جانبازان اعصاب و روان؛ مظلومیت آن­ها و مسئولیت ما

بیش از ۳۳ سال از پایان جنگ تحمیلی می­‌گذرد و برای قشرهایی از مردم به‌­ویژه نسل­‌های جدید، وقایع دفاع مقدس به رخدادی تاریخی تبدیل شده که گاهی حقایقی از آن را می‌­شنوند، مدتی تامل می‌­کنند و گاه از آن به‌ ­سادگی می‌­گذرند؛ در مقابل اما، آن­ها که با پیامدهای جنگ هشت ساله آشنا هستند، به خوبی می‌­دانند دفاع‌جانانه از این سرزمین و حفاظت از وجب ­به ­وجب این خاک، به ­راحتی فراهم نشده و صدها هزار انسان به ­صورت مستقیم و میلیون‌­ها نفر به ­طور غیرمستقیم، هنوز درگیر پسا رخدادهای جنگ هستند و با آن روزگار می­‌گذرانند.

مظلومیت و غربت جانبازان اعصاب
در میان ایثارگران (از شهدای معزز تا جانبازان و آزادگان) به ­طور عام و جانبازان به ­طور خاص، عزیزانی که از ناحیه اعصاب و روان آسیب دیده‌اند، معضلاتی مضاعف با مظلومیتی دوچندان دارند که بسیاری از ما حتی یارای تحمل ذره‌ای از رنج­‌های­شان را نداریم؛ سهل است که حتی نمی‌­دانیم در ۴۱ سالی که از آغاز جنگ تحمیلی گذشته، چه به­ آنان و خانواده­‌های­شان گذشته و شاید تحمل شنیدن آن را هم نداشته باشیم.

در دومین روز از سال نو، رئیس جمهوری به دیدار برخی از این عزیزان در مجتمع بازتوانی «نیایش» رفت و در فترت رسانه‌­ای موجود، بار دیگر نگاه‌­ها را به این یادگاران شهدا جلب کرد.
 

اگرچه در این دیدار و پس از آن، آیت‌الله رئیسی به وزیر بهداشت و رئیس بنیاد شهید و امور ایثارگران دستور داد ارائه خدمات درمانی متناسب با جانبازان را در زمینه‌های مختلف با «جدیت بیشتر» پیگیری کنند و یک روز بعد نیز، هیاتی از مسئولان بنیاد شهید با جمعی از خانواده‌های این جانبازان دیدار کرد و به بررسی مشکلات آنان پرداخت اما ماجرا فراتر از این حرف‌­هاست و کاهش آلام چندین دهه‌­ای این عزیزان، به رویکردی چندوجهی، فراگیر، غیرشعاری و متناسب با نیازها و رنج‌­های آنان نیاز دارد.

اگر تعداد جانبازن اعصاب و روان شناسایی نشده و خانواده‌هایشان را نیز لحاظ کنیم، با جامعه‌ای چند ده هزار نفری مواجه‌ایم که آسیب‌­ها و معضلات خاص خود را دارند.جامعه ۴۳ هزار نفری جانبازان روان
بر اساس آمارهای سال ۹۷ بنیاد شهید و امور ایثارگران، در کشور ۴۳ هزار جانباز اعصاب و روان داریم که ۷ هزار و ۲۰۰ نفر از آنان بیمار شدید روان­پزشکی هستند که به مراقبت‌­های بهداشتی ویژه نیاز دارند. اگر تعداد جانبازن اعصاب و روان شناسایی نشده و خانواده‌هایشان را نیز لحاظ کنیم، با جامعه‌ای چند ده هزار نفری مواجه‌ایم که آسیب‌­ها و معضلات خاص خود را دارند.

آنان که از نزدیک و به ­طور تخصصی با درد و رنج جانبازانِ روان آشنا هستند، می‌­دانند که مشکلات این قشر سرافراز در سه سطح فردی، خانوادگی و اجتماعی قابل بررسی است؛ اما پیش از پرداختن به این موارد و گوشزدکردن «مسئولیت ما»، لازم است درکی علمی و واقعی از نوع مشکل این عزیزان داشته باشیم.

جانبازان اعصاب و روان چه کسانی هستند؟
جانبازان اعصاب و روان به چهار دسته کلی تقسیم‌ می‌شوند:

۱.آنان­ که به دلیل قرارگرفتن در برابر موج انفجار، به بخشی از ساختار مغزی آن­ها آسیب وارد شده و از بیماری اعصاب و روان رنج می‌برند.

۲. کسانی که در دوران دفاع مقدس یا بلافاصله پس از جنگ و یا به ­مرور زمان و افزایش سن، به بیماری ‏PTSD (اختلال استرس پس از حادثه) مبتلا می‌شوند، زیرا دیدن و یادآوری حوادث تلخ جنگی بر روان آن­ها تاثیر گذاشته و همچنان پس از سال‌­ها با آن دست به‌گریبان‌ هستند.

۳. رزمندگانی که فعالیت‌­های جهادی سخت و دشوار (مانند مسئولیت در توپخانه یا آرپی­‌جی) داشتند و به ­دلیل صدای بلند سلاح‌های پرتابی، سیستم شنوایی و عصبی آنها دچار آسیب شده است.

۴. عزیزانی که قطع عضو شده اند و از بسیاری از امکانات محروم و همین امر آن­ها را در چهارچوب خانه منزوی کرده و به مرور زمان برای آن­ها اختلالات روان ایجاد کرده است.

بر این تقسیم‌­بندی کلی البته موارد دیگری را هم می‌­توان افزود که ناشی از تغییر نگرش­‌ها و ارزش­‌های جامعه، مسئولان و مردم عادی است و سبب ضربات جبران‌­ناپذیر روانی به رزمندگان و ایثارگرانی شده که در فشار زندگی‌­های نجیبانه خود، مقایسه‌هایی با حال و هوای آن روزها و اوضاع کنونی دارند و دچار انواع افسردگی‌­ها، اضطراب‌­ها و دیگر مصادیق قابل تعریف در بهداشت روان شده‌اند.

برخی از جانبازان اعصاب و روان به دلیل حجم بالای داروهای مصرفی و عوارض آن، دچار تغییر در ترکیب صورت، تولد فرزندان معلول شده و یا ناخواسته باعث آسیب و ضربه‌های شدید جسمانی و روانی به خانواده خود شده‌اند.وضعیت ویژه جانبازان اعصاب و روان
در سطح فردی و خانوادگی، بخشی از مشکلات این عزیزان به خدمات درمانی و بهداشتی (سرپایی و بستری) مربوط است که بارها از رسانه‌­ها درباره فراگیری آن و گاه بی‌­توجهی مسئولان شنیده‌ایم. با این حال، وجه مضاعف مظلومیت و غربت این عزیزان آنجا آشکار می‌شود که به دلیل مشکلات روان و آسیب­‌های عصبی-مغزی، گاه توانایی سازگاری و هم‌زیستی با خانواده را ندارند و در نتیجه حمله‌­های عصبی، رفتارهای خاصی نشان می‌­دهند که خود، خانواده و حتی همسایگان را به زحمت، آسیب یا تشویش می­‌اندازند.

در گزارشی تامل ­برانگیز که چندی پیش یکی از خبرگزاری‌ها منتشر کرد، گفته شد که جانباز اعصاب و روان به دلیل مشکلات، خانه و کاشانه خود را رها کرده و مجبور شده زباله‌گردی کند و کارتن‌­خواب شود!
برخی از جانبازان اعصاب و روان به دلیل حجم بالای داروهای مصرفی (گاه تا چند­ده قرص در روز) و عوارض آن، دچار تغییر در ترکیب صورت، تولد فرزندان معلول شده و یا ناخواسته باعث آسیب و ضربه‌های شدید جسمانی و روانی به خانواده خود شده‌اند؛ اینجاست که گفته می‌­شود، جانبازان عصبی، در شمار «مظلوم‌­ترین شهدای زنده» انقلاب و کشور قرار می‌­گیرند.
 

نیازهای فوری و مشکلات اولویت­‌دار
در یک بررسی میدانی مشخص شده بزرگ­ترین و پرشمارترین مشکلات این جانبازان شامل مسکن، دارو و خدمات بهداشتی، معضلات خانوادگی و نیز نوع نگاه و تعامل جامعه با این عزیزان است.

فارغ از آنچه مسئولان و متولیان به­ عنوان «وظیفه ذاتی، اخلاقی، دینی و انسانی» خود باید انجام دهند، ما مردم، خیران، توانمندان مالی، اهالی رسانه و هنر و متخصصان بهداشتی-روانی نیز وظایفی داریم که گاه به ­طرز عجیبی فراموش می‌­کنیم:

در یک بررسی میدانی مشخص شده بزرگ­ترین و پرشمارترین مشکلات این جانبازان شامل مسکن، دارو و خدمات بهداشتی، معضلات خانوادگی و نیز نوع نگاه و تعامل جامعه با این عزیزان است.متخصصان حوزه روان
در نظام­‌های استاندارد بهداشت روان، از چند تخصص به­ صورت جمعی استفاده می‌­شود که درباره جانبازان روان، به ­طور اولی مورد نیاز است؛ «روانپزشک، روانشناس، مددکار اجتماعی و پرستار روان».

شاید لازم است بعد از چهار دهه مواجهه با مشکلات این جانبازان، هر کدام از ما در حرف و مشاغل یاورانه (از روانپزشک تا مددکار اجتماعی) بخشی از وقت خود را به طور ماهانه در اختیار این عزیران قرار دهیم تا «بخشی» از دینی که به گردن ماست، جبران کنیم.

جامعه رسانه‌­ای
در کنار معدود آثار شاخص و قابل ­توجهی که برای تصویر و بازنمایی زیست دشوار ایثارگران تولید شده، جای خالی یک یا چند اثر فاخر و تاثیرگذار درباره جانبازان اعصاب به شدت احساس می‌­شود؛ پتانسیل جامعه هنری ما آنقدر بالاست که با حمایت یا بدون حمایت مسئولان دولتی، برش‌­هایی از زندگی این عزیزان و خانواده‌­هایشان را با ابزار هنری به معرض دید و قضاوت عموم مردم بگذاریم.

در کنار آثار هنری و تخصصی، پرداختن به ابعاد مختلف زندگی این عزیزان از سوی رسانه‌­های جمعی به ­ویژه در دنیای اینترنت و فضای مجازی، وظیفه تک­ تک شاغلان این عرصه است.     

مردم و جامعه
خوشبختانه نوع واکنش جامعه به مقوله ایثار و شهادت، از جمله درباره تشییع باشکوه پیکر غواصان شهید و یا واکنش­‌های احساس‌برانگیز به حضور جانبازان اعصاب در برنامه خندوانه (سال ۹۴)، همگی نشان از درک و قدرشناسی بسیاری از مردم نسبت به ایثارگران است.
با این حال هنوز جای کار بسیار داریم؛ به ­ویژه در این هیاهوی پویش‌­ها و کارزارها و پویش‌­های رسانه‌ای، جای دوری نمی‌­رود اگر همت کنیم و یک حرکت رسانه‌­ای راه بیندازیم، تا توجهی مضاعف جلب شود به مظلومیت مضاعف جانبازان اعصاب و روان؛ آنگاه شاید دیگر وقت و بی­‌وقت، موضوع‌هایی همچون سهمیه دانشگاه را به رخ این عزیزان و خانواده‌­هایشان نکشیم و یا آن را مقایسه کنیم با مشقتی جانکاه که سال‌­هاست متحمل می­‌شوند، در سکوت و انزوا.
* روانشناس