عزاداری محرم در قزوین آئینی به درازای بیش از هزار سال

به گزارش ایرنا، مردم قزوین نیز همانند سایر هموطنان خود در ایام ماه محرم با برپایی آئین های مختلف عزاداری عشق و ارادت خود را به اهل بیت عصمت و طهارت (ع) و خاندان پیامبر گرامی اسلام(ص) می رسانند و برای سالروز شهادت حضرت سیدالشهدا (ع) و یاران باوفایش به سوگ می نشینند.

شور و شعور حسینی در ماه محرم در قزوین موج می زند و در جای جای این شهر بیرق های سیاه با نام مبارک "یاحسین(ع) برافراشته شده است، و علاوه بر حسینیه ها و مساجد و تکایا، تقریبا در هیچ معبر و کوچه ای نیست که بساط روضه های خانگی و آئین عزاداری برپا نباشد.

آئین های سوگواری حسینی در ماه محرم در قزوین از قدمت بالایی برخوردار است که نشان می دهد مردمان این سرزمین دیرباز است که در زمره دلدادگان اباعبدالله الحسین(ع) هستند، آنطور که گفته می شود بنابر برخی متون قدمت نخستین عزاداری ها در ماه محرم در قزوین همزمان با روی کار آمدن سلسله آل بویه در قرن سوم هجری است، اما عزاداری های مربوط به این ایام در زمان پایتختی قزوین در دوره صفویه شکل رسمی و گسترده به خود گرفته است.

بسیاری از مردم قزوین از گذشته های دور تاکنون در ایام دهه اول محرم خود را مقید به حضور در هیات های عزاداری در تکایا، حسینیه ها و مساجد می دانند، قدمت مراسم عزاداری در برخی حسینیه های قزوین به دوره قاجار بازمی گردد.

بسیاری از قزوینی ها در ایام محرم به ویژه دهه اول این ماه همچون دیگر عزاداران حسینی در اقصی نقاط ایران برای شهادت مولای خود سید الشهدا(ع) و یاران وفادارش سوگواری کرده و اشک ماتم می ریزند، با این حال برخی آئین های عزاداری در قزوین در مقایسه با دیگر نقاط با سبک و سیاق خاصی و به شکل منحصر به فرد برگزار می شود که در این گزارش از زبان یک کارشناس مردم شناسی و یک تاریخ پژوه  به آنها اشاره شده است.

قزوین خاستگاه تعزیه خوانی در ایران

کارشناس مردم شناسی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری قزوین در گفت و گو با خبرنگار ایرنا پیرامون فرهنگ عزاداری قزوینی ها در ماه محرم گفت: یکی از آئین های مربوط به عزاداری ماه محرم در قزوین که در ماه صفر نیز اجرا می شود، تعزیه خوانی است.

 مجتبی عباسی افزود: تعزیه خوانی از آئین های ویژه عزاداری عاشورایی در قزوین است که ریشه آن به دوران صفویه بازمی گردد و هنوز نیز در ایام محرم و صفر در بعضی مناطق قزوین و روستاهای اطراف برگزار می شود.

وی افزود: تعزیه نوعی نمایش مذهبی به شمار می رود که شخصیت‌های آن واقعه کربلا روایت کرده و به ایفای نقش شخصیت های آن می پردازند.

عباسی ادامه داد: به دلیل قدمت بالای قزوین در تعزیه، هنر زره بافی روستای حصار خروان نیز به ثبت ملی رسیده و تعزیه های دهه اول محرم این روستا در سطح کشور کم نظیر و زبان زد است و بسیاری از افراد از راه های دور و نزدیک به خود می کشاند.

سوگواری زنانه حسینیه آقاسیدجمال

کارشناس مردم شناسی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی قزوین همچنین گفت: از گذشته های دور تکایا و حسینیه ها در این شهر از چندروز قبل از آغاز ماه محرم برای برپایی آئین های عزاداری آماده و سیاهپوش می شدند.

 عباسی همچنین گفت: یکی از اماکنی که در دهه ماه محرم آئین های سوگواری از صبح تا شب در آن جریان دارد و با خیل عزاداران حسینی (ع) روبرو است، حسینیه اقا سید جمال یا تکیه آسید جمال قزوین می باشد.

وی اظهار داشت: نذر چای، قند، استکان و نعلبکی در این مکان رواج دارد و یک سنت قدیمی است به این شکل که بانوان عزادار پس از خروج از حسینیه با خود یک استکان و نعلبکی یا چند حبه قند همراهشان می برند و در صورت حاجت روا شدن، در ماه محرم سال آینده تعدادی استکان و نعلبکی و مقداری قند و چای به چایخانه حسینیه اهدا می کنند تا بین عزاداران پخش شود.

عباسی گفت: آیین سوگواری زنانه حسینیه آقاسید جمال قزوین با شماره ۶۵۱ در فهرست میراث معنوی به ثبت رسیده است.

کارشناس مردم شناسی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی قزوین همچنین گفت: البته امروزه سوگواری حسینیه آقاسیدجمال تنها خاص بانوان نیستند و مردان نیز در بخش هایی از ساعات روز دهه اول محرم امکان حضور در این حسینیه و عزاداری را دارند.

آئین نمادین تشییع شهدای کربلا بدست زنان بنی اسد

عباس گفت: یکی دیگر از آئین های سوگواری محرم منحصر به فرد در قزوین مراسمی است که در سومین روز شهادت امام حسین(ع) برگزار می شود که سابقه و قدمت دیرینی دارد و هنوز پابرجاست.

کارشناس مردم شناسی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان قزوین گفت: این مراسم آئین نمادین تشییع پیکر شهدای کربلا از سوی زنان طایفه بنی اسد است که در سیزدهم ماه محرم با حضور جمعی از بانوان قزوینی برگزار می شود.

عباسی همچنین گفت: در این آئین زنان قزوینی و مناطق اطراف در مسجد علی اکبری قزوین حاضر شده و بیل و کلنگ و تابوت های نمادین شهدای کربلا را با خود حمل کرده و با خواندن مرثیه و سینه زنی در خیابان شهدا راهپیمایی می کنند و به امامزاده حسین(ع) می روند و دوباره به مبدا بازمی گردند.

عباسی با بیان اینکه علامت کشی یا علم کشی از آئین های عزاداری ماه محرم در قزوین ویژه دسته جات عزاداری است،افزود: علم وسیله ای فولادی در ابعاد و اندازه های متفاوت و دارای تیغه های متفاوت است که تزیینات و زیورآلات مختلفی بر روی آن نقش می بنند و در مرکز ثقل یا وسط آن میله ای عمودی وجود دارد که از آن نقطه حمل می شود.

وی اضافه کرد: آئین عزاداری علامت کشی قزوین نیز در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.

پیشینه عزاداری های ماه محرم در قزوین، آل بویه و صفویه

محمدحسن سلیمانی پژوهشگر تاریخ معاصر ایران و قزوین پژوه در گفت و گو با خبرنگار ایرنا در خصوص آئین های عزاداری ایام محرم در قزوین گفت: آن طور که در متون تاریخی وجود دارد، سابقه نخستین عزاداری های مربوط به این ایام در قزوین و دیگر نقاط ایران به دوره آل بویه در سده سوم هجری بازمی گردد، در این دوره بود که شیعیان به عنوان اقلیتی موقعیتی برای برگزاری عزاداری در سالگرد شهادت امام حسین(ع) پیدا کردند.

وی ادامه داد: اما جلوه و بروز و ظهور عزاداری های ماه محرم در قزوین مربوط به اعلام تشیع به عنوان مذهب رسمی ایران و دوران شاه تهماسب بود که به نوعی می توان گفت این شهر نخستین پایتخت تشیع در جهان محسوب می شود.

سلیمانی از قزوین به عنوان خاستگاه تعزیه در ایران نام برد و گفت: در همین دوران است که هنر نمایشی تعزیه و شبیه خوانی در قزوین شکل و پا می گیرد که هنوز هم پابرجاست و ایام محرم در نقاط مختلف این استان اجرا می شود.

وی ادامه داد: در همین دوره شاهد شکل گیری مجالس روضه خوانی ماه محرم و به راه افتادن کاروان های عزاداری در قالب دسته جات و حمل شمایل و علامت ها بودیم.

سلیمانی گفت: در قزوین دوره صفویه ۹ تکیه شامل تکیه اقا حسن نایب و حاج میرزا فصیح در محله سوق الاغنام، تکیه حاج اسماعیل در محله پنبه ریسه، تکیه میرزا احمدخان در محله درب ری، تکیه چاووش ها و تنورسازان در محله تنورسازان، تکیه دباغان و تکیه های طاق بهلول و میرزا قلاق از اماکن اصلی عزاداری و آئین های سوگواری ماه محرم در قزوین بودند که از این تکایا در حال حاضر دو تکیه به مسجد تبدیل شده و اثری از باقی نیست.

این قزوین پژوه گفت: مراسم عزاداری در تکایای قزوین با مرثیه خوانی، سیه زنی، زنجیزنی با علم و کتل و طبل شیپور همراه بوده است.

وی اضافه کرد: از دوره قاجاریه حرارت و شور حسینی عزاداران ماه محرم در حسینیه های قزوین که بیشتر وقفی بودند بروز و ظهور پیدا می کرد.

این قزوین پژوه ادامه داد: برخی آئین های سوگواری ماه محرم که هنوز هم در حسینیه های قزوین برپاست جامانده از دوران قاجار است که از جمله آنها می توان به مراسم حسینیه های امینی، آقاسید جمال، رضوی، دیوان خانه حاج سیدجوادی، سید ابوتراب و سیاهپوش یاد کرد.

طبق کشی در دسته جات عزاداری حسینی قزوین

پژوهشگر تاریخ معاصر ایران و قزوین پژوه همچنین گفت: حمل طبق در مراسم های عزاداری دسته جات قزوین نیز در ایران منحصر به فرد است، طبق وسیله ای استوانه ای شکل و آینه کاری شده با ارتفاع یک تا یک و نیم متر و قطر یک متر است که با چوب ساخته می شود و با پرچم و چراغ تزیین شده و بر روی سر حمل می شود.

این قزوین پژوه گفت: اگرچه طبق کشی ماه محرم در بخش هایی از تهران نیز مشاهده شده ولی خاص قزوین است و در دوره قاجار شکل و شمایل دیگری داشته و از روی طبق ها فانوس آویزان بوده که امروزه آنها را با چراغ تزیین می کنند..

سلیمانی همچنین گفت: یکی از رسومی که در ماه محرم بین قزوینی ها شایع بود و همچنان نیز پابرجاست، رفتن کاروان ها و دسته جات عزاداری در دهه اول محرم به امامزاده ها بوده به این شکل که شب هفتم محرم هیات های عزاداری راهی امامزاده بی بی شهربانو می شدند و در شب هشتم به امامزاده آمنه خاتون و امامزاده علی می رفتند و در شب نهم مصادف با شب تاسوعا راهی امامزاده سلطان سیدمحمد می شدند.

وی ادامه داد: کاروان های عزاداری حسینی در قزوین شب عاشورا و روز عاشورا خود را به صحن و آستان امامزاده حسین ابن علی ابن موسی الرضا(ع) می رساندند و در طول مسیر به عزاداری و سینه زنی و نوحه خوانی می پرداختند که این رسم از دوره قاجار به جای مانده و هنوز پابرجاست.

سلیمانی گفت: از دوره صفویه به این سو و تاکنون به جز سالهای ۱۳۱۴ تا ۱۳۲۰ در دوره پهلوی اول که برگزاری مراسم عزاداری و راه اندازی دسته جات و کاروان های سوگواری ماه محرم ممنوع اعلام و با آن برخورد شد، آئین های سوگواری سالروز شهادت سیدالشهدا به شکل پررنگ و با حرارتی خاص در قزوین برگزار شده است.

وی افزود: در گوشه و کنار قزوین نیز آئین های عزاداری مختلفی برپا می شود که از جمله آنها باید طشت گذاری اشاره کرد که بیشتر مربوط به اقوام آذری زبان است و به نشانه تشنگی سیدالشهدا و یاران وفادارش در واقعه کربلا اشاره دارد که در آن افراد حاضر پس از سینه زنی از آب درون طشت به عنوان تبرک برمی دارند.