به گزارش ایرنا، پوشش جنگلی بعد از مراتع مهم‌ترین و مؤثرترین عامل جلوگیری از فرسایش‌های آبی و خاكی هستند، این اكوسیستم‌های طبیعی كاركردهای زیادی دارند كه یكی از آن‌ها جلوگیری از وقوع سیل است، بنابر مطالعات صورت گرفته از بین عوامل مختلف تأثیرگذار در بروز سیل، بیشترین سهم مربوط به پوشش گیاهی از نظر نوع، حجم پوشش و وضعیت خاك از نظر نفوذپذیری آب است.
یعنی هرچه وضعیت پوشش‌های جنگلی و منابع خاكی كشور وضعیت نامناسب‌تری داشته باشد احتمال وقوع سیل و ویرانی بیشتر است، با تمام این مزیت‌ها اما انسان هیچ‌گاه قدر این اكوسیستم‌های ارزشمند را ندانسته و بنا به اعلام منابع آماری و نقشه‌های موجود، جنگل‌های ایران از حدود 18.5 میلیون هكتار در سال‌های 1335، اكنون به 14.5 و به گفته‌ای 12.5 میلیون هكتار كاهش‌یافته است.
متأسفانه مساله، فقط كاهش حجم جنگل‌ها نیست بلكه با كاهش تراكم درختان در سطح جنگلی نیز مواجه هستیم به‌طوری‌كه مثلاً جنگل‌های درجه یك به دو، درجه دو به سه، درجه سه به چهار و درجه چهار به پنج سقوط كرده است.
این میزان كاهش نه‌تنها ازنظر ارزش اقتصادی خسارت زیادی به كشور وارد می‌كند بلكه خسارت ناشی از جاری شدن سیل و همچنین توفان و فرسایش خاك نیز قابل‌تأمل است، به‌طوری‌كه در ابتدای امسال شاهد بروز سیل در چهار استان كشور از جمله گلستان، خوزستان، لرستان و فارس بودیم كه خسارات جانی و مالی زیادی به بار آورد.
«مصطفی خوشنویس» عضو هیات علمی بخش تحقیقات جنگل موسسه تحقیقات جنگل و مراتع كشور روز دوشنبه درباره تأثیر جنگل و پوشش گیاهی در جلوگیری از وقوع سیل به خبرنگار علمی ایرنا گفت: پوشش گیاهی اعم از علفی، بوته‌ای، درختچه‌ای و درختی را شامل می‌شود كه هر كدام به شكلی در كنترل آب باران و حركت آن در دامنه‌های كوه نقش دارند و هر چه تراكم آن‌ها بالاتر رود احتمال حركت آب در دامنه‌های كوه پایین‌تر می‌رود.
وی افزود: وقتی قطرات باران از بالا بر روی خاك سقوط می‌كنند، اگر پوشش گیاهی نباشد ضربه وارد شده به خاك دو كار را هم‌زمان انجام می‌دهد؛ اول اینكه بر اثر ضربه وارد شده خاك سطح زمین متلاشی و پخش می‌شود و این مسئله چسبندگی خاك را كاهش می‌دهد چون در ضربه اول قشر سطحی خاك از بین می‌رود، البته ممكن است مثلاً نیم میلی‌متر سطح خاك از بین برود اما به‌هرحال همان مقدار را هم متلاشی می‌كند.
وی اظهار داشت: دومین آسیب اینكه چون پوشش گیاهی وجود ندارد و دامنه كوه شیب‌دار است آب در دامنه شیب‌دار شروع به حركت می‌كند، بنابراین تصور كنید وقتی در یك‌لحظه صدها و صدها قطره باران با زمین برخورد می‌كند و اگر هركدام از این قطرات و ضربه‌های ناشی از آن مثلاً نیم سانتی‌متر خاك سطحی را متلاشی كند، مجموعه آن‌ها حجم زیادی می‌شود.
وی ادامه داد: همچنین این حجم آب بر روی سطح نمی‌تواند پایدار بماند و طبق قانون جاذبه زمین، روی دامنه شیب‌دار شروع به حركت می‌كند و به همراه خود، تمام ذرات متلاشی‌شده خاك را حمل می‌كند كه درنهایت به گل‌ولای تبدیل می‌شود.
خوشنویس گفت: وقتی‌كه آب خالص روی دامنه‌های كوه حركت می‌كند چون وزن مخصوص آن سبك‌تر است بنابراین نسبت به آب گل‌آلود خسارت كمتری به همراه دارد، وقتی آب گل‌آلود می‌شود قدرت كندگی آن بالا می‌رود و اجسام در مسیر خود مانند سنگ، قلوه‌سنگ و گیاهان خشك‌شده را به حركت درمی‌آورد و برای همین است كه سیل‌های گل‌آلود قدرت تخریب به‌مراتب بیشتری نسبت به آب زلال جاری دارند.
عضو هیات علمی بخش تحقیقات جنگل موسسه تحقیقات جنگل و مراتع كشور ادامه داد: در این میان هر چه شیب بیشتر باشد سرعت حركت سیل نیز بیشتر می‌شود و به‌صورت تصاعدی قدرت تخریب آن افزایش می‌یابد، حال در این میان وقتی پوشش گیاهی وجود داشته باشد قدرت تخریب كمتر می‌شود.
وی درباره پوشش گیاهی توضیح داد: پوشش گیاهی می‌تواند چند اشكوبه باشد، یعنی طبقات مختلفی داشته باشد، درختان، درختچه‌ها، بوته‌ها و گیاهان به ترتیب اشكوب را تشكیل می‌دهند حالا هر كدام از آن‌ها آسیب ببیند میزان تخریب افزایش می‌یابد، زمانی كه قطرات باران با سرشاخه‌ها، تنه درختان، بوته‌ها و علف‌ها برخورد می‌كند قدرت ضربه سقوط را از دست می‌دهد و آب به‌صورت پودری و ملایم روی سطح زمین جاری می‌شود.
خوشنویس گفت: پوشش گیاهی در درجه اول، قدرت ضربه مخرب قطرات باران را از آن می‌گیرد، در مرحله دوم شاخ و برگ خزان‌كرده از درختان كه روی زمین افتاده‌اند ضربه باران را كاهش می‌دهد، همچنین حجمی از آب را به خود جذب می‌كند و مانع از شروع حركت آب باران در ساعات اولیه می‌شوند.
وی ادامه داد: وقتی شاخ و برگ‌ها آب را جذب كردند وزنشان زیاد می‌شود و قدرت جذب و نگهداری آن‌ها نیز بالاتر می‌رود ضمن اینكه خود گیاهان كه در سطح زمین به‌وفور پراكنده هستند مجال حركت آب را می‌گیرند بنابراین وقتی سرعت حركت آب كم شد یا به سمت صفر رفت به‌جای اینكه روی سطح زمین حركت كند به داخل خاك نفوذ می‌كند و از حجم روندگی آن كاسته می‌شود.
خوشنویس اظهار داشت: همچنین تمام این گیاهان حجم زیادی ریشه در تمام افق‌های خاك دارند و وقتی آب می‌خواهد حركت كند این ریشه‌ها تمام ذرات خاك را به خودشان می‌گیرند و نمی‌گذارند به‌راحتی آب، خاك را با خودش حمل كند، درنتیجه اگر روانآب سطحی هم داشته باشیم یك روانآب سطحی زلال با قدرت تخریب و كندگی پایین‌تر است.
وی ادامه داد: همچنین بخشی از آب باران به‌خصوص زمانی كه درختان برگ دارند به‌وسیله تاج درختان جذب می‌شود و برچسبی برگ‌ها می‌ماند، سطح برگ‌ها و تنه‌ها خیس می‌شود و بخش زیادی از حجم آبی كه قرار است به زمین برسد را كم می‌كند.
وی تأكید كرد: تمام این موارد نقش درختان در كنترل روان‌آب‌های سطحی است اما ما انسان‌ها بدون توجه به این كاركردها اقدام به تخریب پوشش‌های گیاهی می‌كنیم.
** كاهش حجم و تراكم درختان در كشور
عضو هیات علمی بخش تحقیقات جنگل موسسه تحقیقات جنگل و مراتع كشور درباره وضعیت تخریب جنگل‌های كشور گفت: آنچه در سوابق وجود دارد و نقشه‌هایی كه از گذشته بوده مثلاً سال‌های 1335 به قبل و همان دوره‌ها، جنگل‌های ایران را بیش از 18.5 میلیون هكتار برآورد كرده بودند كه اكنون به 14.5 و به گفته‌ای تا 12.5 میلیون هكتار كاهش‌یافته است.
وی افزود: این كاهش حجم یك بُعد ماجراست، یك بُعد دیگر كاهش تراكم درختان در سطح جنگلی است، یعنی جنگل‌های درجه یك ما به درجه دو، درجه دو به سه، درجه سه به چهار و درجه چهار به پنج سقوط كرده‌اند، یعنی تراكم تاج و سطح هم كاهش‌یافته است به عبارتی در جایی ممكن است جنگلی با تراكم تاج 80 درصد بوده كه اكنون به تراكم 40 یا 50 درصد رسیده است.
خوشنویس گفت: از سوی دیگر مراتع ما نیز همین‌طور آسیب‌دیده‌اند، یعنی پوشش‌های علفی هم از نظر كیفی، گونه‌ای، تنوع و حجم تنزل یافتند، با این روند است كه بروز سیل را سال‌به‌سال در كشور بیشتر داریم.
** وقوع سیل اخیر در كشور اتفاقی نادر بود
وی به وقوع سیل اخیر در كشور اشاره كرد و افزود: سیلی كه امسال در كشور رخ داد، یك اتفاق نادر بود كه ممكن است هر 50 یا 100 سال یك‌بار بروز كند، مثلاً در منطقه‌ای مانند آبدانان در مدت24 یا 36 ساعت 220 میلی‌متر باران بارید با این حساب حتی اگر پوشش گیاهی ما هم خوب بود باز این حجم آب را نمی‌توانستند نگه‌دارند و سیل اتفاق می‌افتاد اما با شدت كمتر.
خوشنویس تأكید كرد: اما آسیب را از جای دیگر می‌بینیم، یعنی از یك‌سو مدیریت منابع آبی ما ضعیف است، همچنین رودخانه‌ها را تخریب و به حریم آن تجاوز كردیم، حریم این نیست كه هر سال ببینیم آب تا كجا بالا آمده و از آن جلوتر نرویم بلكه حریم این است كه ببینیم هر 50 سال یا 100 سال یك‌بار بروز حداكثری روان‌آب‌های سطحی یا سیلاب‌ها مرزشان تا كجاست و از آن جلوتر نرویم.
وی اظهار داشت: در واقع حریم رودخانه را حریم سالانه تعیین نمی‌كند بلكه دوره‌های برگشت سیل‌های 50 ساله یا 100 ساله تعیین می‌كند، وقتی‌كه چنین سیل عظیمی رخ می‌دهد در مدت 100 سال هرچه ساختیم را تخریب می‌كند و می‌برد.
** طرح آبخوان‌داری ضعیف عمل كرد
وی درباره طرح آبخوان‌داری و نقش آن در كنترل سیلاب گفت: طرح آبخیزداری یا آبخوان‌داری با هدف كنترل سیلاب‌ها طراحی شد اما فقط در سطح 10 هزار هكتار اجرا شد كه در مقابل این‌همه وسعت جنگل و مرتع در كشور به‌هیچ‌عنوان به چشم نمی‌آید.
خوشنویس افزود: این طرح در درجه اول با توجه به تغییرات بارندگی‌ها در كشور شكل گرفت زیرا شاهد تغییر باران‌های ملایم قدیمی به باران‌های رگباری تند هستیم، برای كنترل آب ناشی از این رگبارهای تند طرح آبخوان‌داری تعریف شد تا بتواند از سرعت آب در دامنه‌ها، دره‌ها و آبراه‌ها كم كند و به آب مجال نفوذ به داخل خاك بدهد اما در كشور درست انجام نشد و همان میزانی كه انجام شد اصلا نمود ندارد.
**مسئولان جوابگو باشند
وی درباره پیش‌بینی وقوع سیل در كشور گفت: با اینكه تخصص من، آبخیزداری نیست اما با مطالعه داده‌های اخیر در زمینه آب‌وهوای كشور متوجه شدم كه باید منتظر وقوع سیل باشیم آن‌وقت چرا نباید مسئولانی كه این امر تخصص آن‌هاست تشخیص ندهند و هشدارهای لازم را اعلام نكنند؟ به نظر می‌رسد خیلی كوتاهی شده است.
وی ادامه داد: گفته می‌شود مسئولان دریچه‌های سد دز را دیر باز كردند چون سد داشت سرریز می‌كرد، حال سؤال این است كه چرا زودتر این میزان حجم آب ورودی به سد را پیش‌بینی نكردند و دریچه‌ها را دیر باز كردند؟ درواقع زمانی باز كردند كه در اوج بارندگی همه‌جا داشت باران می‌بارید یعنی حتی اگر دریچه باز نمی‌شد دیگر سیل راه افتاده بود، دریچه را هم باز كردند و آب آن به دیگر آب‌ها اضافه شد درحالی‌كه اگر 10 روز زودتر باز می‌كردند و سد تخلیه می‌شد حداقل دیگر آب سد به سیل اضافه نمی‌شد و تخریب كمتری صورت می‌گرفت.
خوشنویس با تاكید بر لزوم پاسخگویی مسئولان گفت: آیا در حوضه آبخیزی مانند استان لرستان و خوزستان كه وسعت آن به چند میلیون هكتار می‌رسد چنین حجم آبی قابل تشخیص نبود؟ قطعاً چنین حجم آبی قابل برآورد بود، امروزه به‌راحتی می‌توان با انواع نرم‌افزارها برآورد كرد كه مثلاً با این حجم باران چه مقدار روانآب تولید می‌شود، كشش رودخانه‌های ما چقدر است و آب تا چه ارتفاعی بالا می‌آید اما به نظر می‌رسد به این مسائل، توجهی نشد.
به گزارش ایرنا، در پی وقوع بارش‌های سنگین و كم‌سابقه از ابتدای سال در استان‌های شمالی، غربی و جنوب غربی كشور و به دنبال آن جاری شدن سیلاب در این مناطق، خسارات جانی و مالی فراوانی وارد شده است و در این میان، استان‌های گلستان، خوزستان، لرستان و فارس، بیشترین آسیب‌ها را متحمل شده‌اند و تاكنون 71 كشته بر جای گذاشته است.
علمی 9014** 1055
تهران- ایرنا- پوشش گیاهی اعم از جنگلی و علفی در مقابل سیل مانند ضربه‌گیر عمل می‌كند ولی ما بدون توجه به این واقعیت مهم، وسعت جنگل‌های كشور را از 18.5 میلیون هكتار در مدت 50 تا 60 سال اخیر به 12.5 میلیون هكتار كاهش دادیم كه نتیجه آن وقوع سیل‌های مخرب و ویرانگر است كه اخیراً نمونه آن را شاهد بودیم.