های بیماری زا، یکی از ارکان اصلی تشخیص مضر بودن تخلیه آب توازن در مناطق کم عمق است. در این راستا، پژوهشگاه ملی اقیانوس شناسی و علوم جوی با داشتن امکانات و تجارب کافی برای فعالیت های میدانی و برخورداری از آزمایشگاه های مجهز و متخصصان در امور مختلف آلودگی زیستی، از توانایی کافی برای پایش موجودات آبزی و متمایز کردن موجودات مهاجم از موجودات بومی بهره مند است.
نظر شما