تنوع زیستی خراسان رضوی، ثروتی پنهان در دل طبیعت

به گزارش ایرنا، اول خردادماه، همزمان با ۲۲ می، که روز جهانی تنوع زیستی نام گرفته، روزی بین‌المللی است که توسط سازمان ملل متحد برای ترویج مسائل مربوط به این حوزه تعیین شده‌ و فرصتی مغتنم برای پرداختن به اهمیت و ضرورت این حوزه است.

بر اساس جدیدترین گزارش سازمان ملل متحد بیش از نیم میلیون گونه جانوری در جهان برای ادامه حیات خود، زیستگاه کافی در اختیار ندارند و یک میلیون گونه جانوری و گیاهی را نیز خطر انقراض تهدید می کند.

امروزه بر روی کره زمین در حدود ۲ میلیون گونه موجود زنده شناسایی و نامگذاری شده اند که دانشمندان حدس می‌زنند این رقم تا حدود ۱۰ میلیون گونه قابل افزایش باشد. البته بخش عظیم این افزایش متعلق به گروه‌های بی‌مهرگان و به ویژه بندپایان است.

سازمان ملل در سال ۱۹۹۲ کنفرانسی را در بارهٔ حمایت از محیط زیست در ریودوژانیرو برزیل برگزار کرد که یکی از دستاوردهای آن انعقاد پیمان تنوع زیستی بود که ایران هم این معاهده را در سال ۱۳۷۵ تصویب کرده و بدان پیوست.

پژوهشگران بر این باورندکه باید از تمامی گونه‌های زیستی محافظت کرد، چون طبیعت همواره تعادل خود را با موجودات حاضر حفظ می‌کند.

بر اساس جدیدترین گزارش سازمان ملل متحد بیش از نیم میلیون گونه جانوری در جهان برای ادامه حیات خود، زیستگاه کافی در اختیار ندارند و یک میلیون گونه جانوری و گیاهی را نیز خطر انقراض تهدید می کند.

برخی از گونه‌های گیاهان و جانوران، عهده دار پاکیزگی محیط هستند، درختان اکسیژن مورد نیاز انسان را تولید می‌کنند، گیاهان برای آرامش ما مناظری دل انگیز و برای ادامه حیات هوای تازه و سالم فراهم می‌آورند و اگر گونه‌های جانوری وجود نداشته باشند، گیاهان به سرعت منقرض می‌شوند زیرا گیاهان نمی‌توانند حرکت کنند و نیاز به گرده افشانی توسط دیگر موجودات دارند، پس کار گرده افشانی آنها را جانواران انجام می‌دهند.

تنوع زیستی (Biodiversity) مفهومی است که امروزه در سه سطح ژن، گونه و اکوسیستم مطرح می‌شود، اما این واژه در سطح گونه شناخته شده‌تر بوده و کاربرد بیشتری دارد. تنوع زیستی یا همان ثروت زیستی که امروز شاهد آن هستیم، محصول میلیاردها سال تکامل موجودات است که در نیم قرن اخیر نابودی نیمی از جنگل‌ها، کاهش ذخایر آب زیرزمینی و خشک شدن تالاب‌ها دست به دست هم داده‌ است تا بسیاری از گونه‌های ارزشمند جانوری در جهان از بین برود.

صاحبنظران و اساتید حوزه محیط زیست مواردی از جمله جلوگیری از تخریب زیستگاه با خلق سبک‌های بهره‌وری پایا، آموزش، فرهنگ سازی و توانمندسازی قشر بومی ساکن در مناطق هدف را به منظور نگهداری و حفاظت از گونه‌های بومی، جلب مشارکت جوامع محلی در مناطق ساحلی، حوضه‌های آبخیز و منابع آبی دیگر، ایجاد معیشت جایگزین و پایا برای احیای گونه‌های مختلف جانوری و گیاهی و عملی کردن طرح‌های توسعه پایدار در اطراف مناطق حفاظت شده با هدف حفظ تنوع زیستی را به عنوان مهمترین راهکارهای کلیدی برای حفاظت از گونه‌های زیستی برمی‌شمارند.

کشور ایران از نظر تنوع زیستی جزو ۲۰ کشوری است که تنوع زیستی قابل ملاحظه‌ و چشمگیری دارد؛ محیط‌ زیست اهمیت بسیاری دارد و چهار عنصر آب، خاک، هوا و تنوع زیستی جزو ارکان این حوزه محسوب می‌شوند.

ایران از نظر تنوع زیستی جزو ۲۰ کشوری است که تنوع زیستی قابل ملاحظه‌ و چشمگیری دارد.

استان خراسان رضوی با دارا بودن بیش از دهها منطقه حفاظت شده، شکارممنوع و پناهگاه حیات وحش و شمار انبوهی از گونه های جانوری و گیاهی از تنوع زیستی بالا و ارزش ژنتیکی فراوانی برخوردار است. این استان به عنوان یکی از استان‌های دارای تنوع زیستی بسیار و برخوردار از ذخایر ژنتیکی ارزشمند در زمینه گونه‌های جانوری از ارزش و اهمیت فوق‌العاده‌ای برخوردار است.

سه منطقه پارک ملی تندوره درگز، اثر ملی طبیعی دریاچه بزنگان سرخس و پناهگاه حیات وحش شیر احمد سبزوار، مناطق برجسته به لحاظ تنوع زیستی و جذابیت گردشگری در استان خراسان رضوی محسوب می شوند.

مناطق حفاظت شده هزارمسجد، حیدریه، منطقه گردشگری سلامی در خواف، منطقه حفاظت شده خواجه، ارس، باغ کشمیر، منطقه در بادام و نیز منطقه حفاظت شده قرچقه از دیگر مناطق این استان هستند که از طبیعت بکر و دست نخورده ای برخوردارند.

وجود گونه های جانوری مختلف و متنوع در این مناطق بسیار مورد توجه گردشگران داخلی و خارجی قرار دارد و از این منظر خراسان رضوی ظرفیت های بسیاری را داراست.

۲۱ درصد گستره خراسان رضوی تحت حفاظت

مدیرکل حفاظت محیط زیست خراسان رضوی گفت: هم اکنون ۲۱ درصد گستره ۱۱۷ هزار و ۷۶۹ کیلومتر مربعی این استان زیر پوشش حراستی و حفاظتی این اداره‌ کل است.

مهدی اله‌پور با بیان اینکه مساحت زیستگاههای طبیعی و وحوش در خراسان رضوی ۲ میلیون و ۵۰۰ هزار هکتار است، افزود: خراسان رضوی دارای ۴۱ منطقه چهارگانه و شکارممنوع شامل ۲۸ اثر ملی طبیعی، پارک ملی، پناهگاه حیات وحش، مناطق حفاظت شده و ۱۳ منطقه شکارممنوع است.

وی اظهار کرد: گونه‌های شاخص حیات وحش این استان شامل بز وحشی، قوچ، گوسفند وحشی، آهو، پلنگ، یوزپلنگ، گرگ، کفتار و انواع پرندگان از قبیل پرندگان شکاری، هوبره و کبک است.

اله‌پور، تنوع بالای زیستی در خطه خراسان رضوی را ناشی از زیستگاه‌ها دانست و اظهار کرد: ادامه رشته کوه البرز در این استان، وجود قله بینالود، دشت سرخس ،همجواری با صحرای قره قوم ترکمنستان، نزدیکی با رودخانه هریرود و مجاورت با کویر مرکزی ایران از جمله شرایط جغرافیایی و زیستگاهی متنوعی است که این استان را در ردیف استان های برتر کشور در زمینه تنوع زیستی قرار داده است.

خراسان رضوی دارای ۴۱ منطقه چهارگانه و شکارممنوع شامل ۲۸ اثر ملی طبیعی، پارک ملی، پناهگاه حیات وحش، مناطق حفاظت شده و ۱۳ منطقه شکارممنوع است.

وی بیان کرد: این استان از نظر تعداد مناطق چهارگانه رتبه اول کشور را دارد و از حیث وسعت این مناطق دارنده رتبه ششم کشور است.

وی ادامه داد: همچنین خراسان رضوی از منظر تعداد مناطق حفاظت شده رتبه اول و از نظر وسعت این مناطق رتبه دوم کشوری را دارد.

۳۷ درصد پستانداران کشور در خراسان رضوی

معاون محیط طبیعی و تنوع زیستی اداره کل حفاظت محیط زیست خراسان رضوی گفت: این استان دارای تنوع زیستی بالایی است که ناشی از تنوع اقلیم موجود در جغرافیای استان است.

محمد عرفانی با بیان اینکه از مجموع ۲۱۴ گونه پستاندار شناخته شده کشور معادل ۲۷ درصد به تعداد ۸۱ گونه در این استان زیست دارند، افزود: از مجموع ۵۶۰ گونه پرنده کشور نیز تعداد ۳۳۵ گونه؛ معادل ۶۰ درصد و از مجموع ۲۶۰ گونه خزنده شناخته شده کشور نیز ۶۸ گونه، معادل ۲۶ درصد در این استان شناسایی شده و زیست دارند.

وی ادامه داد: همچنین از ۲۹ گونه دوزیست، تعداد ۲ گونه معادل ۹ درصد و از ۱۶۳ گونه انواع ماهیان تعداد ۲۴ گونه، معادل ۱۴ درصد در این استان زیست می کنند.

وی با بیان اینکه نکته و اصل بنیادین حفظ تنوع زیستی را در حفاظت از مناطق و زیستگاهها باید دانست، ادامه داد: متاسفانه رد پای اکولوژیکی بشر در کره زمین بیش از ظرفیت این کره خاکی است و بهره برداری های بیش از حد و اندازه انسان از محیط زیست، موجب شده کاهش تنوع زیستی در پی تخریب مناطق زیستی نخستین عارضه دامن‌گیر آن باشد.

خراسان رضوی میزبان تمام گونه‌های گربه‌سان کشور

عرفانی با اشاره به شناخت ۱۰ گربه‌سان در کشور که تا کنون ۲ گونه آن یعنی شیر ایرانی و ببر مازندران منقرض شده‌اند، افزود: تعداد هشت گونه دیگر از این گربه سانان در خراسان رضوی زیست می‌کنند.

وی اظهار کرد: بدین ترتیب می‌توان ادعا کرد که این استان از نظر حفظ تنوع زیستی و مطلوبیت زیستگاههای حیات وحش از جمله انواع گونه‌های شناخته شده گربه‌سان جزو استانهای موفق کشور است.

وی ادامه داد: هشت گربه‌سان شناخته شده موجود در کشور شامل پلنگ، یوزپلنگ، گربه پالاس، گربه شنی، سیاه گوش،گربه وحشی، گربه جنگلی و کاراکل می‌شود که حضورشان در خراسان رضوی از وجود جمعیت خوب علفخواران طعمه و نیز زیستگاههای مطلوب در این استان نشان دارد.

خراسان رضوی همه هشت گربه‌سان شناخته شده کشور شامل پلنگ، یوزپلنگ، گربه پالاس، گربه شنی، سیاه گوش،گربه وحشی، گربه جنگلی و کاراکل را میزبانی می‌کند.

معاون محیط طبیعی و تنوع زیستی اداره کل حفاظت محیط زیست خراسان رضوی گفت: خوشبختانه این استان از نظر تنوع زیستی و گونه‌های جانوری دارای سرمایه فراوانی است و امروزه حیات وحش از نظر ارزشهای دارویی، حفاظتی، تفرجی و تحقیقاتی در کنار مزیتهای اقتصادی که دارد از درجه و اهمیت بالایی برخوردار است و از موضوعات مهم امروز بهره مندی از ظرفیت جوامع محلی برای تقویت حفاظت از زیستگاهها و مناطق تحت حفاظت است.

عرفانی افزود: البته عواملی هم این زیستگاهها و نیز حیات وحش موجود در آنها را تهدید می‌کند که از آن جمله می‌توان به خشکسالی، از بین رفتن پوشش گیاهی، کم شدن منابع آبی مناطق، چرای مفرط دام های اهلی در مناطق زیر حفاظت، شکار غیرمجاز و بیماری های مشترک دام اهلی و حیات وحش اشاره کرد.

چالش‌های فراوان ، تهدید ثروت زیستی

عرفانی با بیان اینکه چالش‌های متعددی تنوع زیستی را تهدید می‌کند، افزود: به عنوان مثال جزیره ای کردن زیستگاه‌ها و زیست بوم‌های جانوران که موجب جدایی جغرافیایی میان گونه ها و نیز کاهش ذخیره های ژنتیکی و در نهایت انقراض گونه‌ها می‌شود، بسیار نگران کننده است.

مشکلات ساختاری مانند ضعف قوانین و کمبود امکانات، تجهیزات و نیروهای یگان حفاظت برای جلوگیری از تخریب متجاوزان به طبیعت و شکارچیان از عوامل تهدیدگر تنوع زیستی است

این مسوول، وجود سلاحهای غیرمجاز، حضور دام های اهلی بیش از ظرفیت مراتع زیستگاهی، بهره برداری بیش از حد انسان از محیط زیست، سرعت بیابانی زایی در کشور، رشد جمعیت، افزایش فعالیت‌های روستایی برای توسعه کشاورزی، ورود و استقرار گونه های مهاجم، خشک شدن تالابها و رودخانه ها، افزایش پدیده گرد و غبار و نیز افزایش تجارت غیرقانونی گونه های جانوری را از جمله تهدیدات مخرب تنوع زیستی دانست.

وی ادامه داد: البته عوامل تهدید طبیعی مانند شیوع انواع بیماریها از جمله طاعون نشخوارکنندگان کوچک، آنفلوانزای فوق حاد پرندگان، هاری و غیره را نیز باید از دیگر عوامل تهدید در نظر گرفت.

وی بیان کرد: خشکسالی‌های متناوب و کاهش جمعیت علفخواران همه و همه موجب تداخل در چرخه زیستی و در نهایت کاهش جمعیت گونه های شاخصی مانند گربه سانان و غیره می‌شود.

عرفانی گفت: مشکلات ساختاری مانند ضعف قوانین و کمبود امکانات، تجهیزات و نیروهای یگان حفاظت برای جلوگیری از تخریب افراد متجاوز به طبیعت و شکارچیان از دیگر عوامل تهدید تنوع زیستی است.

انحصار چهار گونه کشوری در خراسان رضوی

عرفانی با بیان اینکه ذخایر و دارایی‌های زیست محیطی در این استان کم نیست، اظهار کرد: چهار گونه حیات وحش هستند که پراکنش آنها در کشور منحصر به خراسان رضوی است و این نشان از ظرفیتهای بالای زیستی این استان دارد.

خفاش نعل اسبی، قرقاول بال نقره‌ای، سنجاب ناخن دراز و جرد زارودنی چهار گونه از حیات وحش کشور هستند که پراکنش آنها منحصر به خراسان رضوی است

وی افزود: این گونه‌ها شامل خفاش نعل اسبی، قرقاول بال نقره‌ای، سنجاب ناخن دراز و جرد زارودنی هستند که صرفا در استان ما زیست دارند.

تقویت حفظ زیستگاه با افزایش سطح مناطق چهارگانه

عرفانی با بیان اینکه اصل مهم در حفظ تنوع زیستی حفاظت و ماندگاری زیستگاه برای گونه های جانوری و گیاهی است، ادامه داد: هم‌اکنون در خراسان رضوی ۲۸ منطقه چهارگانه شامل پارک ملی، اثر ملی طبیعی، منطقه حفاظت شده و پناهگاه حیات وحش معادل هشت درصد مساحت استان زیر پوشش مدیریت محیط زیست هستند.

معاون محیط طبیعی و تنوع زیستی اداره کل حفاظت محیط زیست خراسان رضوی گفت: علاوه بر این ۱۳ منطقه شکارممنوع هم در استان زیر مدیریت اداره کل محیط زیست قرار دارد که با احتساب این شمار ۲۱ درصد گستره خراسان رضوی در مدیریت محیط زیست است اما ملاک استانداردهای جهانی همان مناطق چهارگانه است که باید افزایش یابد.

خراسان رضوی ۲۸ منطقه چهارگانه شامل پارک ملی، اثر ملی طبیعی، منطقه حفاظت شده و پناهگاه حیات وحش دارد که معادل هشت درصد مساحت استان است.

وی ادامه داد: براساس اعلام اتحادیه بین‌المللی حفاظت از طبیعت باید افزون بر ۱۷ درصد گستره هر کشور به عنوان مناطق زیر حفاظت و زیستگاه حفاظت شده برای گونه های جانوری باشد لذا اکنون طرح افزایش سطح مناطق چهارگانه زیر حفاظت محیط زیست استان در مراحل نهایی است.

معاون محیط زیست خراسان رضوی گفت: اگر چه خراسان رضوی رتبه نخست کشور را از نظر شمار مناطق زیر حفاظت دارد اما به دنبال اخذ مصوبه شورای عالی محیط زیست برای افزایش سطح و شمار مناطق چهارگانه زیر حفاظت در استان هستیم.

بانک ژن حیات وحش خراسان رضوی

مدیرکل حفاظت محیط زیست خراسان رضوی بیان کرد: بانک ژن حیات وحش استان به عنوان بانک ژن شمال شرق کشور، جزو برترین‌ها در زمینه ایجاد بانک بافت و ژنوم حیات وحش مطابق استانداردهای علمی است که هزار و ۵۰۰ نمونه بیولوژیک دارد.

اله پور گفت: حفظ ذخایر زیستی و ژنتیکی در راستای حفاظت از تنوع زیستی اهمیت فراوانی در کشور و استان دارد.

وی اضافه کرد: اکوسیستم خشکی و آبی کشور و خراسان رضوی، شرایط آب و هوایی مختلف، تنوع زیستی بسیار غنی در گونه‌های گیاهی، جانوری و میکروارگانیسم دارد.

این مسوول اظهار کرد: این ظرفیت و توانایی بالقوه ایجاد شده تا شناسایی، ثبت، حفاظت، ذخیره‌سازی و ارائه خدمات مرتبط با این ثروت ملی برای بهره برداری علمی و پژوهشی فراهم شود.

بانک ژن حیات وحش استان به عنوان بانک ژن شمال شرق کشور، جزو برترین‌ها در زمینه ایجاد بانک بافت و ژنوم حیات وحش مطابق استانداردهای علمی است که هزار و ۵۰۰ نمونه بیولوژیک دارد.

اله پور افزود: ارگانیسم‌های زنده و سلولها و بخش های قابل تکثیر آنها جزو ذخایر ژنتیکی محسوب می‌شوند و مراکز ذخیره ژنتیک، مراکزی هستند که تهیه، جمع آوری، شناسایی و تعیین هویت، طبقه بندی و نگهداری این نمونه‌های جمع آوری شده را بر عهده دارند.

وی اضافه کرد: این ذخایر در ارتباط مستقیم با امنیت غذایی، امنیت سلامت، امنیت اقتصادی و در نهایت امنیت ملی هستند.

مدیرکل حفاظت محیط زیست خراسان رضوی گفت: این بانک با جمع آوری نمونه‌های بیولوژیک گونه‌های مختلف و همچنین آماده سازی و نگهداری بلندمدت از آنها، گام بسیار موثری برای حفظ حیات وحش کشور به شکل پایدار برداشته و در حال حاضر با ثبت ژنتیکی گونه‌های در معرض تهدید و همچنین استفاده از تکنیک‌های زیست فناوری برای حفظ بقا و مدیریت گونه‌ها، جزو برترین‌ها در کل کشور و مجموعه ای فعال و رو به توسعه است.

او افزود: این بانک دارای ۲ بخش مجزا شامل ذخیره‌سازی و بخش آزمایش و تشخیص گونه است که در بخش ذخیره سازی انواع پر، خون، عضله، ژنوم و سایر بافت‌های پرندگان و حیوانات نگهداری می‌شود.

اله پور ادامه داد: بانک ژن خراسان رضوی علاوه بر این که دستیابی به منابع اطلاعات مولکولی را برای پژوهشگران تمامی گرایش‌های علوم زیستی تسهیل و تسریع می‌کند، آنها را از صید و جمع آوری این موجودات برای مطالعه بی نیاز ساخته است که خود این مساله نقشی مهم در حفظ گونه‌های حیات وحش دارد.