افزایش نرخ تورم و گرانی‌هایی که معیشت بسیاری از خانوارها را زیر فشار قرار داده، بسیاری از تحلیلگران و کارشناسان اقتصادی را به سمت بررسی عوامل اصلی این وضعیت سوق داده و در این میان، رشد نقدینگی در ردیف نخست متهمان تورم بی‌وقفه ایستاده است.
بنابر اعلام بانک مرکزی، در آبان ماه امسال حجم نقدینگی معادل ۵۸۰۶.۸ هزار میلیارد تومان بوده که به ترتیب ۲۰.۲ و ۳۴.۵ درصد نسبت به پایان سال و پایان آبان ماه سال ۱۴۰۰ افزایش یافته است.
نقدینگی به ساده‌ترین بیان یعنی پولی که در دست مردم است یا دارایی که بتوان در زمانی بسیار کوتاه آن را نقد کرد
با این حال، ایرنا اواخر دی‌ماه از ثبت «کمترین نرخ رشد نقدینگی در ۳۲ ماه اخیر» خبر داد و نوشت: نرخ رشد نقدینگی در ۱۲ ماه منتهی به آذر ماه امسال به ۳۳.۴ درصد رسید که کمترین میزان رشد در ۳۲ ماه اخیر است. [۱]
یکی از عرصه‌های خودنمایی تورم در سال‌های اخیر بازار مسکن بوده است که باعث شده بخش مهمی از درآمد خانوارها بخاطر تورم قیمت مسکن و اجاره بها مستهلک شود. به همین خاطر هم دولت سیزدهم مهم‌ترین اولویت خود را سامان اوضاع مسکن قرار داده است تا ضمن بهبود اوضاع اقتصادی خانوارها، پیشران تولید در کشور باشد.
به گزارش ایرنا با استناد به گزارش مرکز آمار ایران، در ۱۲ ماه منتهی به اسفند ۱۳۹۹ قیمت املاک مسکونی شهر تهران ۸۱.۹ درصد افزایش یافته بود که کاهش آن به ۱۹.۸ درصد در ۱۲ ماه منتهی به اسفند ۱۴۰۰ بیانگر افت ۶۲ واحد درصدی تورم نقطه به نقطه مسکن در دولت سیزدهم است. [۲]
در این پیوند، پژوهشگر ایرنا به دنبال پاسخ به این پرسش‌ها است؛ تبعات اقتصادی رشد نقدینگی و مهم‌ترین کاستی‌ها و چالش‌های مدیریت نقدینگی در ایران چیست؟ چگونه می‌توان رشد نقدینگی را کاهش داد و بر اساس این کاهش، نرخ تورم را به صورت کلی و در حوزه‌هایی چون مسکن کنترل کرد؟
با توجه به تحلیل آماری انجام شده در ایران افزایش رشد حجم پول با افزایش رشد قیمت واقعی مسکن و کاهش آن با کاهش این نسبت همراه بوده است
نقدینگی چیست؟
نقدینگی به ساده‌ترین بیان یعنی پولی که در دست مردم است یا دارایی که بتوان در زمانی بسیار کوتاه آن را نقد کرد.
نقدینگی مهم‌ترین متغیر پولی در اقتصاد کلان است که از طریق روابط حاکم بر تولید ناخالص ملی، سرعت گردش پول و نوسان‌های سطح عمومی قیمت‌ها بر اساس تئوری مقداری پول تعیین می‌شود. اجزای تشکیل دهنده نقدینگی پول و شبه‌پول (دارایی با ضریب نقدشوندگی بالا) است. شبه‌پول و سپرده‌های مدت‌دار که حاصل رشد گسترده پول مبتنی بر شوک‌های نقدینگی (مازاد پول یا اعتبار را که سازگار با ثبات قیمت در بلندمدت نباشد شوک نقدینگی می‌گویند) یکی از عوامل تحریک کننده بالا رفتن قیمت‌ها است. [۳]
برپایه نظریات اقتصادی، افزایش نقدینگی دو خاستگاه اصلی دارد: رشد پایه پولی که از راه کارکرد نظام بانکی و مکانیسم ضریب فزاینده پولی مایه افزایش نقدینگی می‌شود و تغییرات درون‌زای نقدینگی که برآمده از تغییر نهادهای پولی و بانکی و افزایش نسبت شبه پول به پول است. [۴]
اثر نقدینگی بر نوسان قیمت بازار مسکن
در سال‌های اخیر بازار مسکن همواره با نوسان‌های سوداگرانه مواجه بوده است. بنا به یافته پژوهشگران یکی از عوامل اصلی رشد جهشی قیمت مسکن ریشه در مشکلات ساختاری اقتصاد کلان از جمله رشد شتابان نقدینگی و عدم ظرفیت‌پذیری سایر بخشهای اقتصادی و بازار سرمایه برای جذب این نقدینگی دارد.
با توجه به تحلیل آماری انجام شده در ایران افزایش رشد حجم پول با افزایش رشد قیمت واقعی مسکن و کاهش آن با کاهش این نسبت همراه بوده است. به تعبیر دیگر نقدینگی مهم‌ترین متغیر برون‌بخشی اثرگذار بر نوسان قیمت مسکن تلقی می‌شود.
ورود نقدینگی به بخش مسکن هم به لحاظ افزایش شدید قیمت و کاهش تقاضای موثر و هم به لحاظ ایجاد نوسان‌های شدید تولید مسکن آثار بسیار مخربی را باقی می‌گذارد. کاهش تقاضای موثر خانوارها به ویژه برای گروه‌های کم درآمد و متوسط جامعه از زیان‌بارترین آثار تورم محسوب می‌شود تحت این شرایط دخالت و کمک دولت برای کاهش تورم به عنوان هزینه مشکلات ساختاری اقتصاد ضروری است. [۵]
مهم‌ترین کاستی‌ها و چالش‌های مدیریت نقدینگی در ایران
در ایران بخش بزرگی از رشد نقدینگی ناشی از رشد پایه پولی بوده است. «پایه پولی» یکی از مهم‌ترین شاخص‌های پولی و مهم‌ترین جزء متغیر نقدینگی به‌شمار می‌آید که چون تغییرات آن به صورت چند برابری در میزان نقدینگی منعکس می‌شود، در مباحث پولی اهمیت بسیار دارد. کنترل پایه پولی نیازمند تعامل جدی دولت و بانک مرکزی است، چرا که در شرایط فعلی بخش عمده‌ای از پایه پولی از طریق تعامل دولت و بانک مرکزی ایجاد شده است. [۶]
اجرای مالیات بر عایدی سرمایه و ثبات‌بخشی به بازار طلا و ارز، انگیزه سفته‌بازی را کاهش داده و از افزایش سرعت گردش نقدینگی جلوگیری می‌کند
به طور کلی مهم‌ترین نقدهای وارد به مدیریت نقدینگی در ایران عبارت‌اند از:
۱- عدم امکان نظارت موثر بر گردش حسابهای دولت
۲- کند شدن گردش منابع درآمدی و هزینه‌ای بخش دولتی
۳- تشدید رفتار رانت‌جویی در بانک‌ها و دستگاه‌های دولتی
۴- رسوب وجوه عمومی در شبکه بانکی و ناکارآمدی شیوه پرداخت اعتبارات (مبتنی‌بر تخصیص)
تجربه سایر کشورها و توصیه نهادهای بین‌المللی در موضوع اصلاح مدیریت نقدینگی دولت نشان می‌دهد، گام نخست برای اصلاح مدیریت نقدینگی، تأسیس حساب واحد خزانه (TSA) و متمرکز کردن تمام حسابهای درآمدی و هزینه‌ای دولت نزد بانک مرکزی است که موجب افزایش شفافیت، امکان نظارت مؤثر و افزایش کارآیی گردش منابع دولت خواهد شد.
مهم‌ترین چالش‌های مدیریت نقدینگی در کشورهای در حال توسعه و از جمله ایران به شرح زیر شناسایی شده است:
۱- نظام بانکی به شکل مناسب توسعه نیافته است یا مورد استفاده قرار نمی گیرد
۲- بخشی از پرداخت‌ها به شکل نقدی انجام می‌شود
۳- حسابهای بانکی دولت متعدد است (در حساب واحد خزانه‌داری متمرکز نیست)
بنا به باور بسیاری از کارشناسان، تورم زمانی کاهش پیدا می‌کند که گشایش اقتصادی و تعاملات اقتصادی و تجاری با کشورهای دیگر صورت گیرد و به تبع آن نقدینگی نیز قابل کنترل است
۴- مانده روزانه باقی مانده در حسابهای مختلف دولت نامعلوم است
۵- استقراض غیرضروری دولتی انجام می‌شود (به رغم وجود مانده حسابهای بلااستفاده)
۶- پیش‌بینی زمان‌بندی شده از جریان وجوه وجود ندارد
۷- «مدیریت نقدینگی» به طور عمده به معنای کنترل مخارج است
۸- بدهی‌های معوق برای انجام هزینه‌ها ایجاد شده و افزایش می‌یابد. [۷]
۹ ویژگی مدیریت نقدینگی مدرن اثربخش در کشورهای پیشرفته
۱- متمرکز کردن مانده‌های نقدی حسابهای دولت و ایجاد یک ساختار TSA
۲- فهم روشن از اینکه چارچوب برنامه ریزی نقدینگی چه گستره‌ای را پوشش می‌دهد
۳- توانایی رصد جریان‌های ورودی و خروجی کوتاه‌مدت نقدی
۴- وجود چارچوب مناسب برای پردازش و حسابداری تراکنش‌ها
۵- اشتراک‌گذاری منظم اطلاعات بین خزانه‌داری مرکزی، نهادهای جمع‌آوری‌کننده درآمدها، نهادهای هزینه‌کننده و شعبه خزانه
۶- تعریف نظام‌های نهادی و ترتیبات مسئولیتی مناسب
۷- استفاده از سیستم‌های پرداخت و تسویه بانکی مدرن
۸- استفاده از ابزارهای مالی کوتاه‌مدت موجود در بازارهای مالی برای مدیریت نقدینگی
۹- تجمیع مدیریت نقدینگی و مدیریت بدهی. [۸]
با ورود حجم نقدینگی به بازار مسکن نهادهای سیاستگذار این بخش باید از طریق سیاست‌های تنظیم معاملات یا سیاست‌های مناسب پولی و مالی نوسان‌های بازار را کنترل کنند
راه‌های کنترل نقدینگی چیست؟
- یکی از اقدام‌های بسیار ضروری به منظور اصلاح مدیریت نقدینگی، ایجاد حساب واحد خزانه TSA است. این موضوع موجب افزایش شفافیت و امکان نظارت موثر، کاهش خطاهای اداری، حذف فسادهای احتمالی، افزایش کارایی گردش منابع دولت و حذف منافع بانک ها از رسوب منابع دولتی خواهد شد. [۹]
- با ورود حجم نقدینگی به بازار مسکن نهادهای سیاستگذار این بخش باید با سیاست‌های تنظیم معاملات یا سیاست‌های مناسب پولی و مالی نوسان‌های بازار را کنترل کنند.
- هدایت نقدینگی و تسهیلات اعطایی بانک‌ها و مؤسسات اعتباری غیربانکی به بخشهای تولیدی در جهت ایجاد ارزش افزوده هماهنگ با میزان رشد نقدینگی.
- هماهنگی و همکاری بهتر بانک مرکزی و دولت جهت کنترل نقدینگی و اجزای آن در شرایط تحریم و کاهش درآمدهای ارزی کشور [۱۰]
- اجرای مالیات بر عایدی سرمایه و ثبات بخشی به بازار طلا و ارز، انگیزه سفته بازی را کاهش داده و از افزایش سرعت گردش نقدینگی جلوگیری می‌کند.
- چنانچه دولت و بانک مرکزی قصد کنترل پایه پولی را در سایه تحریم و کاهش درآمدهای برآمده از صدور فرآورده‌های نفتی داشته باشند، باید خالص مطالبات بانک مرکزی از بخش دولتی و مطالبات بانک مرکزی از بانک‌ها را سخت کنترل کنند.
- با توجه به رشد حجم نقدینگی در کشور، سیاستگذاران می‌توانند با مقایسه بازدهی و تاثیر نقدینگی بر ارزش افزوده بخشهای مختلف اقتصادی، با هدایت صحیح نقدینگی موجود و سرمایه‌گذاری در بخش‌هایی با بازدهی مناسب، از طرفی آثار تورمی نقدینگی را در جامعه کاهش داده و همچنین موجب ارتقاء در بخشهای اقتصادی مرتبط شوند که در نهایت موجب رشد و توسعه اقتصاد کشور خواهد شد.
- بانک مرکزی به منظور تحقق اهداف کلان اقتصادی از جمله افزایش رشد اقتصادی و تثبیت قیمت‌ها و نیز ارتقای کارایی سیاست‌های مدنظر خود می‌بایست به آثار نامتقارن و ضریب تاثیر هر تکانه بر ارزش افزوده هریک از بخشهای اقتصادی توجه کند و با توجه به این تأثیرات و بخش هدف مدنظر به عنوان بخش پیشرو، تصمیمات اقتصادی را اعمال دارد. [۱۱]
- بنا به باور بسیاری از کارشناسان، تورم زمانی کاهش پیدا می‌کند که گشایش اقتصادی و تعاملات اقتصادی و تجاری با کشورهای دیگر صورت گیرد و این عامل در پرتو رفع مشکلات پیش روی روابط خارجی محقق می‌شود و این موضوع اثر قابل‌توجهی روی کنترل نقدینگی به جا می‌گذارد.
- تمرکز بر راهکارهای دوقلوی مصرح در بررسی مرکز پژوهش‌های مجلس برای کاهش نقدینگی: فروش اموال مازاد بانک‌ها و دیگری تسویه مطالبات غیرجاری بدهکاران بانک‌ها با سپرده‌های این بدهکاران در بانک‌های دیگر است. [۱۲]
- با ورود شرکت‌ها به بازار بورس، دولت می‌تواند نقدینگی موجود در بازار را جذب و بورس را هم تقویت کند، البته جذب نقدینگی به تنهایی کمکی به ساماندهی اقتصاد کشور نمی‌کند بلکه باید به تولید و توسعه صنعتی هدایت شود به طوری که میزان تولید در کشور افزایش یابد.
منابع
[۱] .کمترین نرخ رشد نقدینگی در ۳۲ ماه اخیر، خبرگزاری ایرنا، ۲۹ دی ۱۴۰۱
[۲] . کاهش ۶۲ درصدی نرخ تورم مسکن در دولت سیزدهم/ پیش‌بینی کاهش قیمت ملک در سال ۱۴۰۱+ نمودار، خبرگزاری ایرنا، ۳۱ فروردین ۱۴۰۱
[۳] . علی اکبر قلی زاده و طاهره ملاوی، بررسی اثرات نقدینگی بر نوسان قیمت مسکن در کشورهای نفتی و غیر نفتی، فصلنامه پژوهش‌ها و سیاست‌های اقتصادی، سال بیستم، شماره ۶۳، پاییز ۱۳۹۱، ص ۹۲
[۴] . حسین محمدی، نقدینگی و چند و چون آن در اقتصاد ایران، مجله اطلاعات سیاسی- اقتصادی، شماره ۲۹۳، پاییز ۱۳۹۲، ص ۱۷۴.
[۵] . قلی زاده، پیشین، صص ۱۰۰ و ۱۰۱.
[۶] . محمدی، پیشین، ص ۱۷۶.
[۷] . سیدعلی روحانی و داریوش ابوحمزه، تحلیل و نقد فرآیندهای مدیریت نقدینگی خزانه دولت در ایران پژوهش‌های اقتصادی ایران، دوره ۲۳، شماره ۷۴، فروردین ۱۳۹۷، ۲۲۳.
[۸] . همان، ص ۲۲۴.
[۹] . همان، ص ۲۴۹.
[۱۰] . محمدی، پیشین، ص ۱۸۰
[۱۱] . مهناز حاله و همکاران، بررسی اثرات نامتقارن تغییرات حجم نقدینگی بر ارزش افزوده بخش خدمات در اقتصاد ایران، فصلنامه اقتصاد مالی، دوره ۱۵، شماره ۴، زمستان ۱۴۰۰: ص ۲۰۶.
[۱۲] مدیریت نقدینگی و مهار تورم، معاونت پژوهش‌های اقتصادی مرکز پژوهش‌های مجلس، دی ماه ۹۷
نظر شما