اين شهرستان با سابقه كهن تاريخي و فرهنگي در اعتلاي فرهنگي منطقه نقش موثر و بسزايي داشته و نامداران بسياري از اين منطقه نقش آفرين بوده اند كه نام خود را به نيكي در صفحات تاريخ به يادگار گذاشته اند.
از جمله آنان مي توان به شيخ محمد حكيم خراساني گنابادي فرزند شيخ زين الدين بيلندي گنابادي خراساني به عنوان حكيم، فيلسوف محقق، عالم و اديب جامع؛ خواجه اختيار منشي گنابادي از اساتيد و پيشكسوتان خط نستعليق در قرن دهم هجري قمري، محمد پروين گنابادي نويسنده و مترجم نام برد كه در مسير اعتلاي فرهنگي كشور نقش ايفا كرده اند.
در گناباد مدارس قديمي و تاريخي زيادي وجود داشته كه قدمت برخي از آنها به صدها سال مي رسد و از مهمترين آنها كه هنوز هم نام و نشاني از آنها وجود دارد مي توان به مدرسه علميه جويمند، نجوميه و مدارس ديني بخش ها و روستاهاي بيلند، دلوئي، كاخك و بجستان اشاره كرد.
قبل از تاسيس مدارس نوين در گناباد، بار اصلي آموزش هاي ابتدايي كودكان بر دوش صاحبان مكتبخانه هاي قديمي بود. از اين مكاتب در اواخر دوره قاجار و اوايل دوره پهلوي چندين مورد در مركز شهر گناباد (جويمند)، كوي شرقي يا قصبه شهر، دلوئي، بيدخت ، بيلند و كاخك و همچنين در بسياري ديگر از روستاهاي گناباد وجود داشت.
* شيخ صلاحي پيشگام تاسيس اداره آموزش و پرورش در گناباد
همزمان با پايان جنگ جهاني اول دولت وقت كشور به رياست حسن وثوق الدوله تشكيل شد و وزارت معارف (آموزش و پرورش وقت) به نصير الدوله سپرده شد در همين ايام كه مرحوم ميزا احمدخان سعيدي عهده دار اداره معارف استان خراسان بود شيخ محمدعلي صلاحي ديسفاني در مردادماه 1297 هجري قمري از طرف وزارت معارف و اوقاف و صنايع مستظرفه مامور تاسيس دبستان دولتي و تشكيل اداره معارف در گناباد شد.
با تاسيس مدارس جديد لطمه شديدي به مكتب خانه ها وارد مي شد و از طرفي براي آنكه مدرسه جديد التاسيس دولتي در ابتداي كار با انزجار و مخالفت مردم گناباد مواجه نشود به پيشنهاد مرحوم صلاحي، سيدمحمد معلم باشي كه از نظر حسن اخلاق و رفتار و جلالت و نظر مردم مشهور بود به عنوان معلم اين مدرسه دولتي استخدام و به تعليم و تربيت كودكان و نوجوانان اهتمام ورزيد.
به تدريج در ساير بخشها و روستاهاي تابعه شهرستان گناباد هم مردم خواستار تاسيس مدرسه جديد دولتي شدند كه از آن جمله مي توان به مدارس ملي بجستان، كاخك و بيدخت در سالهاي 1306 و 1307 اشاره كرد و بعدها با توجه به افزايش بودجه تشكيلات وزارت معارف تاسيس دبستان در نقاط شهري و روستايي افزايش يافت و به دنبال آن در سال سال 1310 دبستان دولتي در قصبه شهر (كوي شرقي) اين شهر داير شد.
* از مكتب خانه تا معلم خانه و تشكيل مدارس جديد
در مكتب خانه ها پس از يادگرفتن الفبا، خواندن سوره هاي كوچك از روي عم جزء كه به شكل جزوه اي جداگانه بود شروع مي شد و سپس قرائت و برخي موارد بقيه سوره هاي قرآن ادامه مي يافت و در برخي از مكتب خانه ها به تناسب معلومات مكتب دار در كنار تعليم قرآن رسالات و يا كتابهاي ديگر و اشعار و مقدمات صرف و نحو عربي به نوآموزان آموزش داده مي شد.
از اين مكتب خانه ها در گناباد به عنوان معلم خانه ياد مي شد كه مرحوم سيدمحمد معلم باشي معروف ترين آموزگار آن زمان به شمار مي رفت و معلم خانه در واقع نوعي مكتب خانه سطح بالا بود كه آموزگار اين مركز به معلم باشي معروف بود.
معلمان در ابتدا بيشتر داراي معلومات قديمه بودند و مدرك تحصيلي رسمي نداشتند و با اين وجود در انتخاب آنان به عنوان معلمي در مدارس جديد ملاكهايي مانند سابقه آموزش و مكتب داري و لياقت، كفايت و علاقه و سطح معلومات مورد نظر بود.
نخستين دانش آموزان مدارس دولتي وقت گناباد از نظر سن و استعداد و منشاء خانوادگي و طبقه اجتماعي تفاوت فاحشي با هم داشتند و بيشتر فرزندان خانواده هاي مرفه بودند.
در اوايل تاسيس اين مدارس در گناباد روش تدريس خاصي وجود نداشت و بر اساس تجربه هاي قبلي و اعمال سليقه شخصي به تدريس كتابهاي منتشره از سوي وزارت معارف مي پرداختند و مهمترين كتابها و دروس در سالهاي اول و دوم راه اندازي اين مدارس فارسي، حساب ، ديكته، شرعيات، مشق خط و علم الاشياء و حفظ الصفحه بود كه در كلاسهاي بالاتر بر كميت و كيفيت دروس افزوده مي شد.
تا قبل از سال 1313 شاگردان مدارس دولتي را پسران و معلمان را مردان تشكيل مي دادند ولي بعد از اين سال زمينه ورود بانوان معلم به آموزش و پرورش جديد در گناباد فراهم شد و نخستين بانوان در سال 1315 در اين مدارس استخدام و براي نخستين بار در دبستان ناصر خسرو اين شهرستان به تدريس پرداختند.
* نامگذاري مدارس دولتي گناباد
تا سال 1314 هر يك از مدارس دولتي گناباد با پسوند نام محل همراه بود ولي بعد از تصويب اساس نامه فرهنگستان ايران در هيات دولت وقت در 29 ارديبهشت 1314 بنابر دستور وزارت معارف (آموزش و پرورش) مقرر شد كه مدارسه به نام مشاهير نامگذاري شوند و بعد از آن دبستانهاي دولتي گناباد به نام ناصرخسرو، بجستان به نام آزرقي، در كاخك به نام مسعود سعد، بيدخت با نام جامي و قصبه شهر گناباد به عنوان ملامظفر نامگذاري شدند.
* نخستين مرحله پيشرفت آموزش و پرورش گناباد
با ملي شدن صنعت نفت ايران و 2 نوبت نخست وزيري دكتر محمد مصدق در فاصله سالهاي 1330 تا 1332 تغييرات و تحولات زيادي در كشور از جمله آموزش و پرورش ايجاد شد و در دوره دوم نخست وزيري مصدق لايحه قانوني نظارت بر مصرف سهيمه فرهنگ از درآمد شهرداري ها تصويب و به موجب آن در مركز هر شهر كميسيوني با عنوان ناظر سهم فرهنگ تشكيل شد.
در آن دوران 'يحيي خرسند مشهدي' در دوره تصدي رياست وقت آموزش و پرورش گناباد در نوسازي و احداث مدارس جديد و فضاهاي آموزشي در اين شهرستان بسيار تلاش كرد كه علاوه بر وي 35 نفر در يكصد سال گذشته تصدي اداره آموزش و پرورش گناباد را عهده دار بوده اند.
جمعي از مديران ادوار گذشته آموزش و پرورش گناباد در گفت و گو با خبرنگار ما تحول در جامعه را نيازمند توجه بيشتر به آموزش و پرورش دانستند.
عليرضا اسماعيل زاده كه در سالهاي ابتدايي انقلاب عهده دار رياست اداره آموزش و پرورش گناباد بود، گفت: معلمان نقش اساسي در پيروزي انقلاب داشتند ولي به تدريج به حاشيه رانده شدند و به نقش آنها كمتر توجه مي شود و سطح زندگي آنان از ساير كاركنان دولت پايين تر است و بايد توجه بيشتري به اين قشر بشود.
محب الله حميدزاده كه در سالهاي 1368 تا 1372 سكاندار آموزش و پرورش گناباد بود، مهمترين نكات برجسته تحول آفرين در اين بخش در يكصد سال گذشته از جمله بعد از پيروزي انقلاب اسلامي را حركت به سمت ارزشهاي مذهبي و ديني و محلي ذكر كرد و گفت: اين مسائل بايد هم اكنون نيز نقش پررنگي در نظام تعليم و تربيت داشته باشند.
غلام رضا حسين پور كه در سال 1361 رياست آموزش و پرورش گناباد را بر عهده داشت نيز در تشريح مهمترين نكات تحول اين بخش طي مدت ياد شده، گفت: در واقع شكوفايي آموزش و پرورش اين شهرستان از پنج سال به پيروزي انقلاب اسلامي كه مردم روستاها تمايل يافتند كه دختران آنها به عرصه سياست و دانشگاهها وارد شوند و اشتغال به تحصيل داشته باشند، شروع شد كه بعد از انقلاب نيز تعدادي از اين خانمها وارد گردونه مديريتي كشور شدند.
حسين عباس زاده، رئيس آموزش و پرورش گناباد از سال 1362 تا 1367 نيز معتقد است ارتقاي سطح بينش و فرهنگ و دانش مردم از دستاوردهاي مهم نظام آموزشي است و سياست بازي در آموزش و پرورش خطاي بزرگي است و بايد شايسته سالاري در اين بخش حاكم شود.
آيين نكوداشت يكصدمين سال تاسيس آموزش و پرورش گناباد چهارشنبه شب با حضور وزير و جمعي از مسئولان وزارت آموزش و پرورش و جمعي از مديران استاني و شهرستاني و فرهنگيان در اين شهرستان برگزار شد.
يك هزار و 800 معلم تدريس 18 هزار دانش آموز در 230 مدرسه مناطق شهري و روستايي گناباد را در سال تحصيلي جديد عهده دار خواهند بود.
2095/5132
گناباد- ايرنا- گناباد در سال 1316 يكي از 49 شهرستان كشور و هفت شهرستان وقت خراسان بزرگ بود و تاكنون هفت شهرستان از آن منفك شده اند كه آغاز فعاليت اداره آموزش و پرورش در خطه گناباد سابقه اي كهن دارد و به يكصد سال پيش باز مي گردد.
