تاريخ را در خراسان شمالي ورق بزنيد

خراسان شمالي داراي هشت شهرستان بجنورد، اسفراين، شيروان، جاجرم، مانه و سملقان، گرمه، فاروج و راز و جرگلان، 22 شهر، 45 دهستان و بيش از يكهزار روستاي است.
اين استان از شمال با كشور تركمنستان با 281 كيلومتر مرز مشترك، از شرق و جنوب با استان خراسان رضوي، از جنوب غربي با استان سمنان و از غرب با گلستان هم مرز است، مركز خراسان شمالي، شهر بجنورد است.
در نوار جنوبي استان خراسان شمالي رشته كوه آلاداغ با قله هاي مشهور شاه جهان، سالوك و بهار و در نوار شمالي ارتفاعات كپه داغ دشت هاي وسيعي را در راستاي شرقي - غربي شكل داده اند كه در طول تاريخ بستر آمد و شدها و تحولات تجاري، فرهنگي و اجتماعي و سياسي مهمي بوده است.
رودخانه اترك به مثابه يك شريان حيات بخش، در دره حدفاصل اين دو رشته كوه جريان داشته و ضمن آبياري تمام دشت هاي مسير خود، باعث شكل گيري مراكز مسكوني كهني در اين منطقه شده است.
كاوش هاي انجام شده در شهر باستاني بلقيس، تپه يام فاروج، محوطه باستاني معصوم زاده، استقرارگاه قلعه خان، تپه ريوي در مانه و سملقان، تپه باستاني ارگ نادري در شيروان، جيران تپه اسفراين، تپه پهلوان و محوطه باستاني چلو در دشت جاجرم همگي نشان از وجود تمدني چندين هزار ساله در اين منطقه دارد.
تعداد آثار ثبت شده استان در فهرست آثار ملي 621 اثر تاريخي، طبيعي و ناملموس است كه از مجموع آثار ثبت شده در فهرست ملي كشور 509 اثر تاريخي، 42 اثر طبيعي، 70 اثر ناملوس و تعداد 11 اثر نيز ثبت جهاني شده است.

* خراسان شمالي گنجينه اقوام و فرهنگ ها
اقوام ساكن در خراسان شمالي را بيشتر تات ها، كرمانج ها، ترك ها، تركمن ها و فارس هاي مهاجر از ساير استانها تشكيل مي دهند، علاوه بر اين قوميت ها به تعداد محدودي اقوام عرب، بلوچ و لر نيز در چند روستاي استان سكونت دارند، وجود اقوام مختلف با فرهنگ ها و آداب و رسوم متفاوت سبب شده اين استان به گنجينه فرهنگ ها شهرت يابد.

*شهرستان بجنورد
جلگه بجنورد با چشمه‌ها، رودها، جنگل ها و كوه هاي بلندي كه گرداگرد آن را چون نگيني در برگرفته‌اند، از جمله زيستگاه‌هاي مناسب در بخش شمال غربي خراسان مي‌باشد.
در دره‌هاي حاصل‌خيز رشته‌كوه آلاداغ، واقع در جنوب شهر بجنورد، از گريوان گرفته تا اسدلي و سر حصار كلاته نقي‌، نشانه‌هايي از سكونت اقوام بومي و آريايي در هزاره اول پيش از ميلاد مسيح به‌دست آمده است.
وجود تپه‌هاي باستاني «سريوان» و «‌تاتار » و «بدرانلو » و تپه‌هاي « بلبل » و «حصارگرمخان‌» در حاشيه‌ رود اترك متعلق به هزاره اول قبل از ميلاد پيشينه تاريخي تمدن بجنورد را به سه هزار سال پيش مي‌رساند و پژوهش هاي مقدماتي انجام شده بر روي سنگ‌نگاره « تكه » بيانگر حيات و تمدن در حداقل پنج هزار سال پيش در اين نواحي است.
تپه باستاني « سرخرمن » ‌برج در 2 كيلومتري غرب بجنورد با قدمتي سه‌هزار ساله، خرابه‌هاي شهر « بيژن‌يورد» يا «كهنه‌كند » در 2 كيلومتري غرب بجنورد، باز مانده از روزگار اشكانيان، حاكي از وجود مراكز تمدن بشري در پيرامون شهر كنوني بجنورد بوده‌ است.

*بناي عمارت مفخم
عمارت مفخم بزرگترين و شاخص ­ترين اثر تاريخي دروه قاجار در استان خراسان شمالي است كه در اوايل دهه 1300 هجري قمري به دستور يار محمدخان شادلو معروف به سردار مفخم، حاكم منطقه شمال خراسان، به عنوان محل سكونت وي و خانواده اش ساخته شده است.
اين بناي مجلل 34 اتاق با دو تالار بزرگ دارد، نماي اصلي ساختمان در سمت جنوب است كه سراسر آن به زيباترين وجهي با انواع فنون كاشيكاري معرق، معقلي، هفت رنگ و با طرح ها و نقوش انساني، حيواني، اسليمي، ختايي و هندسي زينت يافته است.
مصالح بكار رفته در بنا آجر با ملات گچ است و هر طبقه ساختمان داراي دو ايوان شمالي و جنوبي مي باشد، سرتاسر بنا با كاشي هاي خشتي و هفت رنگ زيبا در اندازه و شكل هاي مختلف به رنگ هاي فيروزه اي، زرد، صورتي، بنفش، سفيد، سبز، سرخ و سياه كاشي كاري شده و هر ستون با طرح و نقش خاص خود زينت داده شده است.
نماي بيروني ساختمان تصاويري از دو فرشته بالدار، چهره هاي انساني، نقاشي از گل و گياه و پرنده، طبيعت و طرح هاي هندسي سده 13را به تماشا مي گذارد.
اين بناي تاريخي با شماره 952 در فهرست آثار تاريخي به ثبت رسيده است، بناي عمارت مفخم پس از مرمت و احيا به موزه بزرگ باستان شناسي و مردم شناسي استان تبديل شده است.
موزه هاي مردم شناسي از جمله موزه هاي تاريخي هستند كه در آن گوشه اي از فرهنگ اقوام و ملل يك منطقه را در قالب هاي آداب و رسوم، مشاغل سنتي و صنايع دستي به نمايش گذاشته مي شود، بخش مردم شناسي موزه از سه موضوع كلي اقوام، مشاغل و آئين ها تشكيل شده است.

* آيينه خانه مفخم
بناي معروف به آيينه خانه يكي از يادمان هاي برجسته ي دوره قاجاريه خراسان شمالي است كه در شمال شهر بجنورد، در منتهي اليه شمالي خيابان شريعتي قرار دارد، در اين دوره بناي آيينه خانه همراه با بناهاي ديگري از جمله عمارت مفخم، كلاه فرنگي، حوضخانه و سردر، در باغ بزرگي قرار داشته و مجموعه دارالحكومه مفخم را تشكيل مي داده است.
اين بنا در دهه 1300 هجري، همزمان با دوره حكومت ناصرالدين شاه به دستور يارمحمد خان شادلو، معروف به سردار مفخم ساخته شده و به عنوان فضاي اداري و ديواني، براي انجام ديدارهاي رسمي سردار مفخم با رجال سياسي عهد قاجار و نيز انجام مراسم تشريفات نظامي و رايزني در باب مسائل سياسي و اجتماعي با سران ايل شادلو و ديگر رجال سياسي دوره قاجار مورد استفاده قرار مي گرفته است.
معروف است كه طراحي نقشه ساختماني آيينه خانه به دست ميرزا مهدي خانشقاقي اولين مهندس معمار ايراني كه از دانشكده معماري پاريس فارغ التحصيل شده بود، انجام شده است.
ساختمان آيينه خانه در دو طبقه ساخته شده كه در مجموع 9 اتاق دارد، يكي از اتاق هاي طبقه فوقاني تمام ديوارها و سقف آن با طرح هاي زيبايي آيينه كاري شده و به خاطر وجود همين تالار است كه اين بنا را آيينه خانه ناميده اند، بناي آيينه خانه به شماره 1167در فهرست آثار ملي كشور به ثبت رسيده و از سال 1379تاكنون به عنوان موزه اسناد و نسخ خطي مورد استفاده قرار مي گيرد.

* امامزاده محمدرضا لنگر
بناي امامزاده محمد رضا يكي از يادمان هاي مذهبي- تاريخي شهرستان بجنورد است كه در دوره تيموري ساخته شده است، كتيبه بنا مفقود شده، اين بقعه بارها تعمير شده و نماي خارجي آن در دوره قاجار كامل تجديد شده است.
بنا از كف تا بالاي گنبد دوپوش حدود 7 متر ارتفاع دارد، پيشاني ايوان­ ها، لچكي­ ها و تمام پوستۀ خارجي گنبد با كاشي­ هاي فيروزه ­اي رنگ پوشش يافته است.

* بناي آرامگاهي بش قارداش
بناي آرامگاهي بش­قارداش از آثار برجسته دوره قاجاري در شهرستان بجنورد است كه طرح كلي پلان آن از يك گنبدخانه در وسط و دو اتاق كوچك­تر در طرفين تشكيل شده كه ورودي آنها در ضلع غربي است.
در جلوي هر ورودي ايواني با قوس جناقي وجود دارد كه در طرفين آن مناره­اي ساخته­ اند، سراسر نماي غربي بنا، روي ستون­ ها و نيز گنبد با كاشي ­هاي فيروزه ­اي و هفت رنگ تزئين شده است، اين بنا آرامگاه سردار مفخم، حاكم منطقه شمال خراسان در دوره قاجار است.

* كوشك باغ علي آباد
كوشك باغ علي ­آباد بنايي است دو طبقه با پلان مستطيلي كه در دوره قاجار در مركز باغي ساخته شده است، اين كوشك چهار ورودي در جهات اصلي دارد و طرح كلي آن در طبقه همكف شامل يك حوضخانه با سقف گنبدي در مركز و دو اتاق در ضلع شرقي و غربي است، در زير سقف حوضخانه رسمي بندي و كاربندي­ هاي زيباي گچي وجود دارد.
براي رسيدن به طبقه دوم و پشت بام پلكان­هايي در بنا تعبيه شده است، مجموعه باغ و كوشك علي آباد از نمونه هاي معماري باغ ايراني در استان خراسان شمالي است.

* مجموعه سبزه ميدان
مجموعه سبزه ميدان متشكل از يك كاروانسرا، حمام، راسته بازار و چند قهوه ­خانه از آثار دوره قاجار در شهر بجنورد است، شاخص ­ترين اثر اين مجموعه كاروانسرا است كه طرح كلي آن از يك ميانسرا و 34 حجره در اطراف آن تشكيل شده است، قسمت­ هاي مختلف كاروانسرا از جمله لچكي قوس ­ها به شيوه آجرچيني خفته ­راسته و آجرهاي قالبي برجسته تزئين شده است.
بناي حمام در شمال شرقي مجموعه قرار دارد و به شيوه حمام هاي سنتي طراحي شده است، در اين طرح پس از ورودي، رختكن وجود دارد كه از طريق يك راهروي باريك به سربينه و نهايتا گرمخانه راه پيدا مي كند.

* حسينيه جاجرمي
حسينيه جاجرمي از يادمان هاي اواخر دوره قاجاريه در شهر بجنورد است كه به استناد كتيبه موجود در سال 1325 هجري قمري به دست استاد غلامرضا بنا يزدي ساخته شده است، اين بنا يك نمونه معماري سنتي از نوع حياط مركزي است كه نوعي معماري درونگرا قلمداد مي شود و در آن تمام درب و پنجره ها و نورگيرهاي رو به حياط باز مي شوند.
طرح كلي پلان بنا مربع شكل است و در ضلع شرقي و غربي از دو طبقه تشكيل شده كه در مجموع حدود 600 متر مربع مساحت دارد، ورودي حسينيه از طريق يك هشتي به حياط مركزي متصل شده كه با دو رشته پلكان در گوشه هاي شمال شرقي جنوب غربي به مهتابي هاي طبقه فوقاني راه مي يابد.
سقف هشتي بنا در قسمت ورودي و تمام حجره هاي طبقه پايين با قوس كليل پوشش يافته و طبقه بالا به صورت تيرپوش است، بنا ا آرايه هاي معماري از قبيل آجركاري، گچبري، مقرنس­كاري و كتيبه­ هايي تزئين شده است.
قسمت بالايي ديوار ايوان شرقي كتيبه اي به خط نستعليق دارد كه در آن گزيده اي از تركيب بند مشهور محتشم كاشاني در مرثيه شهداي كربلا (باز اين چه شورش است) گچبري شده است، اين اشعار متناسب كاربري اصلي اين بنا به عنوان حسينيه و محل عزاداري سوگواران سيد الشهدا (ع) است.
بناي اوليه حسينيه در ابتدا كاربري مسكوني داشته و بعدها وقف حسينيه شده و هر ساله ماه صفر در آن عزاداري مي شود، به هر حال پس از آسيب ديدن و متروك شده بنا در دهه هاي بعد خانوادۀ واقف آنرا به شرط حفظ و احيا و رعايت مفاد وقفنامه در اختيار اداره ميراث فرهنگي، صنايع دستي و گردشگري خراسان شمالي قرار داده اند.
هم اكنون حسينه جاجرمي به عنوان موزه، بازارچه صنايع دستي و سفره خانه سنتي مورد بهره برداري قرار گرفته و در ايام محرم مراسم عزاداري در آن برگزار مي شود.

* مقبـره شهدا
مقبره شهدا نمونه برجسته­ اي از آثار معماري دوره­ پهلوي اول در بجنورد است كه در مركز باغي ساخته شده است، اين بناي يادبود، مدفن تعدادي از افسران رضا شاه است كه در واقعه­ سركوب شورش لهاك­خان كه در سال 1304 در منطقه علم سركشي برافراشته بود جان خود را از دست دادند، پلان مقبره شهدا متشكل از يك چهار ضلعي گنبد دار است كه در هر گوشه­ آن مناره­ كوچكي وجود دارد و بدنه­ آن با آجرهاي تراشدار تزيين و با الهام از معماري قرون اوليه اسلام ساخته شده است.

* خانه بانك ملي
خانه بانك ملي يكي از خانه ­هاي دوره پهلوي در شهر بجنورد است كه با تلفيق معماري سنتي و اروپايي ساخته شده است، پنجره ­ها و برخي ورودي­ هاي بنا با قوس كماني پوشش يافته و بر بالاي آنها قاب ­هاي كاشي كاري شده ­اي ايجاد شده است.
پلان بنا، سقف شيرواني معروف به كلاه فرنگي و بسياري ويژگي هاي ديگر اين بنا از معماري اروپايي در سده هاي 19- 18 ميلادي اقتباس شده است.

* آرامگاه امامزاده سلطان سيد عباس(ع)
آرامگاه امامزاده سلطان سيد عباس (ع) كه به معصوم زاده شهرت يافته در جنوب شهر بجنورد قرار گرفته و به دليل نوسازي­ هاي مكرر، تاريخ ساخت آن معلوم نيست، اين بقعه مدفن امامزاده سلطان سيد عباس، فرزند امام موسي كاظم(ع) است كه در دوره حكومت عباسي از مدينه وارد خراسان شده و در اواخر سدۀ دوم هجري وفات يافته است.

*** شهرستان شيروان

* غارهاي هنامه
غارهاي هنامه از مجموعه ­اي فضاهاي دستكند تشكيل شده كه براي ايجاد يك روستا با موقعيت تدافعي ويژه در دل كوه كنده شده است، اين مجموعه معماري دستكند شامل فضاهاي متعدد مسكوني، انبار، آغل است كه با اختلاف سطح و در سه طبقه ساخته شده­ اند، طبقه اول باره ­بند يا محل نگهداري احشام و طبقات دوم و سوم محل انبار آذوقه و اسكان مردم بوده است.
به استناد مطالعه سفالينه­ هاي به دست آمده در اطراف اين مجموعه و نيز مطالعات تطبيقي، غارهاي هنامه در قرون 5-4 هجري ساخته شده و در دوره­ هاي بعد و به ويژه در زمان آشوب­ ها و نا امني مورد استفاده قرار مي­ گرفته است.

* آرامگاه امامزاده حمزه ابن موسي الرضا (ع)
آرامگاه امامزاده حمزه رضا يكي از بقاع متبركه و اماكن تاريخ شهرستان شيروان است كه در روستاي زيارت قرار گرفته و به حمزه ابن موسي الكاظم، از برادران امام رضا (ع) منسوب است.
اين بنا پلان مستطيلي و چهار ورودي در جهات اصلي دارد و ديوارهاي خارجي بنا با طاق نماهاي قوسدار نماسازي شده و ايوان ورودي اصلي در ضلع جنوبي كاشي كاري شده است.

* چهار طـاقي تيموري
بناي تاريخي چهار طاقي تيموري در 6 كيلومتري شيروان واقع شده است، اين مقبره به عيدخواجه يكي از سرداران تيمور منسوب است، بناي مقبره تيموري از بيرون نماي هشت ضلعي و از داخل نقشه چهار ضلعي دارد، گبند بنا از نوع دو پوش منفصل بوده كه در سال هاي گذشته پوشش خارجي آن از بين رفته است. عناصر مختلف از جمله طاق نماهايي با پوشش جناقي و آجرچيني خفته راسته در قسمت ساقه گنبد نماي خارجي بنا را تزيين كرده است، داخل بنا با اندود گچ پوشيده شده كه در بخش هاي مختلف با نقاشي هاي منحصر بفردي با صحنه شكارگاه و نقوش گياهي تزيين شده است.
همچنين در زير نورگيرهاي پايين گنبد يك نوار كتيبه گچبري زيبا به خط ثلث با مضمون آياتي از سوره مباركه آل عمران جلوه خاصي به اين بنا داده است.

* آرامگاه زكريـاي پيغمبر (ع)
مقبره امامزاده زكريا در فاصله 70 كيلومتري شمال شرق شهر شيروان، در حد فاصل روستاي نامانلو و منطقه گلول قرار گرفته است، به استناد روايات كهن و ادبيات شفاهي، در محل آرامگاه سر بريده زكرياي پيغمبر دفن شده و بدن آن بزرگوار به صورت جداگانه در فاصله نزديكي از بارگاه اصلي مدفون شده است.
مردم نامانلو و روستاهاي اطراف و نيز عده­ اي از ساير نقاط شهرستان در يكي از روزهاي تابستان براي انجام مراسمي كهن به سوي زيارتگاه زكريا (ع) رهسپار مي ­شوند و بر فراز قله و در جوار آرامگاه، براي برداشت محصول خود مراسم شكرگزاري را به جاي مي­آورند.
در اين مراسم مردم براي شكرگزاري از خوان پر نعمت و بيكران ايزدي به قرباني و نذر و نياز مي­ پردازند و بدين ترتيب يكي از كهن ­ترين و زيباترين رسوم ايراني - اسلامي را به نمايش مي­ گذارند.

*** شهرستان فاروج

* قلعه تاريخي علي آباد
قلعه علي ­آباد يكي از قلاعي است كه در دوره صفوي براي ايستادگي در برابر اقوام مهاجم ساخته شده و با توجه به نا امني منطقه همچنان تا اواخر دوره قاجار مورد استفاده بوده است، اين قلعه پلان مستطيلي دارد و با برج و بارو و خندق بزرگي مستحكم سازي شده است، اين قلعه دو دروازه در وسط حصار شمالي و جنوبي، چهار برج درگوشه ­ها و دو برج در وسط حصار شرقي و غربي دارد.

* آرامگاه بابا و بي­ بي
زيارتگاه بابا و بي­بي از آثار تاريخي دوره تيموري در شهرستان فاروج است، اين بنا متشكل از دو اتاق در ضلع شمالي و جنوبي و يك ايوان بزرگ با پوشش قوسي در ضلع شرقي است، در داخل هر اتاق قبري وجود دارد كه بر روي آن يك صندوقچه چوبي منبت­كاري شده با نقوش گياهي و كتيبه ­هايي به خط ثلث وجود دارد. سقف اتاقي كه مرقد بابا حسين در آن قرار گرفته با گنبد رُك و عرقچيني در زير پوشش يافته و پوسته خارجي گنبد روكشي از جنس ورق گالوانيزه دارد.

* حمام قديمي روستاي استاد
نمونه ­اي از حمام ­هاي دوره قاجار-پهلوي در شهرستان فاروج است كه به صورت زيرزميني با مصالح سنگ و ساروج ساخته شده است، طرح كلي حمام از يك راهروي ورودي، يك سربينه با پلان هشت ضلعي، گرمخانه و مخازن آب تشكيل شده است، سقف حمام پوشش گنبدي دارد و در وسط گنبدها روزنه ­اي جهت ورود نور به حمام تعبيه شده است.

* مسجد جامع استاد
مسجد جامع استاد از آثار مذهبي- تاريخي شهرستان فاروج است كه به دليل انجام تعميرات فراوان تاريخ دقيق ساخت آن معلوم نيست، اين مسجد از نوع مساجد شبستاني ساده است و پلان آن متشكل از يك مستطيل است كه در وسط آن ستون ­هاي چهارگوش بزرگي به قطر 2 متر وجود دارد.
اين ستون ­ها در قسمت بالا به وسيله قوس ­هاي جناقي كند كه فشار حاصل از سقف را به پايه ­ها منتقل مي ­كنند به هم ارتباط يافته است.

*** شهرستان اسفراين

* شهر بلقيس
شهر بلقيس بقاياي شهر كهن اسفراين در خراسان شمالي است كه از سده هاي نخستين اسلام شكل گرفته و تا پايان دوره صفوي و اوايل قاجار زندگي در آن جريان داشته و به عبارتي بيش از هزار سال تاريخ اسفراين را در دل خود جاي داده است، شهر بلقيس شرايط و ويژگي هاي كامل يك شهر اسلامي را داراست و از بخش هاي مختلف شامل ارگ، شارستان و تاسيسات مختلف شهري چون بازار و مسجد برخوردار است.
ارگ شهر بلقيس مهم ترين و شاخص ترين اثر اين مجموعه باستاني است كه از آن مي توان به عنوان يكي از بزرگترين سازه هاي خشتي در ايران نام برد، اين سازه بزرگ خشتي و چينه اي وسعتي حدود 51000 مترمربع دارد كه زماني 29 برج در اندازه هاي متفاوت حفاظت از آن را به عهده داشته اند.
در گرداگرد ارگ يك خندق وسيع وجود دارد كه نفوذ پذيري قلعه را دشوارتر مي ساخته است، در محدوده حصار شهر شارستان آثار ديگري نيز قابل مشاهده است.
بعلاوه، دو بناي مهم ديگر هم خارج از حصار شهر بلقيس ولي در نزديكي آن قرار دارند: يكي بناي كاروانسراي معروف به كهنه رباط در بخش شمال غربي شارستان شهر بلقيس و ديگري مجموعه اي معروف به يخدان ها كه در بخش جنوب غربي شهر تاريخي اسفراين قرار دارند.
كاوش هاي باستان شناسي در شهر بلقيس از سال 1386 با انجام گمانه زني براي تعيين عرصه و حريم شهر شروع شد و تاكنون به طور مستمر ادامه داشته است.
كاوش هاي شهر بلقيس منجر به كشف آثار فرهنگي-هنري نفيسي شامل انواع سفالينه ها و ظروف، سكه، كوره هاي سفالگري، بقاياي مسجد و آب انبار و آثار ديگري شده است كه روي هم رفته تصوير روشني از تاريخ اين شهر باستاني را ترسيم مي كنند.
آثار به دست آمده از شهر بلقيس در موزه بزرگ باستان شناسي استان در بجنورد به نمايش درآمده است، انجام مطالعات و كاوش هاي باستان شناختي منجر به معرفي شهر بلقيس و تبيين اهميت هاي فرهنگي آن شده و باعث تاسيس پايگاه ميراث فرهنگي شهر بلقيس در سال 1388 شد.
از اين زمان، پايگاه شهر بلقيس به موازات كاوش هاي باستان شناختي، به انجام فعاليت هاي مرمتي در بخش هاي مختلف شهر به ويژه مرمت ارگ و نيز مقبره شيخ آذري پرداخته و برنامه هاي گسترده اي براي شناسايي و معرفي اين ميراث ارزشمند باستاني در دستوركار دارد.

* قلعه صعلوك
بناي تاريخي قلعه صعلوك دژي استوار بر جبهه جنوبي ارتفاعات سالوك است كه كه قدمت آن به قرون 6-7 هجري مي رسد و در متون تاريخي مختلف از آن ياد شده است، اين قلعه بر فراز يك صخره منفرد با ديواره هاي پرتگاهي ساخته شده كه تسخير آن را بسيار دشوار ساخته است.
در داخل قلعه بقاياي تاسيسات مختلف مانند انبار آذوقه و غلات، حمام، آسياب، زندان و محل سكونت فرمانده قلعه و افراد ديگر وجود دارد كه روي هم رفته مساحت قلعه را به بيش از يك هكتار مي­رساند، قلعه صعلوك از نظر وسعت و موقعيت بسيار صعب العبور، يكي از برجسته ترين قلاع نظامي دوره اسلامي در شمال خراسان است.

* آرامگاه امامزاده احمد بن علي موسي (ع)
بناي امامزاده احمد بن موسي در نزديكي روستاي كوران با پلان مستطيلي ساخته شده است، اين بنا از يك گنبدخانه، دو تالار يا شبستان شرقي و غربي و چهار ايوان در جهات اصلي تشكيل شده است، همچنين شش اتاق در طرفين ايوان ها و ضلع غربي گنبدخانه وجود دارد كه به چله­ خانه معروفند.
گنبدخانه فضاي اصلي اين بقعه است كه در مركز قرار گرفته و سقف آن با يك گنبد دوپوش منفصل پوشش يافته است، اين بنا با مصالح آجر و ملات گچ و آهك ساخته شده ولي در قسمت پايين ديوارها تا ازاره لاشه سنگ بكار رفته كه در زير اندود گچي پنهان شده است.

*مقبره بابا قدرت
آرمگاه باباقدرت به شيوه معماري دستكند ايجاد شده و تمام عناصر تشكيل دهنده آن در دل يك تپه طبيعي حفر شده است، پلان كلي بنا از سه بخش اصلي شامل يك ورودي در سمت شرق، يك تالار مستطيل شكل، يك رشته پلكان در انتهاي دالان و يك گنبدخانه مربعي تشكيل شده است، گنبد از نوع دوپوش پيوسته و از جنس قلوه سنگ و كچ نيمكوب ساخته شده است، تمام سقف و كف بنا به صورت طبيعي رها شده و از جنس كنگلومرا است، مگر گنبدخانه كه كامل با اندود گچ پوشش يافته و در بخش هاي مختلف آن تزييناتي به شكل نقوش هندسي يا آيات قرآن و احاديث با رنگ آبي نوشته شده است.

* آرامگاه رشيد الدين محمد بيدوازي
شيخ رشيد الدين محمد بيدوازي از مشايخ صوفيه و بيست و يكمين قطب سلسله ذهبيه كبرويه است، به استناد متون تاريخي وي در سال 877 هجري وفات يافته و در زادگاهش بيدواز به خاك سپرده شده است، بر مزار او يك بناي ساده هشت ضلعي گنبددار با سنگ لاشه و ساروج ساخته شده است.
گنبد بنا نيمكره­ اي و از جنس آجر با كلافكشي چوبي است كه از ديواره خارجي گنبد به صورت خشخاشي بيرون زده است.

* آرامگاه شاهزاده محمد باغشجرد
بنايي است آجري با پلان مستطيلي كه در بافت مسكوني روستاي باغشجرد و در نزديكي مظهر قنات روستا قرار دارد، پلان اصلي بنا به سبك چهارطاقي است كه امروزه به غير از ورودي شرقي ساير ورودي ­ها مسدود شده و به شكل طاق نما درآمده­ اند.
در ضلع شمالي بنا يك رشته پلكان تعبيه شده كه دسترسي بر بام بنا را ميسر مي­ سازد، در طرفين ورودي نيز دو حجره وجود دارد كه يكي از آنها مسدود و يكي باز است، نماي داخلي بنا اندود شده و بر اندود گچ نقوش متنوع گياهي، هندسي و كتيبه­ هايي به رنگ قرمز اخرايي، آبي لاجوردي، و سبز روشن نقاشي شده است.
كتيبه­ ها عمدتا شامل ادعيه و آيات قرآني است، در قسمت بالاي ديوار و بر افريز به خط ثلث بر زمينه لاجوردي «آيه الكرسي» نوشته شده و در پايين آن انواع ترنج ­هاي هندسي با نقوش گياهي و ادعيه و زيارت نامه ­ها نوشته شده است.

* آرامگاه امامزاده حمزه بن موسي
طرح كلي پلان بنا بسيار ساده است كه از يك گنبدخانه و ايواني در ضلع جنوب غربي تشكيل شده است، هر يك از اضلاع گنبدخانه 5 متر طول دارد و از داخل با گچ اندود شده و در سراسر آن نقوش گياهي شامل نقوش اسليمي، ختايي و ترنج هايي نقش شده كه در بخش هاي مختلف با ادعيه و آيات قرآن تزيين شده است.
در ترسيم نقوش از رنگ­ زرد، آبي، قرمز، مشكي و رنگ سفيد گچ در زمينه استفاده شده است، در ايوان ورودي بخشي از نقش يك شمايل انساني و يك آهو ديده مي ­شود كه شايد تمثال مبارك امام رضا و جانور در دام افتاده باشد(ضامن آهو).
در بخش­ هاي مختلف داخل بنا كتيبه­ هايي شامل ادعيه و سوره ­هاي قرآن وجود دارد، در داخل طاق نماي شرقي در داخل يك ترنج بزرگ بخشي از دعاي ختم ناد علي كبير به خط ثلث نوشته شده است.

* آرامگاه شيخ احمد ذاكر گورپاني
شيخ جمال الدين ذاكر جورفاني (گورپاني) از عرفاي نامدار شهرستان اسفراين و از اقطاب سلسله كبرويه است، وي از شاگردان شيخ رضي الدين علي لالا بوده و طريق تصوف را از ايشان اخذ كرده است.
پلان مقبره شيخ از نوع چهارضلعي گنبد دار و با مصالح خشت و گل ساخته شده است، با توجه به نوع مصالح به كار رفته در بنا شامل خشت و گل، ميزان فرسايش در اثر زياد بوده و از همين رو در دوره ­هاي مختلف بازسازي شده و تاريخ دقيق ساخت آن نامعلوم است.

*** شهرستان جاجرم

* مسجد جامع جاجرم
بناي مسجد در ميانه بافت تاريخي شهر جاجرم واقع شده كه هنوز بخش هايي از آنها مانند ارگ كاظم خان و باغ و بناي كوشك و برخي بناهاي ديگر بر جاي مانده­ اند. برخي پژوهشگران بناي اوليه مسجد جامع جاجرم را به دوره سلجوقي نسبت مي ­دهند. اين مسجد از نوع مساجد شبستاني است و پلان آن بسيار ابتدايي و مشابه طرح يك ايواني است.
فضاي شبستان ها به وسيله طاق و ضربي پوشش يافته و به وسيله رواق هايي به صحن مركزي مرتبط مي ­شود، در پشت شبستان غربي يك فضاي الحاقي در راستاي شبستان اصلي ساخته شده كه در فصول سرد سال به عنوان شبستان زمستاني از آن بهره مي ­برده ­اند.
مسجد جامع جاجرم بر خلاف الگوي رايج مسجد سازي مناره ندارد و در مجموع نماي بيروني آن ساده و عاري از تزيين است، فقط بر پيشاني ايوان و در محل ورود به گنبدخانه چند كاشي فيروزه ­اي كتيبه دار وجود دارد كه به شدت آسيب ديده ­اند، به غير از اين بيشتر تزيينات در گنبدخانه تمركز يافته كه اغلب شامل تزيينات گچبري، كاربنديها، قطاربندي در قسمت محراب، لچكي­ ها و چند كتيبه است.

* آرامگاه خواجه مهزيار از جمله آثار ارزشمند مذهبي-تاريخي شهرستان جاجرم به شمار مي­رود كه ساخت آن را به دوره ايلخاني نسبت مي ­دهند، اين آرامگاه پلان چهارطاقي ساده دارد كه در پاكار گنبد به صورت هشت ضلعي درآمده و در نهايت به كمك چهار فيلپوش، گنبد بزرگي بر فراز آن ساخته شده است.
ورودي بنا در ضلع شمالي قرار دارد كه در بالاي آن تزيينات مقرنس كاري به چشم مي خورد، براساس متون تاريخي، تا دوره قاجار فضاي داخلي بقعه و به ويژه مرقد تزيينات آجرهاي لعابدار فيروزه اي با نقش برجسته آيات شريفه قرآني به خط ثلث و نقوش گياهي داشته كه بعدها از محل برداشته و به مقبره يارمحمد خان شادلو در بش قارداش منتقل و در آنجا نصب شده است، اين كاشي ها در حال حاضر در «گنجينه هنرهاي اسلامي» موزه ملي ايران به شماره ثبت 3278 نگهداري مي شوند.

* بناي شاهزاده ابراهيم دربند
آرامگاه شاهزاده ابراهيم در يك كيلومتري شمال روستاي دربند از توابع بخش شوقان شهرستان جاجرم است، بناي امامزاده در دامنه شرقي تپه­ اي قراردارد كه دربردارنده لايه ­هاي استقراري از قرون 8-7 تا دوره صفوي است.
در نماي خارجي بنا در طرفين هر ورودي يك مناره كوتاه تزييني ساخته شده است و در داخل ايوان هاي شرقي و شمالي آثار تزيينات گچبري به شيوه قالبي وجود دارد، با وجودي كه كتيبه اي در بنا وجود ندارد و نيز نمي توان در متون تاريخي سند روشني از زمان ساخت بقعۀ شاهزاده ابراهيم به دست آورد، سبك معماري بنا و شيوه اجراي طاق و قوس ها معماري قرون 7 و 8 را به ذهن القاء مي كند و به اعتقاد اهالي، مدفن امامزاده ابراهيم، برادر امام رضا (ع) است.

* سردابه جاجرم
سردابه جاجرم يكي از آثار تاريخي دوره ايلخاني است كه به صورت دو طبقه با مصالح سنگ و ملات گچ ساخته شده است، طبقه پايين در زير زمين ساخته شده و يك ورودي در ضلع شرقي دارد كه با شيب ملايمي به داخل بنا راه مي­ يابد.
پوشش سقف فضاي زيرين قوسي است و چهار ستون در زير سقف بار طبقه فوقاني را به دوش مي ­كشند، بناي طبقه فوقاني پلان چهارطاقي دارد و نماي خارجي آن با طاق ­نماهايي تزيين شده است.

* قزلر قلعه
قزلرقلعه يكي از قلاع تدافعي شهرستان جاجرم است كه بر فرازكوه بلندي در حاشيه شمالي جلگه شقان ساخته شده و بر دشت مجاور اشراف دارد، پلان قلعه بيضي شكل است و با مصالح سنگ­ هاي نتراشيده و ملات گل بر بنياد صخره­ اي ساخته شده است، تاريخ ساخت اين قلعه به طور دقيق معلوم نيست ولي به احتمال فراوان در قرون مياني اسلامي ايجاد شده است.

* حمام قديمي جاجرم (موزه گرمابه و تاريخ شهر جاجرم)
حمام خزينه اي جاجرم با 700 مترمربع مساحت در دل بافت تاريخي شهر و در كنار بقاياي ارگ قديم شهر معروف به نارين قلعه و مسجد جامع تاريخي شهر قرار گرفته و به دوره متاخر اسلامي تعلق دارد. ورودي حمام از طريق يك سردر و 5 پله به رخت كن حمام راه مي يابد كه خود با يك دالان ارتباطي موسوم به ميان در به گرمخانه متصل مي شود، ميان در دالان موربي است كه نوعي فضاي گذر براي دستيابي از فضاي گرم و مرطوب گرمخانه به سرد و خشك تر رختكن است.

*خانه شاه نشين بني هاشم
خانه معروف به شاه نشين بني هاشم يكي از آثار ارزشمند دوره قاجار در شهرستان جاجرم است كه به صورت دو طبقه ساخته شده و طبقه فوقاني محل پذيرايي از مهمانان رسمي و رجال دولتي بوده است، اين بنا به لحاظ داشتن تزيينات زيباي گچبري كه به ويژه در اطراف شومينه­ ها تمركز يافته و نيز كتيبه­ هاي ثلث شامل آيات قرآني، ادعيه، نام پنج ­تن، تاريخ ساخت بنا و نام استاد گچكار و كاتب منحصر به فرد است.

* نقوش صخره ­اي جربت
نقوش صخره­ اي جربت كه در منطقه به سنگ ­نگاره معروف شده ­اند عبارتند از مجموعه ­اي از نقوش حيواني شامل كَل، بز كوهي با شاخ­ه اي بلند، شتر، انسان اسب سوار و برخي نمادهاي مذهبيِ اسلامي و كتيبه ­هايي به خط عربي و فارسي كه باكوبيدن يك شيء نوك تيزي بر بدنۀ صخره­ هاي سياه رنگِ فروغلتيده در پاي دامنۀ كوه نقش شده است. اين مجموعه نقوش به يك دوره معين تعلق ندارد و در قرون متوالي بارها از روي نقوش قديمي ­تر تقليد شده است.

***شهرستان مانه و سملقان

* تپه قلعـه خان
تپه قلعه خان يكي از بزرگترين و مهم­ ترين استقرارگاه ­هاي پيش از تاريخ در شهرستان مانه و سملقان است كه سابقه استقرار در آن به دوره نوسنگي، حدود هشت هزار سال قبل مي ­رسد و زندگي در آن تا دوره ساساني ادامه داشته است.
به علاوه آثاري از استقرار در دوره ­هاي مختلف اسلامي نيز در اين تپه كشف شده است، كاوش هاي باستان شناسي در اين تپه منجر به كشف بقاياي يك قلعه بزرگ دوره ساساني و مقدار زيادي خمره سفالي و اشياء باستاني ديگر شد كه امروزه در موزه باستان شناسي (عمارت مفخم) در مركز استان نگهداري مي ­شوند.

* مجموعه اسپـاخو
مجموعه تاريخي اسپاخو در روستايي به همين نام و در 61 كيلومتري جنوب غرب شهر آشخانه، مركز شهرستان مانه و سملقان قرار دارد، در مجموعه تاريخي اسپاخو تاكنون 14 اثر و محوطه تاريخي شامل بناي اسپاخو، قلعه شهر سوخته، معدن تاريخي، ساختار هاي آرامگاهي، قلعه ساساني، محوطه اسپاخو، حمام، راه قديمي، محوطه ساساني، رشته قنات هاي قديمي، محوطه اسلامي و محوطه چشمه علي اصغر شناسايي شده است.
مهم ترين و شاخص ترين اثر اين مجموعه بناي سنگي اسپاخو است كه بر سطح تپه اي بلند در جنوب روستاي امروزي اسپاخو قرار دارد، اين بنا با جهت طولي شرقي- غربي از دو فضاي متفاوت تشكيل شده است.
به طور كلي ويژگي هاي برجسته معماري بناي اسپاخو تركيبي از عناصر و سبك هاي معماري بناهاي دوران تاريخي ايران و به ويژه دوران ساساني است، با توجه به قرار گرفتن اين مجموعه تاريخي در نزديكي جاده گرگان به بجنورد، مهم ترين هدف در برنامه هاي پژوهشي اين مجموعه تاريخي، كاوش هاي باستان شناسي و تبديل مجموعه به يك سايت موزه فضاي باز جهت معرفي جاذبه هاي تاريخي استان و جذب گردشگر تاريخي است.

* آرامگاه امامزاده قاسم بازارقارناس
آرامگاه امامزاده قاسم يكي از يادمان هاي مذهبي - تاريخي دورۀ قاجار در شهرستان مانه و سملقان است، ايوان ورودي در ضلع شرقي قرار دارد و سقف آن با قوس گهواره ­اي بزرگي پوشش داده شده كه در طرفين آن دو گلدسته با ارتفاع 8 متر ساخته شده است.

* آرامگاه امامزاده دلاور
آرامگاه امامزاده دلاور يا محمد ديباج از بقاع متبركه شهرستان مانه و سملقان است كه به دليل نوسازي­ هاي مكرر تاريخ ساخت آن به طور دقيق معلوم نيست. روايت شده كه امامزاده دلاور يكي از نوادگان امام رضا (ع) بوده است.

*** شهرستان گرمه

* موزه قلعه جلال الدين گرمه
قلعه جلال الدين يكي از برجسته ترين قلعه هاي نظامي خراسان شمالي قلمداد مي­ شود كه در سده ­هاي 7-6 هجري ساخته شده است، اين قلعه با مصالح سنگ و ساروج به صورت يك شش ضلعي منظم روي سطح ناهمواروصخره اي تپه اي بلند احداث شده است، موقعيت جغرافيايي قلعه بر سر راه ارتباطي شهرها و مراكز مهم شمال شرق فلات ايران همچون نيشابور، جرجان، مرو و خوارزم اهميت راهبردي قلعه را دو چندان مي­كرد.

* رباط عشق
رباط يا كاروانسراي عشق يكي از چندين رباط تاريخي شهرستان گرمه است كه در دوره تيموري بر سر شاهراه ارتباطي گرگان و نيشابور بنا شده است، شواهد موجود نشان مي­ دهد كه در دوره تيموري در اين محل كاروانسراي قديمي ­تري وجود داشته كه قدمت آن دست كم به قرون 5-4 هجري مي­رسد و به دليل تخريب زياد به دستور ميرعليشير نوايي، وزير دربار سلطان حسين بايقرا- در كنار آن رباط كنوني را ساخته ­اند. كاروانسراي موجود پلان مستطيلي دارد و حياط مركزي آن يك صحن چهار ايواني است كه از هر طرف با غرفه ­هاي متعدد و اتاق ­هايي براي استراحت كاروانيان و نيز اصطبل­ هايي براي احشام آنها احاطه شده است.
مصالح اصلي بنا سنگ، ساروج و آجر است و طرح كلي آن تا حد زيادي به رباط قلي شباهت دارد.

* حوض انبار بيني­دنباله
اين حوض انبار با لاشه سنگ و ملات گل آهك ساخته شده و از دو بخش اصلي شامل دهليز ورودي و مخزن آب تشكيل شده كه با قوس نيم دايره و گنبد كلاخودي ساده پوشش يافته است، بناي حوض انبار كه از جمله بناهاي عام المنفعه­ دوره قاجار در منطقه به شمار مي ­رود براي نگهداري آب باران در مسير يك راه قديمي ساخته شده و مدت ها آب مورد نياز مسافران و چوپانان محلي را تأمين مي­ كرده است.
چندين نمونه از اين حوض انبارها در مسير راه وجود دارد كه امروزه با ورود تجهيزات حمل و نقل پيشرفته به عرصه زندگي بشر و منسوخ شدن نظام ارتباطي كارواني، كاربري اصلي خود را از دست داده ­اند.

* رباط قره بيل
كاروانسرا يا رباط قره­ بيل يكي ديگر از كاروانسراهاي تاريخي شهرستان گرمه است كه به احتمال فراوان قدمت بناي اوليه آن به قرون 5-4 هجري مي­ رسد و در متون تاريخي از آن به نام رباط املوتلو ياد شده است. بعدها در دوره تيموري و زماني كه شاهراه كهن گرگان-نيشابور براي دسترسي به مشهد احيا مي شد، به دستور وزير با تدبير دربار تيموري،مير علي شير نوايي، رباط­ هايي در طول اين مسير ساخته شده و يا رباط هاي قديمي مرمت مي­ شود.
در اين فرايند رباط قره بيل نيز توسعه يافته و با الحاق بخش هايي جديد احيا و مورد استفاده مسافران قرار مي­ گيرد، اين كاروانسرا با مصالح سنگ، ساروج، گچ و آجر بنا شده و پلان چهارگوش با دو حياط بزرگ و كوچك دارد، در گرداگرد حياط بزرگ غرفه­ هاي متعددي احداث شده كه پوشش سقف آنها گنبدي است و زير سقف با كاربندي هاي زيباي گچي تزئين شده است.

* مسجد جامع درق
مسجد جامع ايور يكي ديگر از آثار مذهبي- تاريخي شهرستان ايور است كه بر اساس كتيبه داخل بنا در سال 1171 هجري ساخته شده است، مسجد با مصالح خشت و گل ساخته شده و سقف آن با گنبدهاي كوچك ضربي پوشش يافته كه پايه آنها بر روي هفت ستون و شش نيم ستون مدور بزرگ قرار گرفته در كتيبه سنگي بنا باني مسجد رحيم ­بك و معمار آن قنبر علي آقا خراساني ذكر شده است.

***شهرستان رازوجرگلان

* بقعه شاهزاده نبي غلامان
بناي شاهزاده نبي غلامان در 200 متري جنوب غلامان و مشرف به آن قرار گرفته ‌است اين بنا در سال 1318 به دستور سروان امير عباس ديباج حاكم وقت منطقه و به دست استاد شيخ علي نوروزي و به شاگردي محمد رحماني تجديد ساخت شد، از ساختارهاي قبل از مرمت و بازسازي بنا امروزه اثري باقي نمانده و تمامي ساختار امروزي بناي امامزاده مربوط به زمان پهلوي اول است.
اين بنا به شكل شش ضلعي ايوان‌دار و با مصالح عمده آجر، گچ، ملات گلي و چوب است، ايوان بنا رو به شمال قراردارد يك ورودي بنا از جهت ايوان و شمال است و ورودي ديگر بنا از جهت غربي است، بنا داراي دو سنگ نوشته يكي بر بالاي سر در ورودي و ديگري در بالاي سردر ايوان است كه به سال تجديد ساخت و سازندگان اشاره مي‌ كنند.
با توجه به پراكندگي تعداد زيادي قطعات كاشي و آجر لعاب‌ دار گويا اين مصالح نيز از جمله تزئينات بنا بوده كه امروزه از بين رفته‌ است، اين امامزاده در ميان مردم منطقه بسيار مورد احترام است و گورستان امروزي غلامان نيز در اطراف آن شكل گرفته است.

*مجموعه تاريخي راز
قديمي‌ ترين شواهد توالي استقراري شهر راز، امروزه در مناطق شمالي آن در تپه تاريخي باير قلعه و تپه مجاورسفيد باقي مانده است، با توجه به شواهد باستان شناسي تپه باير قلعه بخش كوچكي از يك استقرار بزرگ روستايي از قرون ميانه اسلامي (قرن پنجم ه.ق تا به امروز) بوده‌ است.
تپه مجاورسفيد نيز بخشي از استقرار گذشته راز بوده كه كاربرد نظامي و حاكميتي داشته‌ است تپه مجاور سفيد در بخش شرقي تپه باير قلعه قرارگرفته و هنوز در بخش هايي از آن شواهد ديوار و استحكامات نظامي باقي مانده است.
سومين اثر اين مجموعه گورستان تاريخي راز است كه در بخش جنوبي بافت امروزي شهر راز قرارگرفته‌است و با توجه به سنگ نگاره‌ هاي قبور آن، قدمت كاربرد گورستان تا دوران صفوي به عقب بازمي‌گردد.
در بخش جنوب غربي اين گورستان بقاياي مقبره موسوم به فخررازي قراردارد كه در ميان اهالي منطقه بسيار مورد احترام است، با توجه به تخريب كامل سنگ قبر اين مقبره و از ميان رفتن شواهد باستان‌شناسي آن، از هويت اصلي شخص مدفون در آن اطلاع دقيقي در دست نيست.
چهارمين اثر اين مجموعه درخت كهنسال سرو راز است كه در بخش مركزي بافت شهر قرار دارد اين درخت با عمر تقريبي800 سال به عنوان يك اثر طبيعي در فهرست آثار ملي به ثبت رسيده است.

* ارگ تاريخي آلمادوشن
ارگ آلمادوشن در بلندترين بخش كوهي استوانه‌ اي شكل و منفرد قرار گرفته‌ است، سطح اين كوه نسبتا مسطح است كه در تمامي بخش‌ هاي سطح اين كوه آوار و توده‌هاي لاشه‌ سنگ وجود دارد آواري كه هر كدام مخروبه‌ هاي يك بنا بوده است. در جنوبي‌ترين سطح اين كوه و در نزديكي لبه پرتگاهي آن مخروبه‌ يك بناي مستطيل شكل بزرگ وجود دارد كه به نظرمي‌ رسد مهم ترين ساختمان اين قلعه بوده است.اسم اين اثر از روستاي آلمادوشن كه نزديكترين روستا به آن گرفته شده‌ اين نام در زبان تركي ' محل افتادن سيب' معني مي‌ دهد.

* بقعه سيد بزرگ
بقعه سيد بزرگ يكي از بنا هاي آرامگاهي منطقه با ويژگي معماري محلي است كه در 500 متري شرق روستاي مرزي پرسه‌ سو قرارگرفته است، با توجه به ويژگي‌ هاي معماري، بنا مربوط به دوره تيموري است و در دوره صفوي و قاجار نيز مرمت شده است.
ساختمان و پلان بقعه عبارت است از بناي چهار ضلعي شكل گنبددار. ساختمان بقعه بر سطح يك سكوي مستطيل شكل با مصالح سنگ و ملاط گل، قرارگرفته است.
استان خراسان شمالي با داشتن يكهزار و 200 اثر تاريخي شناسايي شده در شمال شرق كشور قرار دارد و هرساله پذيراي ميليون ها مسافر، گردشگر و زائر امام هشتم (ع) عبوري است.
3007/ 6042