هنر اسلامی و ایرانی دو بال همسو
#
تهران ، خبرگزاری جمهوری اسلامی 88/03/31
فرهنگی.هنری.هنراسلامی
هنر ایرانی در سایه هنر اسلامی در طول قرون متمادی رشد و توسعه پیدا کرده
است و تداخل اثار و نشانه های این دو هنر در یکدیگر به حدی است که بسیاری
از کارشناسان و باستان شناسان براین باورند که این دو یکدیگر را در اغوش
دارند .
تا آنجا که بسیاری از هنرشناسان معتقدند که تاثیر هنر ایرانی بر هنر
اسلامی و هنر اسلامی بر هنر ایرانی به قدری است که امروزه این دو همچون دو
بال همسو برای تعالی هنرمند ایفای نقش می کنند .
سیر تکاملی هنر ایرانی را باید در ریشه حوادث تاریخی ایران جست و جو کرد
به نظر می رسد آب و هوای متفاوت ایران اثر خود را بر ساکنان اولیه این
سرزمین در پیدایش هنرهای مختلف در دوره های تاریخی گوناگون داشته است.
بقایای آثار فرهنگی و هنری برجای مانده در دامنه کوه های البرز و زاگرس
نشان از این امر دارد و حفاری های باستان شناسان در این دو منطقه شامل
آثار هنری بسیار مهمی مشتمل بر نقاشی های غارنشینان ،لوازم خانه و ابزار
فلزی و سفالی به همراه ابزار جنگی است .
عناصر فلزی هزاره دوم در نواحی لرستان که امروز میهمان موزه فرهنگی
باستانی لرستان است ، ظروف فلزی اولیه از جنس طلا و نقره کشف شده در تپه
مارلیک در رودبار منطقه گیلان ، متعلق به سه هزار سال قبل از میلاد مسیح ،
وسایل سنگی مربوط به سیالکها و کنده کاری های آنان بر روی استخوان از
جمله آثار هنری به جای مانده از ایرانیان پیشین است .
نکته جالبی که در مطالعه هنر ایرانی به نظر می رسد این است که هنر ایران
مستقل از مکان و زمان پیدایش ، منعکس کننده روحیه و تمایلات ایرانی ها است
و علاوه براین ،تنوع بسیار آثار هنری ایرانیان نشان دهنده آن است که
ایرانیان باستان در مناطق مختلف ،مهارت های بالایی داشته اند.
از جمله این تنوع اثار هنری ایرانیان می توان به سیر تحول هنر معماری در
زمان های مختلف اشاره کرد که این هنر از ابتدای عصر امپراتوری مادها از
شکوه و عظمت بالایی برخوردار بود و رو به پیشرفت گذاشت. در اواخر این
مرحله تاریخی ،معماری دوره اسلامی با تجهیزات و سلیقه ای به شیوه ساسانیان
،از چنان جلوه ای برخوردار بود که در دنیا کم نظیر است .
در همان زمان هنرمندان مسلمان ایرانی ، طاق ها ، دست نوشته های تزیینی و
طرحهای رنگی بسیار متنوع و باشکوهی در مناطق مذهبی ساخته و ایجاد کرده
اند .
پیشرفت سایر هنرها مانند کارهای فلزی ، منسوجات ، کارهای شیشه ای ،
نقاشی ، سفالگری و سایر اثار هنری - ملی ایران ، مدت زمانی به طول
انجامید و در این بین گاهی اتفاقات تاریخی ، جنک ، پیروزی ، هجوم
بیگانگان ، انزوال و فرمانروایی پادشاهان ، اتفاقات طبیعی ، خشکسالی ،
قحطی و زلزله اثر خود را بر سیر و پیشرفت آثار هنری به جا گذاشت.
اما در این میان یکی از مهمترین مراکز جلوه هنر اسلامی مساجد هستند که
امروزه در کشورهای اسلامی و غیراسلامی برای هر بیننده ای اثر هنری خیره
کننده ای به شمار می روند.
پروفسور آرتو آپهام (پوپ) ،باستان شناس براین باور است که دین اسلام با
هنر سازگاری بسیار دارد و در این میان مسجد جلوه گاه هنر اسلامی است .
وی نوشته است : مسجد به عنوان خانه خدا زیبا است ، خدای اسلام _ الله
تعالی _ نه فقط رحیم و حکیم است بلکه جمیل هم هست و از همین رو
دوستدارجمال است و با یک نظر به مساجد کهن می توان دریافت که این بناهای
باشکوه والا که به پیشگاه خداوند اهدا شده اند ، درخور آن هستند که جلوه
گاه هنر اسلامی تلقی شوند.
وی خاطرنشان کرد : هنرمندان بی نام و ناشناس این مساجد که تمام هستی خویش
را وقف خدمت خداوند کرده اند ، از همان شوق مقدسی گرم بوده اند که
استادان رنسانس را مشتعل می داشت و از این رو مثل آن ها با شوری تمام
کوشیده اند تا بهترین تصوری را که از زیبایی داشته اند،در طی این آثار
مقدس جلوه و تحقق بخشند.
انچه مسلم است در بنای مساجد انواع هنرها به هم آمیخته است و می توان
انها را مشاهده کرد .
معماری در توازن ساخت بنا ، نقاشی به کار رفته در نقوش و رنک کاشی ها ،
خوشنویسی، الواح و کتیبه ها و همچنین شعر، موعظه ها و در بسیاری از موارد
صدای موذن ، بانک قاری و
واعظ ،مجال جلوه گری نوای موسیقی در مساجد است .
حتی صنایع دستی هم برای تکمیل و تزیین خانه خدا به کار رفته است که از آن
جمله می توان به فرش های عالی، پرده های گران بها،قندیل های درخشان،
منبت کاری ها و ملیله دوزی های به کار رفته در مساجد اشاره کرد .
سمانه ترحمی یوسفی از فارغ التحصیلان رشته نقاشی براین باور است که حقیقت
هنرهای تجسمی را باید در هنر اسلامی جست و جو کرد .
این محقق هنری براین باور است که اصطلاح هنر اسلامی به ویژگی های هنر مبتنی
بر دین اسلام دلالت دارد ولی لزوما معرف تمامی پدیده های هنری مسلمانان
نیست . هنر اسلامی در این معنا محصول تمدنی است که طی چندین قرن در قلمرو
وسیع اسلام از هند تا اسپانیا شکوفا بوده و سنت های پایداری را نیز به بار
آورده است .
وی خاطرنشان کرد : هنر اسلامی هنری نیست که ضرورتا از اسلام بگوید بلکه
هنری است که چهره هستی را از دید اسلام ترسیم می کند و در واقع هنری است
دارای ماهیت دینی و معنوی که نه فقط در بارزترین مظهر آن یعنی معماری
مساجد بلکه در عرصه های خوشنویسی ، هنر تزیینی و هنر تصویری نمایان شده
است .
ترحمی یوسفی یادآور شد که این هنر پیش از ان که حاوی صور و موضوعات مذهبی
باشد تبلور روح ایمان توحیدی مسلمانان است در قالب انتزاعی ؟ مسلمانان
الگوهای اساسی هنرشان را در هر دوره و با هر وسیله ی هنری ممکن برای
مقاصد دنیوی به کارگرفته اند و از این رو دستاوردهای هنری آنان ،هم از
تنوع بسیار و هم از وحدت بینش و زیبایی شناختی برخوردار است .
وی تاکید کرد که هنر اسلامی با مددجستن از رمز گرایی خاصی که نهفته در بطن
اعتقادات این دین مبین است توانسته اشکال و فرم ها را به قلمرو عرفانی
الهی وارد کند و از این رو دارای ویژگی های خاصی است که برای مخاطبان
جذاب و گیرا است .
به هر شکل هنرهای اسلامی در دوران کنونی نیز از جذابیت هایی خاصی برای هر
بیننده مسلمان و غیرمسلمان برخوردار است از این رو امروزه نمونه های
بسیار ان را در ساخت مساجد در کشورهای عربی ، هنر خوشنویسی ایرانیان و
اماکن تاریخی همچون تاج محل در هند و کشورهای آسیایی دیگر می توان به
وضوح دید .
رضا رینه ای استاد خوشنویسی نیز براین باور است که از آنجا که از همان
ابتدای حمله اعراب به ایران ، تاکید مسلمانان بر هنر کلام و کتابت قران
کریم بود از این رو هنر خوشنویسی و هنرهای وابسته به آن همچون تذهیب ،
جدول کشی ،صفحه آرایی و صحافی در کنار خوشنویسی رشد و توسعه پیدا کرد .
وی در گفت وگو با خبرنگار ایرنا توضیح داد : هنرمندان خوشنویس اوج کارهای
هنری خود را در کتابت قران کریم می دانستند و به جرات می توان گفت که
دوره اسلامی اوج شکوفایی هنر خوشنویسی است.
این هنرمند خوشنویس افزود: خط عربی از دو خط ابتدایی کوفی و نسخ قدیم
گرفته شده و این دو خط از دو الفبای نبطی و سرینی در یک قرن قبل از
تاریخ هجری اقتباس شده است .
استاد رینه ای خاطرنشان کرد : در طول قرن چهارم هجری ابن مغله از خط
کوفی ،شش خط با عناوین محقق ،ریحان ، ثلث ، نسخ ، رقاع وتوقیع را
استخراج کرد که با وجودی که اصولا خط در یک زمان انی و توسط یک فرد ایجاد
نمی شود ولی این امر به نام ابن مغله در تاریخ خوشنویسی ثبت شده است .
وی ادامه داد : تا پایان قرن نهم هجری نوشته های آن زمان با استفاده از
این خطوط در حوزه دین و به ویژه قران کریم و حواشی آن که منتسب به حضرت
محمد (ص ) و احادیث و روایات بود ،اختصاص یافت و تا آن زمان کتابت شعر
فارسی با استفاده از هنر خوشنویسی رواج نداشت .
این هنرمند یاداور شد: در واقع باید گفت که با ورود اسلام به ایران ،حوزه
هنر ایرانی دچار شوک و در ابتدای امر دچار افول شد ولی پس از آن هنرمندان
ایرانی اوج هنر خود را در هنر اسلامی یافتند و تلفیق داشته های اعراب در
بخش ادبیات ، فصاحت کلام و مفهوم با ظرافت هنر ایرانی و ابزار ان اتفاق
افتاد و این امر تا به امروز نیز در تاریخ تکرار شده است .
رینه ای خاطرنشان کرد که آنچه در تعالی هنر خوشنویسی در تاریخ اتفاق
افتاد ،در هنر معماری نیز شاهد هستیم و امروزه اندیشه و فرهنک هنرمندان
ایران قدیم در اثار معماری همچون تاج محل در هندوستان را شاهد هستیم و
این امر از انجا نشات می گیرد که هنر ایرانی در جغرافیای خودش محصور
نبوده بلکه در جغرافیای برون مرزی نیز دارای برد فرهنگی بسیار بوده است .
این استاد خوشنویسی ادامه داد : از قرن نهم هجری شاهد ظهور خط نستعلیق و
شکسته نستعلیق که تماما ایرانی و حاصل تفکر و سلیقه ایرانی هستیم که این
خط همچنین عروس خطوط اسلامی نیز محسوب می شود .
وی افزود : این خط به لحاظ انعطاف پذیری ، انحنا و زیبایی آن ، شاعرانه و
دراماتیک بودن ان علاوه بر استفاده در کتابت ایات وحی ، در نگارش اشعار
شعرای بزرک زمان که این اشعار نیز برگرفته از گنجینه مفاهیم عرفانی و
ارزش های والای دینی بودند ، به کار گرفته شد .
این هنرمند تاکید کرد:امروز نیز در همه آثار خوشنویسی ،هنرمندان بزرک
شاهد ظهور ارزش های اسلامی هستیم که چنانچه لایه های مفهومی اثار برتر به
ارزش های والای انسانی ، اخلاقی و اعتقادی اشاره دارد و این یعنی همان بروز
هنر اسلامی در هنر ایرانی و یا بهتر بگوییم بروز هنر ایرانی در هنر اسلامی