نقش استادان دانشگاه فرهنگیان در تربیت نیروهای کارآمد در جامعه بسیار اهمیت دارد. در ماده یک اساسنامه دانشگاه فرهنگیان به مأموریت اساسی دانشگاه فرهنگیان برای شکل‌گیری هویت یکپارچه اسلامی- ایرانی- انقلابی دانشجو معلمان اشاره شده است. بدیهی است که تنها معلمی که به چنین هویتی دست یابد می‌تواند در هویت‌سازی دانش‌آموزان نقش ایفا کند. پرورش هویت در نظام جمهوری اسلامی از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است و باید یک دانشگاه مأموریت‌گرا این هدف را تحقق بخشد.
این دانشگاه باید تمام توان خود را برای پرورش هویت دانشجو معلمان به کار گیرد تا آنها هم در آینده به شکل‌گیری هویت دانش‌آموزان همت گمارند. مهمترین و نخستین دلیل تبیین جایگاه دانشگاه فرهنگیان، دغدغه هویتی اسناد بالادستی است. بدین منظور، وجود دانشگاهی با مأموریت خاص برای تربیت معلمی با هویت منسجم که شاخصه‌های آن در بیانیه گام دوم انقلاب ذکر شد، ضروری به نظر می‌رسد.
برخلاف دیگر دانشگاه‌ها که هدف آنها انتقال دانش و تربیت نیروی متخصص است، هدف این دانشگاه تربیت نیروهایی است که علاوه بر داشتن مهارت و دانش تخصصی، توان آموزش و انتقال آموخته‌های خود در سطح راهنمایی و دبیرستان را داشته باشند.
وضعیت پژوهش در دانشگاه فرهنگیان
دانشگاه فرهنگیان را می‌توان سلسله‌جنبان نظام آموزشی و پژوهشی قلمداد کرد، چرا که کار اصلی این دانشگاه تربیت حرفه‌ای معلم و نیروی انسانی ماهر برای دستگاه بزرگ و تاثیرگذار تعلیم و تربیت کشور است و در سند تحول بنیادین در آموزش و پرورش رسالت‌های گوناگونی را برای تربیت معلم در نظر گرفته‌اند.
«علیرضا علی‌صوفی» رئیس پیشین دانشگاه فرهنگیان همدان و استاد تاریخ دانشگاه پیام‌نور در گفت‌وگو با پژوهشگر ایرنا می‌گوید: دانشگاه فرهنگیان به عنوان میراث‌دار مراکز تربیت معلم از یک طرف و برخورداری از ساختار جدید آموزش عالی از سویی دیگر دوگانه سنت‌های آموزشی تربیت معلم و رویکردهای آموزشی و پژوهشی نظام جدید دانشگاهی را در کانون ماموریت اصلی خود قرار داده است که این ۲ مولفه ماهیت دانشگاه نوپای فرهنگیان را شکل داده و ماموریت پژوهشی و آموزشی آن را مشخص می‌سازد.
علی‌صوفی: دانشگاه فرهنگیان به عنوان میراث‌دار مراکز تربیت معلم از یک طرف و برخورداری از ساختار جدید آموزش عالی از سویی دیگر دوگانه سنت‌های آموزشی تربیت معلم و رویکردهای آموزشی و پژوهشی نظام جدید دانشگاهی را در کانون ماموریت اصلی خود قرار داده است.
بر پایه سند تحول بنیادین آموزش و پرورش در ماموریت جدید دانشگاه فرهنگیان برای رسیدن به تربیت معلمانی فکور و پژوهنده، سه مولفه آموزش، تربیت و پژوهش محوری از رکن‌های اصلی دانشگاه فرهنگیان به شمار می‌رود. از این سه عنصر، حوزه پژوهشی به شیوه‌های نوین و آکادمیک از ماموریت‌های جدید دانشگاه فرهنگیان محسوب می‌شود و تکمیل‌کننده ماموریت‌های پیشین مراکز تربیت معلم است به همین منظور و مانند دیگر دانشگاه‌ها یکی از معاونت‌ها در سازمان مرکزی دانشگاه فرهنگیان به حوزه‌های پژوهشی اختصاص داده شده است. بنابراین به طور کلی توجه به پژوهش با روش‌های نوین مانند خود دانشگاه فرهنگیان نوپا و جدید است و البته در ذیل ماموریت‌های آموزشی و تربیتی صورت می‌گیرد.
با همین هدف است که گسترده‌ترین فعالیت پژوهشی در دانشگاه فرهنگیان در یک‌صدمین سال تاسیس دارالمعلمین و مراکز تربیت معلم در سال ۱۳۹۷ انجام گرفت که به هر استان به طور جدا ماموریتی محول شد تا تاریخچه این موسسه‌های آموزشی به طور ویژه و با روش‌های نوین با هدف شناخت نقاط قوت و ضعف آنها در یک فرآیند و با هدف و کاربست تجربه‌های موفق این مراکز در دانشگاه جدید فرهنگیان بررسی شود و در نهایت به صورت کتابچه برای هر استان و کتاب مفصلی در سطح ملی انتشار یافت.
گام‌های نخستین پژوهشی این دانشگاه معطوف به حوزه‌های آموزشی و تربیتی است اما کمیت و کیفیت پژوهش به دلیل نبود شرایطی چون غلبه فرهنگ آموزشی و تربیتی و نیز کمبود اعضای هیأت علمی جوان که با نظام جدید دانشگاهی و سازوکار جذب وزارت علوم به عنوان نیروی متخصص جدید وارد این دانشگاه شده باشند و همچنین فراهم نبودن زیرساخت‌های سخت‌افزاری مانند امکانات آزمایشگاهی مدرن و کتابخانه‌ها و فضای فیزیکی و تجهیزات لازم باعث شده است تا بخش پژوهشی همپا و هم سنگ ۲ حوزه دیگر پیش نرود و این عدم تعادل دانشگاه فرهنگیان را با چالش‌هایی در حوزه پژوهشی مواجه ساخته، هرچند ممکن است در برخی از پردیس‌های استانی وضعیت کمی مناسب‌تر به نظر برسد.
نقاط قوت دانشگاه فرهنگیان
مهمترین سرمایه در هر کشوری، سرمایه‌های انسانی آن کشور است؛ بنابراین توانمندسازی انسان‌ها از جمله رسالت‌هایی است که در دانشگاه فرهنگیان به دلیل تولید علم و ترویج دانش و آموزش و پرورش منابع انسانی مورد نیاز بخش‌های مختلف جامعه از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است.
علی‌صوفی سه نقطه قوت اساسی را برای دانشگاه فرهنگیان برمی‌شمارد و یادآور می‌شود: نخست اینکه در حوزه دانشجویی به دلایل مختلف از جمله برخورداری از شرایط استخدامی رتبه‌های برتر کنکور و دانشجویان مستعد و علاقه‌مند دانشگاه فرهنگیان را انتخاب می‌کنند بنابراین از آنجایی که سرمایه انسانی و اجتماعی مهمترین عامل تحول به شمار می‌رود و هر تحولی نیز در دانشگاه فرهنگیان می‌تواند منشأ اصلاح و نوسازی در نظام آموزشی و پژوهشی به طور عام و دستگاه تعلیم و تربیت به طور خاص باشد، چنانچه از این ظرفیت جدید و جوانان مستعد به طور مناسب استفاده شود و زیرساخت‌های لازم برای تعالی و توسعه علمی آنها مهیا شود، این ابزار مهم بالقوه می‌تواند آرمان‌های مطلوب فراروی دستگاه بزرگ تعلیم و تربیت را محقق سازد و افق‌های روشنی نیز از رهگذر آموزش و تربیت صحیح به دانش‌آموزان فراروی نظام آموزشی عالی کشور نیز قرار دهد.
دومین نقطه قوت این دانشگاه در این است که چون بر بستر تجربه زیسته تربیت معلم شکل گرفته، از این نقطه نظر شاید بتوان گفت دانشگاه نوپای فرهنگیان رنسانسی است که از بطن و متن سنت‌های دارالمعلمین و دانشسراهای تربیت معلم برخاسته و مانند برخی از دانشگاه‌ها نوپای دیگر یکباره به وجود نیامده است. برپایه این رنسانس آموزشی دانشگاه فرهنگیان نظام تربیت معلم را مورد بازخوانی و بازنگری و بازآفرینی دوباره قرار داده و حیاتی جدید به آن بخشیده است.
سومین نقطه قوت دانشگاه فرهنگیان استادانی به شمار می‌روند که اکنون مشغول به خدمات آموزشی، تربیتی و پژوهشی هستند و تجربه زیسته‌ای در هر ۲ نظام تربیت معلم و دانشگاه جدید فرهنگیان دارند و سنت و مدرنیزم آموزشی را در این دانشگاه همزمان تجربه و با آسیب‌ها و نقاط قوت هر ۲ نظام آموزشی آشنایی پیدا کرده‌اند و بهره‌گیری از تجربه‌های ارزشمند آموزشی آنها می‌تواند دانشگاه را در مسیر مأموریت جدیدش یاری رساند.
در این راستا «شهرام غلامی» عضو هیأت علمی دانشگاه فرهنگیان لرستان در گفت‌وگو با پژوهشگر ایرنا بیان می‌کند: دانشگاه فرهنگیان کانون اصلی تربیت نیروی انسانی برای آموزش و پرورش است. همۀ دانش‌آموختگان دانشگاه‌های دیگر که در آزمون استخدامی آموزش و پرورش پذیرفته می‌شوند، برای یادگیری مهارت‌های آموزشی یک سال در دانشگاه فرهنگیان کارآموزی می‌آموزند. بنابراین از این منظر تمام سیستم آموزش و پرورش کشور به دانشگاه فرهنگیان وابسته است. علاوه بر این، دانشگاه فرهنگیان به ازای آموزش به این معلمان مبالغی را دریافت می‌کند و درآمدهای چشمگیری دارد. از این جهت دانشگاه فرهنگیان نسبت به دیگر دانشگاه‌های دولتی درآمدهای اختصاصی بیشتری دارد.
کم و کاستی‌ها دانشگاه فرهنگیان
مانند هر نهاد دیگری دانشگاه فرهنگیان در کنار نقاط قوت بی‌شمار خود، کاستی‌هایی نیز دارد که می‌بایست مسؤولان جهت از میان بردن آنها گام‌های عملی بردارند.
علی‌صوفی عمده‌ترین نقاط ضعف دانشگاه فرهنگیان را در بخش سرمایه انسانی و علمی جدید ارزیابی می‌کند و می‌افزاید: در واقع جذب هیأت علمی جدید که با روش‌های مدرن آموزشی و پژوهشی آشنایی داشته باشند و به طور ویژه برای انجام خدمات آموزشی و پژوهشی برای دانشگاه فرهنگیان مهارت‌های حرفه‌ای و تخصصی لازم را همانند دانشگاه تربیت مدرس سابق کسب کرده باشند با چالش‌ها و موانع اساسی روبه‌رو است که خود موجب هدر رفتن استعدادهای جوانانی می‌شود که با داشتن آرمان‌های درخشان و افق‌های روشنی دانشگاه فرهنگیان را انتخاب کرده‌اند. در زمینه‌های سخت‌افزاری دانشگاه فرهنگیان از فضای کالبدی و مناسبی برای اهداف جدید این دانشگاه برخوردار نیست و ساختمان‌ها قدیمی و فرسوده‌اند بنابراین همه این کمبودها می‌تواند موجب سلب انگیزه دانشجو معلمان شود.
علی‌صوفی: در زمینه‌های سخت‌افزاری، دانشگاه فرهنگیان از فضای کالبدی و مناسبی برای مقاصد جدید این دانشگاه برخوردار نیست و ساختمان‌ها قدیمی و فرسوده‌اند، بنابراین همه این کمبودها می‌تواند موجب سلب انگیزه دانشجو معلمان شود.
غلامی هم یکی از نقاط ضعف دانشگاه فرهنگیان را در این می‌داند که این دانشگاه چند نوع هیأت علمی از جمله هیأت علمی ممهور، غیر ممهور، تطبیقی و غیرتطبیقی و هیأت علمی وزارت علوم دارد این در حالی است که تنها هیأت علمی‌های وزارت علوم برپایه موازین وزارت علوم و فراخوان‌های جذب پذیرفته شده‌اند. دیگر اعضای هیات علمی تطبیقی، ممهور و غیرممهور دانشگاه فرهنگیان از استادان قدیمی تربیت معلم بوده‌اند که بیشتر پس از دریافت مدرک دکتری غیرحضوری در دانشگاه‌های آزاد و کشورهای ارمنستان و تاجیکستان به صورت عضو هیأت علمی پذیرفته شده‌اند.
شمار محدود اعضای هیأت علمی باعث می‌شود تا کمبود نیروی آموزشی از افراد مدعو آموزش و پرورش و جاهای دیگر تأمین شود. در برخی پردیس‌ها برای بسیاری از رشته‌های آموزشی تنها یک یا دو هیأت علمی وجود دارد. بنابراین اعضای هیأت علمی به ویژه افراد پیمانی ناچارند تا بدون داشتن تخصص همۀ واحدهای درسی مربوط به یک رشته را تدریس کنند. گاهی هم اعضای هیأت علمی پیمانی مجبور می‌شوند تا نزدیک ۳۰ واحد در یک ترم تدریس داشته باشند. بنابراین امکان فرصت کافی برای مطالعه و پژوهش وجود ندارد.
وی اندک و ناچیز بودن تجهیزات علمی و آزمایشگاهی را از دیگر نقاط ضعف این دانشگاه دانسته و تاکید می‌کند: این دانشگاه کتابخانه تخصصی ندارد. در هیچ یک از پردیس‌های دانشگاه اتاقی برای اساتید وجود ندارد تا در وقت آزاد خود بتوانند مطالعه کنند یا کارهای دانشگاهی خود را انجام دهند.
غلامی یادآور می‌شود: در حال حاضر هیچ فرصت مطالعاتی برای استادان وجود ندارد و استادان دانشگاه فرهنگیان از هیچ نوع امکانات رفاهی و علمی مانند دیگر دانشگاه‌ها برخوردار نیستند. این در حالی است که بیشتر افرادی که با فراخوان وزارت علوم، جذب دانشگاه فرهنگیان شده‌اند، امکان ورود به دانشگاه‌های معتبر کشور را داشته‌اند اما بنا به دلایلی دانشگاه فرهنگیان را ترجیج داده‌اند.
پراکندگی پردیس‌های دانشگاه فرهنگیان در سرتاسر کشور باعث شده تا برنامه‌ریزی جامع و هماهنگی نداشته باشد. سلسله مراتب اداری از مراکز شهرستان‌های کوچک تا پردیس‌های استانی و سازمان مرکزی در تهران سبب می‌شود تا جریان ترفیع یا تبدیل وضعیت اعضای هیأت علمی دانشگاه گاهی بیش از ۲ سال طول بکشد. در حال حاضر دانشگاه فرهنگیان تنها دانشگاهی است که شمار کارمندان و مدیران استانی و پردیس‌های آن از شمار اعضای هیأت علمی بیشتر است. این پراکندگی پردیس‌های دانشگاه در سرتاسر کشور و وابستگی آن به ۲ وزارتخانه علوم و آموزش و پرورش باعث شده تا مکان مناسبی برای اعمال نفوذ و سلیقه افراد بانفوذ در استان‌ها باشد.
مهمترین دغدغه‌های اساتید دانشگاه فرهنگیان
با وجود آنکه دانشگاه فرهنگیان از دانشگاه‌های درآمدزای کشور به حساب می‌آید اما استادان آن از امکاناتی که در اختیار اساتید دیگر دانشگاه‌های کشور قرار می‌گیرد، بهره‌مند نمی‌شوند.
غلامی در ارتباط با چالش‌های استادان این دانشگاه می‌گوید: استادان از هیچ نوع امکانات رفاهی و پژوهشی همانند دیگر دانشگاه‌های کشور برخوردار نیستند. تصمیم‌گیران اصلی دانشگاه و مدیران آن همگی از اعضای غیرهیأت علمی و ماموران وزارتخانه‌های دیگر هستند. علاوه بر این کارمندسالاری و بی‌توجهی به اعضای هیأت علمی باعث سرخوردگی اعضای هیأت علمی شده است. بسیاری از افرادی که با انگیزه بالا به این دانشگاه ورود پیدا کرده‌اند، هیچ انگیزه‌ای برای ادامه کار ندارند. در حال حاضر اساتید دانشگاه فرهنگیان از مزایای رتبه‌بندی معلمان و مزیت قانون همسان‌سازی وزارت علوم برخوردار نیستند و از این لحاظ بلاتکلیفی و بی‌هویتی از مهمترین دغدغه‌های اعضای هیأت علمی دانشگاه فرهنگیان به شمار می‌رود.
عضو هیأت علمی دانشگاه فرهنگیان لرستان پیش‌بینی تدابیر لازم را برای حل شدن دغدغه‌های موجود را ضروری می‌داند و می‌افزاید: هرگونه آسیبی به این دانشگاه به دلیل جایگاه ویژه‌ای که دارد به بخش‌های دیگر آموزشی نیز تعمیم پیدا می‌کند.
علی‌صوفی معتقد است که باید فعالیت‌های آموزش و پژوهشی و نیز ترفیع و ارتقا مرتبه را برای اساتید دانشگاه فرهنگیان با توجه به ماهیت ذاتی و ماموریت اصلی دانشگاه فرهنگیان باز تعریف کرد تا از امکاناتی برابر با سایر دانشگاه‌های وزارت علوم برخوردار شوند و کمبودهای موجود اداری و بوروکراسی دست و پاگیر در این زمینه برطرف شود و این دانشگاه از استقلال لازم بهره‌مند شده و به ویژه از سیاست‌زدگی که دچار آن شده است، رهایی یابد. دخالت جریان‌های سیاسی به دلیل جایگاه والا و ماموریت مهم این دانشگاه، می‌تواند دانشگاه را در رسیدن به ماموریت مهم خود که از سوی بالاترین مقام کشور یعنی رهبری به عنوان مرکز ثقل تعلیم تربیت معرفی شده است، با چالش‌های اساسی مواجه سازد.
علی‌صوفی در ادامه مشکل استفاده از امکانات آموزش و پرورش در برخی از استان‌ها و عدم همراهی برخی از مدیران کل را از دیگر دغدغه‌های موجود اساتید این دانشگاه دانسته و اظهار می‌کند: البته این مشکل می‌تواند با ورود مقام عالی وزارت همکاری‌های متقابل با حفظ استقلال دانشگاه بیش از پیش شفاف و تسهیل شود. یکی دیگر از دغدغه‌های اساتید دانشگاه فرهنگیان موانع ایجاد شده در همسان‌سازی اعضای هیأت علمی این دانشگاه است این در حالی است که اعضای هیأت علمی دانشگاه فرهنگیان طبق مقررات وزارت علوم جذب شده‌اند اما متاسفانه هنوز طرح همسان‌سازی آنها اجرا نشده است بدون شک نادیده گرفتن هیأت علمی‌های دانشگاه فرهنگیان در جریان همسان‌سازی باعث سرخوردگی شدید آنها شده است.
مشکل استفاده از امکانات آموزش وپرورش در برخی از استان‌ها و عدم همراهی شماری از مدیران کل از دیگر دغدغه‌های موجود اساتید این دانشگاه است. البته این مشکل می‌تواند با ورود مقام عالی وزارت همکاری‌های متقابل با حفظ استقلال دانشگاه بیش از پیش شفاف و تسهیل گردد.
در این راستا غلامی در ارتباط با پیامدهای عدم همسان‌سازی در دانشگاه فرهنگیان و این که چه زیان‌های ذهنی، روانی، علمی و پژوهشی به جامعه تعلیم و تربیت وارد می‌سازد، می‌گوید: عدم همسان‌سازی، اعضای هیأت علمی دانشگاه فرهنگیان را با بحران هویتی بزرگی مواجه کرد. از یک سو برخی از این افراد معلمان رسمی آموزش و پرورش بوده‌اند که با فراخوان وزارت علوم طی مراحل سخت گزینش جذب شده و ناگزیر از آموزش و پرورش استعفا داده و اکنون به صورت پیمانی هستند و مجبورند تمام قوانین وزارت علوم برای ترفیع و تبدیل وضعیت و غیره را رعایت کنند و اکنون نه جزو وزارت علوم به حساب می‌آیند و نه از مزایای آموزش و پرورش برخوردارند. پرسش اساسی این است که اگر اینها زیرمجموعه وزارت علوم نیستند، چرا مجبور به استعفا از آموزش و پرورش شده‌اند.
ناگفته نماند که مسؤولان ذی‌صلاح دولت اجرای همسان‌سازی برای اعضای هیأت علمی دانشگاه فرهنگیان را قانونی می‌دانند اما تاکنون تنها به صورت شفاهی گفته‌اند.
به گفته غلامی مهمترین دغدغه اعضای هیأت علمی دانشگاه فرهنگیان، تبعیضی است که در حق آنها ایجاد شده، اعضای هیأت علمی این دانشگاه که در همه قوانین اداری و علمی تابع وزارت علوم هستند اما دریافتی آنها در حدود نصف هم پایه‌های خود در دانشگاه‌های دیگر است و این ناعدالتی بستر نارضایتی اعضا و بی‌انگیزگی آنان را فراهم آورده است.
راهکارها برای ارتقا دانشگاه فرهنگیان
یکی از مهمترین راهکارها برای کاهش دغدغه‌های استادان دانشگاه فرهنگیان اجرای قانون همسان‌سازی و انتخاب مدیران دانشگاه از اعضای هیأت علمی است. غلامی ادغام برخی پردیس‌ها و مراکز آموزشی یا واگذاری برخی تصمیمات اداری به پردیس‌های استانی را از جمله راهکارهایی برمی‌شمارد که از سلسله مراتب اداری و اتلاف وقت جلوگیری خواهد کرد.
یکی از مهمترین راهکارها برای کاهش دغدغه‌های اساتید دانشگاه فرهنگیان اجرای قانون همسان‌سازی است که می‌تواند تا اندازه‌ای شأن و جایگاه اساتید دانشگاه فرهنگیان را ارتقا دهد.
علی‌صوفی که پنج سال سابقه ریاست دانشگاه فرهنگیان را در کارنامه خود دارد، نخستین و بایسته‌ترین اقدام در دانشگاه فرهنگیان را به دلیل اینکه بسیاری از استادان این دانشگاه در شرایط بازنشستگی قرار دارند، جذب هیأت علمی جدید می‌داند تا این دانشگاه نوپا با توجه به نیاز مبرم آموزش و پرورش به معلمانی جوان و تازه نفس با کمبود استاد مواجه نشود.
وی دومین راهکار را بهبود حوزه نیروی انسانی ارزیابی و بیان می‌کند: می‌بایست در شرایط دانشجویان مستعد دانشگاه فرهنگیان تحول ایجاد کرد تا بتوان آنها را از انفعالی در مقوله‌های آموزش و پژوهشی به دلیل موانع متعدد خارج کرد و بسترهای لازم از نظر امکانات جدید آموزشی و پژوهشی را برای آنها فراهم ساخت. بنابراین شرایط کنونی دانشگاه فرهنگیان از این منظر به صورت بالقوه هم تهدیدی به شمار می‌رود و هم می‌تواند فرصتی طلایی برای تحول در دستگاه تعلیم و تربیت باشد.
تهدید از این جهت که چون دانشجو معلمان این دانشگاه از ابتدای کار به استخدام آموزش و پرورش درمی‌آیند و محل خدمت آنها مشخص است، چنانچه انگیزه‌های آموزش و پژوهشی با مهیا کردن زیرساخت‌های سخت‌افزاری و نرم‌افزاری لازم ایجاد نشود، آنها دچار انفعال خواهند شد و تنها منتظر سپری کردن این دوره برای ورود به آموزش و پرورش می‌شوند در حالی که دانشجویان دانشگاه فرهنگیان نه تنها باید دانش معلمی را در رشته مربوطه کسب کنند، بلکه آنچه اهمیت دارد، کسب هویت معلمی است که از چندین مولفه و عنصر تشکیل می‌شود و این مهم با تقویت جنبه‌های انگیزشی دانشجویان حاصل خواهد شد.
نظر شما