چالشهای برنامه اصلاحات اقتصادی ازبکستان

ازبکستان کشور غنی از منابع طبیعی در آسیای مرکزی تلاشی را برای جذب سرمایه گذاری خارجی آغاز کرده است و امیدوار است که یک رشته اصلاحات دولتی به ایجاد تحولات بزرگ در الگوی اقتصادی این کشور کمک کند.

این کشور عضو اتحاد جماهیر شوروی سابق در آسیای مرکزی که در سال 1991 به استقلال رسید ، در سالهای اخیر اعلام کرده که قصد دور شدن از اقتصاد دولتی و حرکت به سمت ترتیبات اقتصادی بازار-محور را دارد. برنامه دولت ازبکستان در این زمینه بطور خاص بر متنوع سازی تولیدات کشاورزی و نیز توسعه صادرات مواد نفتی و معدنی و تقویت بخش تولیدی متمرکزبوده است.

ازبکستان چهارمین ذخایر بزرگ طلای جهان را دارد  و همچنین دارای منابع غنی مس و اورانیوم است. صنعت انرژی حضور پررنگی در این کشور دارد و ذخایر دست نخورده قابل ملاحظه نفت و گاز در این کشور هست. تولید پنبه نیز همچنان یکی از بخشهای اصلی اقتصاد ازبکستان است هر چند پنبه تولیدی این کشور به علت ادعاهای مربوط به استفاده از نیروی کار اجباری با تحریم هایی رو به رو شده هر چند ریاست جمهوری ازبکستان بتازگی با صدور دستوری استفاده از کارگران اجباری در صنعت پنبه را ممنوع کرده است.

شوکت میرضیایف که از سال 2016 رئیس جمهوری ازبکستان بوده ، یکی از عاملان و طرفداران تلاشهای اخیر برای باز کردن اقتصاد بوده است. نقشه راه اصلاحات دولت ازبکستان برای سالهای 2019 تا 2021 که در نوامبر سال گذشته میلادی اعلام شد ، پنج هدف سیاستی را دنبال می کند: حفظ ثبات اقتصاد کلان ، شتاب دادن به روند گذار از اقتصاد دولتی به نظام اقصادی بازار محور ، بهبود خدمات اجتماعی ، تقویت نقش دولت در اقتصاد بازار ، و حفظ ثبات زیست محیطی .

بنا به گزارش سرمایه گذاری جهانی سال 2019 کنفرانس تجارت و توسعه سازمان ملل متحد (UNCTAD) ، سرمایه گذاری مستقیم خارجی در ازبکستان در سال گذشته میلادی (2018) به میزان قابل ملاحظه ای افزایش یافت و به 412 میلیون دلار رسید در حالی که در سال پیش از آن 98 میلیون دلار بود. سرمایه گذاری مستقیم خارجی در ازبکستان بطور سنتی از کشورهای روسیه، کره جنوبی ، چین و آلمان انجام شده اما در سال 2018 کشور کانادا نیز حضور مالی خود را در ازبکستان افزایش داد . ازبکستان در فهرست کسب و کار سال 2019 بانک جهانی در رتبه 76 بوده اما رتبه آن در فهرست شاخص فساد موسسه "شفافیت بین الملل"  158 در بین 180 کشور است.

(عکس: شوکت میرضیایف رئیس جمهور ازبکستان)

در این حال ، دولت میرضیایف همچنین اقداماتی در زمینه حقوق بشری ، مبارزه با فساد ، آزادسازی بازارهای مالی و ایجاد محیط مناسب برای سرمایه گذاران داخلی و خارجی آغاز کرده است. "ایپک دی ویلدر" تحلیلگر بازارهای مالی به شبکه خبری "سی ان بی سی" گفت ازبکستان با این اصلاحات ، با لهستان در اوایل دهه 1990 و رومانی در سال 2000 قابل مقایسه است ؛ زمانی که اصلاحات بازار-محور با رشد نیرومند تولید ناخالص داخلی موجب افزایش فرصتهای سرمایه گذاری برای خارجی ها شد.

دولت ازبکستان چشم به خصوصی سازی گسترده شرکتهای دولتی دارد . شرکت سرمایه گذاری "اوستا" شریک شرکت "اویرباخ" ، شرکت هایی مانند شرکت سیمان "قزلکوم" با ظرفیت تولید 3.5 میلیون تن سیمان  را به عنوان نمونه ای از موارد مورد علاقه برای سرمایه گذاران اعلام کرده است.

رشد تولید ناخالص داخلی ازبکستان برای سال 2018 میلادی 5.1 درصد بود و در سال 2019 نیز ثابت مانده است بطوری که این رقم در سه ماهه اول سال جاری 5.3 درصد بوده است.

** موانع پیش رو و خطر "اصلاحات زدگی" در ازبکستان

اما هرچند عوامل کلان همانند موقعیت جغرافیایی ، جمعیت جوان ، منابع طبیعی و ذخایر بالای ارزی و بدهی پایین دولت و بخش خصوصی به نفع ازبکستان هستند اما در عین حال تلاش این کشور برای قرار دادن خود در جمع بازارهای پیشرو با چالشها و موانعی رو به رو است.

به گفته "آگاتی دماریس" (Agathe Demarais) مدیر پیش بینی جهانی در واحد اطلاعاتی اکونومیست ، عرضه اخیر اوراق قرضه یک میلیارد دلاری با استقبال نسبتا خوب سرمایه گذارها رو به رو شد اما بسیاری از طرح های مشخص شده در راهبردهای توسعه ای دولت بطور کامل اجرا نشده اند.

دماریس گفت: از دیدگاه واقع بینانه تر ، با توجه به اتکای نظام مند (سیستمیک) به دولت برای رشد اقتصادی، گذار (اقتصاد ازبکستان) به سمت اقتصادی با محوریت بازار ، چشم اندازی دوردست به شمار می رود. وی افزود: همچنین خطر "اصلاحات زدگی" (reform fatigue) نیز وجود دارد زیرا آقای میرضیایف اصلاحات اقتصادی زیادی را در مدت کوتاهی مطرح کرده و ممکن است اجرای موثر این اصلاحات به علت مقیاس و حیطه گسترده آنها دشوار باشد.

این کارشناس اقتصادی همچنین توضیح داد که جامعه ازبکستان تا یک جامعه بازار آزاد فاصله زیادی دارد بخصوص که میراث دوران اتحاد شوروی همچنان پابرجا و ملموس است و جدا شدن از ذهنیتهای کنونی ممکن است چندین دهه طول بکشد.

** تاثیر چالشهای سیاسی بر محیط سرمایه گذاری

ازبکستان در دوره ریاست اسلام کریم اف پیش از میرضیایف جامعه تحت کنترلهای شدید بود و در این زمینه تردید وجود دارد که تغییر درلحن و لفاظی دولت جدید بتواند نتایج ملموس و متفاوتی به دنبال داشته باشد. ازبکستان همچنان در فهرست شاخص دموکراسی واحد اطلاعاتی اکونومیست در سال 2018 همچنان در رده 156 در میان 167 کشور و پایینتر از سودان قرار دارد.

دماریس پیش بینی کرد که با وجود تلاشها برای اصلاح محیط اقتصادی ، نامحتمل و بعید است که میرضیایف اصلاحات سیاسی برای پیشبرد دموکراسی در ازبکستان مطرح کند و این مساله نیز کمکی به تلاشهای دولت برای جذب سرمایه گذاران خارجی نخواهد کرد. وی افزود: هر چند دولت ازبکستان برخی از زندانیان سیاسی را آزاد کرده است اما با وجود برخی تغییرات ظاهری و لفاظی های مثبت ، نامحتمل است که تغییرات مهمی به سمت آزادی بیان و تغییرات واقعی صورت گیرد و این شرایط بر فضای سرمایه گذاری تاثیر خواهد داشت.

ویلیام جکسون اقتصاددان ارشد موسسه "کپیتال اکونومیکس" ((Capital Economics با بیان اینکه پیشرفت خوبی از حیث نهادی در ازبکستان حاصل شده که این برای دورنمای بلندمدت اقتصادی و اطمینان دادن به سرمایه گذاران خوب است ، در عین حال گفت: روسیه تا حد زیادی به تجارت با روسیه وابسته است که رشد بالقوه اقتصادی در آنجا به شدت ضعیف است و از این لحاظ ازبکستان با موانعی در کوتاه مدت رو به رو است. وی افزود: ازبکستان اخیرا شاهد شکوفایی اعتباری بوده که افزایش شدید واردات را در پی داشته و کسری حساب جاری آن بیشتر شده است بنابراین اکنون بسیار به ورود سرمایه خارجی متکی است.

**مشارکت راهبردی با آمریکا و دورنمای عضویت در اتحاد اقتصادی روسی

با این حال مسیر اصلاحات در ازبکستان مورد تمجید بسیاری از کارشناسان قرار دارد . آنتونی کیم کارشناس اقتصاد بین المللی در بنیاد هریتج می گوید: ازبکستان یکی از کشورهایی است که به آرامی در حال گذار از جامعه بسته به سمت جامعه باز هستند. هر چند ازبکستان مسیری طولانی در پیش دارد اما هم اکنون در حال حرکت از اقتصاد کنترل شده به سمت اقتصاد بازار با اصلاحاتی گسترده است هرچند هنوز با مشکلات فقر و فساد و سرکوب دست به گریبان است. این کارشناس معتقد است که رابطه تاشکند با واشنگتن نیز وارد دوره جدیدی از مشارکت راهبردی شده است.

میرضیایف در عین حال در سخنرانی خرداد ماه در مجلس سنا با ابراز نگرانی از اینکه تولیدکنندگان ازبکستان ممکن است برای دسترسی به بازارهای صادراتی سنتی خود با مشکل رو به رو شوند ، پیشنهاد پیوستن ازبکستان به اتحاد اقتصادی اوراسیا (EEU )  - بلوک تجاری منطقه ای تحت کنترل روسیه - را مطرح کرد.

میرضیایف خاطرنشان کرد که کشورهای عضو اتحاد اقتصادی اورسیا شامل روسیه ، قزاقستان ، قرقیزستان ، ارمنستان و بلاروس ، 70 درصد از تجارت خارجی ازبکستان را به خود اختصاص می دهند. وی ابراز نگرانی کرد که با تصویب معیارهای مشترک بازاریابی این اتحادیه ، کالاهای ازبکستان ممکن است با محدودیت و تبعیض رو به رو شوند. وی در عین حال هشدار داد که پیوستن به اتحاد اقتصادی اورسیا بدون آمادگی لازم نیز ممکن است پیامدهای شدیدی داشته باشد. این حقیقت که میرضیایف احتمال پیوستن به اتحاد تجاری تحت رهبری روسیه را  منتفی ندانست ، به معنی جدایی از سیاست گذشته ازبکستان مبنی بر بیرون ماندن از گروههای همگرایانه تحت کنترل روسیه به شمار می رود. اسلام کریم اف رئیس جمهور سابق ازبکستان تا حد زیادی به روسیه بدبین بود و از پیوستن به سازمانهای منطقه ای تحت رهبری روسیه خودداری می کرد.