غصه‌ات می‌گیرد وقتی می‌شنوی طیف قابل تاملی از ما چه دیدی به آثار ثبت جهانی داریم اما همزمان لبریز حس غرور و شوق می‌شوی که مدیری دولتی را یافته‌ای که آنقدر دلبسته و شیفته کارش است که شاید فراتر از وظایف سازمانی برای یک باغ ثبت جهانی وقت می‌گذارد.
براستی ما ایرانیان چه نگاهی به آثار ثبت جهانی داریم؟ اهمیت آنها را کجا و چطور می بینیم؟ پرسشی که یافتن پاسخش خیلی زمان می خواهد و ممکن است درباره طیفی از جامعه درد و رنج با خود همراه بیاورد.
برگزاری نشستی تخصصی با عنوان «اقلیم پایدار، میراث ماندگار» که نقش آب را به طور مشخص در شکل گیری منظر فرهنگی میراث جهانی باغ شاهزاده ماهان در شهرستان کرمان بررسی کرد طی اواخر فروردین ماه بهانه‌ای شد تا در این باره با فوزیه فرح‌بخش مدیر پایگاه میراث‌جهانی باغ شاهزاده ماهان به گفت وگوی تفصیلی بنشینیم؛ از باغ بگوییم و بشنویم. از کارهایی که در این باغ انجام می شود و بسیاری از ما بی‌اطلاعیم یا شاید فکرش را هم نکنیم که این کارها با حساسیت و دقت انجام می شود؛همچنین از نقش آب در میراثی که نیاکانمان برایمان گذاشته اند و باید دید که ما در این زمینه و ادامه مسیر آنان چکار کرده ایم؟
از حمام مصنوعی درختان باغ، واکاری درختان و بذرهای بومی منطقه گرفته تا دیدگاهی که خیلی از مردم به آثار ثبت جهانی دارند؛ از عده‌ای که یک اثر ارزشمند ثبت جهانی را در مقاطعی مثل سیزده‌بدر تنها یک توالت عمومی می بینند و این چقدر بد است و صدای متولیان را هم در می آورد.
از تعداد درختان باغ شاهزاده و شکوفه های گیلاسش که نوروز امسال بیشتر از خود اثر ثبت جهانی خاطرخواه داشت. فرح‌بخش گلایه می کند که ایام نوروز امسال شاید هزاران فریم عکس از لابه لای درختان گیلاس این باغ در شبکه های اجتماعی به اشتراک گذاشته شد و کمتر کسی از این افراد که به دیدن باغ آمده بودند برای خود باغ و ارزش هایی که باعث ثبت جهانی جهانی آن شده وقت گذاشتند یا پرس و جو کردند.
براستی برای چه به دیدن این آثار تاریخی و طبیعی می رویم؟ پرسشی که وقتی به عنوان یک خبرنگار در ایام نوروز امسال پایم را به محوطه باغ شازده گذاشتم نتوانستم پاسخی برایش بیابم. آنقدر جمعیت انبوه لابه‌لای درختان باغ مشغول آسیب زدن به درختان و باغچه آنها بودند که معلوم نبود برای چه به دیدن یک اثر تاریخی آمده‌اند یا به این فکر می کنند که ممکن است به درختان باغ آسیب بزنند؟
باغ شاهزاده یا شازده ماهان یکی از باغ‌های زیبای تاریخی ایران و جهان به‌شمار می‌رود. این باغ در حدود ۲ کیلومتری شهر ماهان زیرمجموعه شهرستان کرمان و در نزدیکی شهر کرمان در دامنه کوه‌های تیگران جای گرفته و مربوط به پایان دوره قاجاریه است.
این اثر ۱۴ آبان ۱۳۵۳ با شماره ثبت ۱۰۱۲ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران ثبت شد و سال ۲۰۱۱ نیز در نشست سی و پنجم میراث جهانی یونسکو به همراه هشت باغ ایرانی دیگر در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت جهانی رسید.
شهر ماهان در فاصله ۳۰ کیلومتری شمال شرق مرکز استان کرمان در دامنه کوه‌های جوپار و پلوار واقع شده است و یکی از مناطق بسیار خوش آب و هوا و از شهرهای گردشگری کرمان محسوب می شود. باغ ثبت جهانی شاهزاده، آرامگاه شاه نعمت‌الله ولی، عمارت شترگلو و روستای تفریحی ییلاقی سِکُنج از جمله مهمترین جاذبه های تاریخی و گردشگری ماهان به شمار می روند.
استان کرمان هشت اثر ثبت جهانی دارد؛ ارگ بم (بزرگترین سازه خشتی جهان)، روستای دست‌کَند میمند با چندهزار سال قدمت، باغ زیبای شازده یا شاهزاده ماهان با ویژگی های منحصر به فرد باغ و معماری عمارت آن، دشت کویر لوت که قدیمی ترین درفش جهان از آن در منطقه شهداد به دست آمده، سه قنات «گوهرریز» جوپار در شهرستان کرمان، «اکبرآباد» و «قاسم آباد» در شهرستان بم و نیز روستای دارستان سیرجان و این شهرستان به عنوان خاستگاه بافت گلیم شیرکی سیرجان از آثار ثبت جهانی استان کرمان به شمار می روند.
مصاحبه خبرنگار ایرنا، از نشست تخصصی بررسی نقش آب در شکل گیری منظر جهانی باغ شاهزاده، اقلیم و ماندگاری جمعیت در این منطقه شروع شد و به نحوه مراقبت از درختان باغ و دیگر اجزای این اثر ثبت جهانی انجامید.
فرح بخش از اقدامات مراقبتی در باغ شاهزاده گفت که شاید خیلی از ما بی اطلاع باشیم و بد نیست بدانیم که متولیان میراث فرهنگی در این بخش چه کارهایی را انجام می دهند؛ شاید دانستن همین اقدامات و حساسیت ها و ملاحظات، خودش در تغییر ذهنیت ما نسبت به این اثر جهانی و دیگر آثار جهانی نیز موثر باشد.
وی از نقش آب در شکل گیری اقلیم و میراث در شهر ماهان گفت که سبب ایجاد چه میراث های ماندگار و به دنبال آنها، معماری، سبک زندگی و طبیعتی منحصربه فرد شده است.
و در پاسخ به ایرنا گلایه ها نیز شروع شد؛ از اینکه در ادامه معماری اصیل و میراث ماندگارمان در این منطقه یا هر جای دیگر، چرا و چطور مسیر نیاکانمان را در معماری و سایر اجزای سبک زندگی مثل قنات ادامه ندادیم.
از قنات گفته شد و قنات ثبت جهانی گوهرریز جوپار در نزدیکی ماهان و قنات های دیگری که متولیان تلاش برای ثبت ملی یا جهانی آنها را در دستور کار دارند.
فرح بخش معتقد است: در منطقه ای گرم و خشک در کرمان، ساختار شکل گیری باغ براساس وجود آب بوده است و در نشست تخصصی برگزار شده طی اواخر فروردین ماه با حضور متخصصان و دانشجویان و علاقه مندان به این رشته، همه ابعاد متاثر از آب در شکل گیری اقلیم پایدار و میراث ماندگار منطقه بحث شد.
وی از قنات گفت؛ قنات هایی که هنوز فعال هستند و کار می کنند؛ از سبک زندگی‌ای که خیلی ها معتقدند هنوز تنها راه نجات‌مان از خشکسالی و کم آبی موجود است.
فرح بخش در ادامه از قنات طولانی و قدیمی فرمیتن گفت که در منطقه ماهان جریان دارد.
حس ماندگاری نیاکان ما
مدیر پایگاه میراث‌جهانی باغ شاهزاده ماهان همچنین درباره ماندگاری جمعیت صحبت و تصریح کرد: نیاکان ما به علت حس ماندگاری، طوری بناهای قدیمی را می ساختند که امکان ماندگاری وجود داشته باشد.
«به طور مثال در آرامگاه شاه نعمت الله بناها مال یک دوره نیست؛ در چند دوره ساخته شده که تلاش و درایت نیاکان ما برای ماندگاری در تکمیل یک اثر را نشان می دهد».
س: از نقش آب در این منطقه بیشتر بگویید:
آب هم در شکل گیری حیات، جمعیت و هم منظر فرهنگی آن بویژه در شهر ماهان نقش بسیار مستقیم و پررنگی داشته است. شکل گیری شهر، بافت تاریخی و همه و همه متاثر از آب بوده و می بینیم که روی فرهنگ هم تاثیرگذار بوده است.
در منطقه گرم و خشکی مانند کرمان، اساسی ترین و حیاتی ترین موضوع، آب است. در شهر ماهان در گذشته تعداد زیادی قنات جاری بود اما اینک تنها پنج قنات هنوز در این شهر فعالیت دارد که آب کشاورزی ماهان را تامین می کنند.
شهر ماهان خطی و براساس جاگیری مسیر قنات ها در این شهر شکل گرفته و بر اساس شیب زمین و آب بنا شده که در حقیقت می توان گفت اقلیم متفاوت شکل دهنده ماهان است.
بناهای فاخر و تاریخی اغلب در نزدیکی منابع و تاسیسات آبی ساخته شده اند و به نوعی میراث فرهنگی و تمدن در کنار آب شکل گرفته و ماندگار شده است که این مساله در استان کرمان به دلیل اقلیم خشک و نیمه خشک آن بیشتر به چشم می آید.
نقش آب در شکل گیری منظر فرهنگی میراث جهانی باغ شاهزاده ماهان بسیار پررنگ است؛ آبی که در این باغ جاری است از به هم پیوستن چند رودخانه و قنات تشکیل شده که وارد باغ شاهزاده می شود. این آب توسط میرآب‌ها کنترل می شود و سهم باغ نیز از این آب نیز مشخص است.
آب جاری در باغ شاهزاده قبل از رسیدن به باغ، بدون دسترسی است و مستقیم وارد باغ می شود که با معماری که برای هدایت آن ایجاد شده زیبایی این اثر ثبت جهانی را دو چندان کرده است.
به مناسبت روز ۲۹ فروردین -روز جهانی بناها و محوطه‌های تاریخی - برای معرفی بناهای تاریخی ثبت جهانی مانند باغ شاهزاد، برنامه هایی چون پاکسازی، خانه تکانی، درختکاری، برگزاری آیین های سنتی مانند چهارشنبه سوری و غیره در دستور کار بود. امسال همچنین نشست تخصصی با عنوان اقلیم پایدار، میراث ماندگار با تمرکز برنقش آب در شکل‌گیری منظرفرهنگی میراث جهانی باغ شاهزاده ماهان با حضور مسئولان میراث فرهنگی استان و کارشناسان، اساتید و دانشجویان دانشگاه برگزار و موضوعاتی مانند نقش صیانت از منظر فرهنگی آثار ثبت جهانی و چگونگی تعیین حریم و ضوابط حفاظتی بناهای تاریخی و معیارهای واگذاری بناهای تاریخی قابل احیا و نیز اهمیت تغییر کاربری بناهای تاریخی برای توسعه گردشگری، در این نشست به بحث گذاشته شد.
برپایی این نشست‌های تخصصی می‌تواند در تحقق اهداف راهبردی کمیته ملی بناها و محوطه‌های تاریخی(ایکوموس ایران) و همچنین حفظ و احیای آثار تاریخی و باستانی استان کرمان نیز موثر باشد و اهمیت بناها، محوطه‌ها و بافت‌های تاریخی را بیش از پیش به مردم، دستگاه‌ها، نهادها و موسسات دولتی و غیردولتی نشان دهد.
س: اما به نظر می رسد در زمینه فرهنگی برای مردم نسبت به آثار جهانی هنوز خیلی جای کار داریم؟
بله؛ درست است؛ خودمان خیلی جاها با مردم و فرهنگ سازی درگیر هستیم؛ واقعا خیلی جاها همه احساس می کنند عقب باشیم ولی حداقل ما در باغ شاهزاده سال هاست داریم کار می کنیم.
به طور مثال روز سیزده بدر باغ شاهزاده را می بندیم زیرا اینجا اثر ثبت جهانی متعلق به همه است و با دیدگاه خاص باید به آن نگاه و کار کرد.
نگاه توالت عمومی به باغی جهانی
برخی از مردم می آیند اطراف باغ می نشینند و کمپ می کنند؛ بعضی ها به باغ به عنوان توالت عمومی نگاه می کنند و از نگاه خودشان می گویند می رویم دستشویی هم در باغ استفاده می کنیم.
امسال ورودی باغ را در روز سیزده بدر بستیم؛ واقعا حجم گردشگر بالا بود؛ دستورالعمل هم البته داریم که باغ های ثبت جهانی در روز طبیعت تعطیل باشد اما آن روز به علت تعداد زیاد گردشگر با چالش مواجه شدیم.
بخشداری و شهرداری متوجه شدند که نباید به باغ شاهزاده به عنوان دستشویی عمومی نگاه کرد لذا کمک کردند و کانکس سرویس بهداشتی بیرون تعبیه کردند تا مردم دچار مشکل نشوند.
خود ما هم به مردمی که پشت در باغ حضور داشتند و گلایه می کردند که نمی توانند وارد باغ شوند، توضیح دادیم که باغ متعلق به همه است و باید از آن مراقبت کرد.
دربحث فرهنگ سازی متاسفانه خیلی مشکل داریم؛ ببینید، شما اقلیم پایدار دارید، بهترین آب و هوا دارید اما بیایید در همین منطقه از سایر معماری ها گرته‌برداری (نمونه برداری) کنید؛ همین معماری مربوط به این اقلیم چقدر مهم است؟
س: شما در این زمینه چکار کرده اید؟
ما از چند منظر به طور مستمر داریم کار می کنیم؛ حریم باغ را از یک منظر، خود باغ و درختان و نیز مرمت عمارت از منظر دیگر. حتی خودمان نگاهمان این است که برای پیش‌ورودی باغ و عمارت نیاز به کار داریم و باید کاری جدید انجام دهیم. در بحث فضای سبز، گل کاری و درختان باغ حساسیت و برنامه های زیادی داریم.
در همه سال ها هیچکس نمی تواند بگوید چند تعداد سرو در باغ داشتیم؛ اما حالا ما می دانیم، برای تک تک آنها برنامه داشتیم و آنها را شمرده ایم. ۱۲۲ سرو تاریخی ۱۴۰ تا ۵۰ ساله به همراه ۳۰۰ درخت تاریخی که عموما چنار و کاج هستند در باغ داریم.
ما برای درختانمان پزشک مخصوص، دارو، سم و کود مخصوص داریم. برای گل های باغ سال هاست بنفشه می کاریم که داریم برنامه کاشت آنها را تغییر می دهیم تا ببینیم اقلیم ماهان چه گلی را می طلبد.
خودمان در باغ گلخانه ایجاد کرده ایم و گل ها و درختان مناسب اقلیم منطقه و باغ را پرورش می دهیم.
راهروهای دو طرف اطراف جریان آب کرت‌بندی نامنظم داشت که آنها را درست کردیم؛ به طور مثال هسته آلبالو سال ها افتاده بود و درختی نامنظم پیوند خورده بود یا بزرگ شده بود؛ یا باغبانی غیراصولی انجام شده بود که همه را اصلاح کرده ایم.
در بحث میراث، دیدگاهی همه جانبه را به باغ و مجموعه داریم. به طور مثال الان ببینید، وقتی یک مهمان وارد باغ می شود، بعد از پارکینگ از بغل راهرو وارد باغ می شود؛ یک پیش‌ورودی نداریم؛ سریع می رسیم زیر سردر عمارت. طرح جدیدی در دست داریم که ورودی کامل تغییر کند و یک پیش‌ورودی باشکوه برای باغ ایجاد کنیم.
س: امسال نوروز باغ خیلی شلوغ بود و احتمال آسیب زدن به باغ هم می رفت
بله خیلی اینجا شلوغ بود؛ از کرت (بخش) گیلاسی روزی چندهزار عکس در فضای مجازی منتشر شد اما بنای اصلی را کمتر کسی دید. این وضعیت هست اما ما هم طرح های نگهداری و مراقبت از درختان را داریم. مثلا ۱۵ اسفند سال گذشته طرح واکاری درختان را انجام دادیم.
یا به طور مثال هیچکس دقت نکرده تعداد درختان سرو اطراف دو طرف جو، جایی که پلکان ها از هم جدا می شوند، چقدر است. ما ۱۱ پلکان در مسیر جریان آب در باغ داریم که وقتی یک پلکان تمام می شود، تا پلکان بعدی در دو طرف آب، چهار سرو وجود داشته که برخی از آنها در گذشته به مرور زمان ممکن است آسیب دیده بوده که ما آنها را واکاری و اصلاح می کنیم.
از بذرهای درختان اصیل باغ در گلخانه داشتیم و کاشتیم و گلدان کردیم؛ آنها را در محیط باز قرار دادیم تا با محیط ارتباط برقرار کنند و امسال تمامی این سروها که متعلق به همین منطقه و اصیل هستند کاشته شدند. ۸۵ سرو کاشته شد و ادامه حیات دارند. گلابی، آلو و به از شهر ماهان می گیریم و در واکاری درختان باغ استفاده می کنیم.
به علت کاهش بارندگی و از آنجا که درختان به حمام نیاز دارند از شیوه هایی مثل حمام مصنوعی استفاده می کنیم که هم درختان شسته شوند و هم آسیب نبینند؛ تکاندن میوه درختان هم با روشی مناسب انجام می شود تا شاخ و برگ های درختان آسیب نبیند.
همچنین در کنار همه این برنامه ها سعی کرده ایم کارگاه های دیگری هم در این محل برگزار کنیم که هم سبب آشنایی بیشتر مردم شود و هم زمینه تعمق بیشتر درباره این اثر جهانی فراهم آید. برخی از اقدامات به باغداری یا عمارت میراثی هم ارتباطی ندارد، مثلا برنامه کارگاه نویسندگی یا .... که مهمانان خاص دعوت می شوند و کارگاه های مختلفی را دایر می کنیم. همه این اقدامات غیر از مرمت، احیای بناها و بافت تاریخی موجود در باغ است و امیدواریم روز به روز بیشتر روی ذهنیت عمومی درباره آثار ثبت جهانی تاثیر بگذاریم.
مدیر پایگاه میراث‌جهانی باغ شاهزاده ماهان البته خیلی خوشبین است که روز به روز شناخت همه ایرانیان از میراث فرهنگی و آثار ثبت جهانی‌مان در نقاط مختلف این کشور بیشتر و همیاری و همراهی تک تک ما نیز در نگهداشت و معرفی آنها نیز بیشتر شود و شاهد توسعه روزافزون امور در میراث فرهنگی، ورود گردشگر و اشتغال ناشی از این بخش نیز در کشور باشیم و معتقد است که انجام همه کارهای فرهنگی مرتبط با میراث فرهنگی به این وضعیت کمک می کند.
نظر شما