از زمان انقلاب صنعتي و قرن 19 براي جامعه شهري، ساختار بندي منسجم براي كار و فعاليت و اوقات فراعت شكل گرفت و فرصت ها براي گذراندن اوقات فراغت در روز محدود شد. بنابراين براي استفاده مناسب از زمان، اهميت زمان غروب و شب براي فعاليت هاي اجتماعي - فرهنگي و.. مورد توجه جوامع قرار گرفت و بر اين اساس زندگي شبانه در بسياري از شهرهاي صنعتي شكل گرفت و به اين سبك از زندگي حيات شبانه گفته شد.
در جامعه سنتي ايران، سنت ديرينه شب نشيني، اصلي ترين كانوني زندگي در شب بوده است. اين سنت بجز ديدار با اقوام در برخي استان ها همانند كردستان، علاوه بر منزل اقوام، مكان هايي براي شب نشيني و دورهمي ايجاد شده بود؛ از جمله اين مكان ها چه قه خانه، سه رداري خانه و يا ذرت خانه بود و يا در جوامع روستايي كشور كه بيشتر مسائل اجتماعي و اقتصادي در شب حل فصل مي شد و شب ها در باغ ها در كنار ميراب ضمن كوتاه نمودن شب ميراب با دورهم بودن بر تقسيم زماني آب نيز نظارت مي كردند. و يا مراسم شب چله در برخي نقاط روستايي كشور كه همراه با آيين هاي خاصي برگزار مي شد؛ در برخي روستاها شب چله با قرباني نمودن گوسفند در خانه بزرگ فاميل و گذران ساعات طولاني شب در اطراف كرسي هاي چوبي گره خورده و معمولا چاشني اين محافل فال كوزه، شوقات و قصه گويي و تكريم اقوام بوده است. بسياري از جلوه هاي سرزندگي اجتماعي شبانه در ايران مرهون آيين هايي است كه در بستر شب انجام مي گيرند. از جمله اين آيين ها مي توان به شب شعر، نقل و روايت كتب حماسي در قهوه خانه ها و يا زندگي شبانه در زورخانه ها بخصوص در شب هاي موسوم به «شب تيغ» در ماه مبارك رمضان اشاره كرد.
زندگي شبانه در ايران باستان به چندين موضوع خاص قابل تقسيم بندي است؛
شب نشيني آموزشي: بهترين اين آيين سنت كتابخواني بوده است و از آنجا كه در قديم تعداد افراد باسواد كم بود معمولاً مجالس وزين با دعوت از افراد باسواد پا مي گرفت و كتاب خواني براي مردم و شنوندگان انجام مي گرفت.
شب نشيني اقتصادي: يكي از كاركردهاي شب نشيني ها در كنار فعاليتهاي هنري، كمك هاي اقتصادي همه اعضاي خانواده در قالب ياريگري هاي جمعي شبانه بود؛ مثلاً در كار غزداري (جداكردن پنبه از كاسه) مردان زنان را در شب همراهي مي كردند و زنان نيز با دوك نخ ريسي ابتدا پنبه را به نخ و سپس به كرباس تبديل مي كردند.
شب نشيني التذاذي: اين نوع شب نشيني ها با توجه به اقتضائات مجلس و شأن مهمانان، با شوخي و تفريح و شادماني همراه بود و نوعي بهره از شب با شادي بود و مردم همانند شب يلدا، با نواختن دف و دايره و رقص و ... با خوشي همراه هم بودند.
شب نشيني اضطراري: برخي شب بيدار بودن ها در مواقع خطر و بحران و از روي اضطرار شكل مي گرفت؛ مانند مواقع بارندگي و احتمال وقوع سيل در برخي مناطق روستايي كشور.
شب نشيني عبادي: بسياري از اعياد و سوگواري هاي مذهبي فرهنگ ديني ما فرصت مغتنمي را براي زيست شبانه فراهم آورده است كه مي توان آنها را شب نشيني عبادي ناميد؛ ازجمله آنها، شب هاي قدر، شب برات، ليله الصك،شب نيمه شعبان، اولين شب جمعه ماه رجب و...
شب نشيني آييني: برخي مجالس شبانه، قائم به يك آيين ويژه هستند؛ يعني تنها در بستر همان آيين معنا مي يابند. در ايران شبِ مناسبتها غالباً پرشورتر از روز آن است شب يلدا، شب نام گذاري نوزاد، شب تولد ، شب ختنه سوران، شب چهارشنبه سوري و...
با توجه به چنين پيشينه قوي در كشور از يك سو و با عنايت به مشكلات جوامع كنوني از منظر بحران زمان و بحران فراغت، زندگي شبانه مي تواند بسياري از بحران ها را كاهش دهد. بنابراين مي توان گفت هم از منظر اقتصادي وهم از منظر اجتماعي شكل گيري زندگي شبانه در ايران و بخصوص در تهران ضروري مي نمايد.
دربسياري از كلان شهرهاي دنيا با اقتصاد مولد و پويا، به هيچ عنوان شهر حتي براي چند ساعت هم تعطيل نمي‌شود و فعاليت بسياري از بنگاه‌هاي اقتصادي ادامه دارد اما تاكيد من بر اجازه فعاليت يافتن كسب و كارهاي خرد با استفاده از فرصت احياي زندگي شبانه در شهر است؛ از اين منظر مي توان حتي بسياري از فعاليت هاي فرهنگي را نيز به آنها افزود فعاليت سينماها يا كانون هاي فرهنگي هم از منظر اقتصادي و هم از منظر اجتماعي در اين قالب جاي مي گيرد.
از سوي ديگر مي توان با استفاده از ظرفيت الگوي زندگي شبانه براي ساماندهي دستفروشان، به ارتزاق و درآمدزايي اين گروه از شهروندان كمك كرد و اقتصادهاي خرد را ساماندهي و رونق بخشيد. چنين امري به صورت محدود در حال حاضر در برخي محدودها از جمله خيابان پيروزي، خيابان سي تير و ... در حال شكل گيري است.
بنظر بنده حيات شبانه عاملي موثر در ارتقاء نشاط اجتماعي جامعه محسوب مي شود. از اين منظر مي توان به اجراي برنامه هاي مفرح از جمله گروه‌هاي موسيقي خياباني در نقاط مشخصي از شهر و فراهم كردن فضاي حضور خانواده‌ها در كنار يكديگر پرداخت؛ اين برنامه هاي شبانه مي تواند به ارتقاء نشاط اجتماعي شهروندان كمك نمايد.
يكي ديگر از مزاياي زندگي شبانه ايجاد امنيت در شهر است. تجربه و نظريات طراحي شهري اثبات كرده كه هرجا حضور پذيري و مشاركت مردم افزايش يابد، امنيت نيز ارتقاء يافته و بسياري از آسيب‌هاي اجتماعي فضاي بروز پيدا نمي‌كنند. اين موضوع در ميزان آمارهاي جرم شبانه به تفكيك مناطق به خوبي قابل مشاهده است، آمارهايي مانند دزدي از منازل، بردن وسايل خودرو در كنار خيابان و مسائل امنيت اجتماعي بخصوص براي بانوان در مكان هايي كه زندگي شبانه جاري است، بسيار كمتر از ساير مكان ها است. زندگي شبانه را در شهرهاي مذهبي مانند قم و مشهد مي‌توان با قوت ديد و لمس كرد، اما در تهران حتي امام‌زاده صالح و امام‌زاده عبدالعظيم حسني (ع) هم شب‌ها زائر نمي‌پذيرند و فروشگاه‌هاي اطراف حرم امام‌زاده‌ها هم با قوانين كلي شهر تا نيمه شب اجازه فعاليت دارند. بنابراين مشاهده مي شود كه عملاً در تهران زندگي شبانه كم رنگ و حتي بي رنگ است.
بنابراين امروزه كه بسياري از مردم مخصوصاً در كلان شهري مثل تهران مجبور هستند چند شيفت كار كنند و كمتر زمان براي اوقات فراغت و نشاط و بازيابي نيرو براي آنها وجود دارد، بهترين زمان احياء زندگي شبانه است.
مهمترين وجه اين سبك زندگي از منظر اجتماعي و اقتصادي عبارتند از رونق كسب و كارهاي خرد، ايجاد گردشگري شبانه (شبگردي)، گردشگري فرهنگي، ايجاد نشاط و شادي در جامعه، بهره برداري از تمام زمان يا همان نظريه شهر 24 ساعته، ايجاد امنيت در شهر و ... است.
اين نوع از سبك زندگي، پيش نيازهايي دارد كه قبل از آنكه ايجاد شود بايد بستر و زمينه و حتي فرهنگ آن شكل بگيرد تا از معايب و آسيب هاي آن در امان بود. مهمترين پيش نيازهاي زندگي شبانه عبارتند از:
• شناسايي كسب و كارهاي مجاز به فعاليت در شب و ارائه مجوزه هاي لازم به آنها
• معرفي مكان هاي گردش پذير در شب به همراه زمينه سازي حضور پذيري شهروندان
• ايجاد بستر مناسب براي حمل و نقل بخصوص حمل و نقل پاك با دوچرخه
• هوشمندسازي ساختارهاي كالبدي - فضايي شهر در ارائه خدمات مبتني بر وب
• ايجاد تفريحات رايگان يا نيم بها در شب
• ايجاد امنيت براي شهروندان با گشت زني در سطح شهر
• نظارت عمومي پليس بر شهر
در اين مقطع زماني، بخصوص با شروع ماه مبارك رمضان، مي توان زمينه حضور گسترده مردم را در طرح هايي با نام هاي مختلف و كاركردهاي متفاوت از افطار تا سحر برنامه ريزي نمود و ضمن احيا حيات شبانه شهر تهران، امنيت اقتصادي و امنيت اجتماعي را نيز حاصل نمود. اما حال اين سوال(از مديريت شهري) پيش مي آيد چرا با وجود ظرفيت‌هاي فعال و خالي در سطح پايتخت، زندگي شبانه در تهران احيا نمي‌شود و اين امكان كه علاوه بر افزايش گردش اقتصادي، امنيت عمومي را نيز افزايش مي‌دهد، جزو اولويت‌ها قرار نمي‌گيرد؟
با توجه به فعاليت شبانه سرو غذا در خيابان سي‌تير تا نزديكي تقاطع خيابان جمهوري، مي توان اين امر را در ماه رمضان از همين نقطه با افزايش كاركردپذيري شهر شروع نمود.
------------------------------------------------------------------------------------------------------
*استاد دانشگاه و عضو هيات علمي پژوهشگاه علوم انساني جهاد دانشگاهي
پژوهشم****9480**1415
تهران - ايرنا در اين مقطع زماني، بخصوص با شروع ماه مبارك رمضان، مي توان زمينه حضور گسترده مردم را در طرح هايي با نام هاي مختلف و كاركردهاي متفاوت از افطار تا سحر برنامه ريزي كرد و ضمن احيا حيات شبانه شهر تهران، امنيت اقتصادي و امنيت اجتماعي را نيز حاصل نمود