چهارشنبه سوری، پاسداشت یا ستیز با فرهنگ و آیین كهن ایرانی

به گزارش ایرنا چهارشنبه پایان سال یا همان چهارشنبه سوری از آیین های مثبت و كهن ایرانی است كه قدمتی به درازای تاریخ دارد و در ذات خود رنگ و بوی فرهنگی و آیینی خاصی داشته است.
این آیین كه به نوعی پیش درآمد آیین های نوروزی است در سال های اخیر به تدریج از ماهیت اصلی خود خارج شده و صورت و سیرت ناخوشایندی به خود گرفته است.
چهارشنبه سوری، روزگاری سیمای فرهنگی داشت و جشنی با نشاط و در شان نوروز ایرانی بود، اما رفته رفته نقش عوض كرده و به مانوری از بی احتیاطی، خطر، آسیب و حتی مرگ آفرینی بدل شده است.
ایرنای خراسان شمالی در میزگردی با حضور شماری از چهره های فرهنگی و مردم پژوهی به بررسی آیین های كهن چهارشنبه سوری و علل به فراموشی سپردن این آیین ها و ایجاد انحراف در آنها پرداخته است.
حبیب صفرزاده، پژوهشگر و رئیس دانشگاه فرهنگیان خراسان شمالی، قاسم مهرنیا، شاعر آیینی و پژوهشگر پیشكسوت، احسان حصاری مقدم، محقق و پژوهشگر فرهنگی و علی حسین پناه كارشناس مردم شناسی اداره كل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان شمالی از حاضران در این میزگرد بودند.

* آنچه كه بود
شاعر آیینی و پژوهشگر پیشكسوت خراسان شمالی با اشاره به تفاوت محسوس چهارشنبه سوری در دوران های گذشته با سالیان اخیر، گفت: اصلی ترین آیینی كه ایرانیان در آخرین روزهای سال و در شب واپسین چهارشنبه برگزار می كردند افروختن آتش و پریدن از روی آن بود.
قاسم مهرنیا، رایج ترین روش اجرای این آیین را پریدن از آتش و بیان عبارت «زردی من از تو، سرخی تو از من» دانست و افزود: با توجه به اینكه فرهنگ غالب این منطقه در قدیم تركی بود بیشتر آداب و سنن و شعرها نیز به تركی بیان می شد ولی اكنون همه اقوام و زبان ها با هم یكی شده اند.
وی با اشاره به سنت كوزه شكستن در این روز، اظهار داشت: در این آیین به تعداد افراد خانه سكه در كوزه انداخته و آنرا از بلندی به داخل كوچه می انداختند تا با نیت سلامت افراد، سكه به دست نیازمندان برسد.
دیگر پژوهشگر فرهنگی خراسان شمالی از چهارشنبه سوری به عنوان آیینی برای دور ریختن كهنه ها به دلیل باور به نو شدن سال یاد كرد.
احسان حصاری مقدم گفت: برخی از مادربزرگ ها آنقدر باور به شكستن چیزی در این روز داشتند كه حتی نعلبكی كهنه و لب پریده خود را نیز برای شكستن در این روز نگه می داشتند و به همراه كوزه ای كه در آن هفت نوع غلات، آب دهان و سكه انداخته بودند در روز چهارشنبه سوری می شكستند.
وی از بی سوادترین مادربزرگ ها در دل دورترین روستاها به عنوان اسناد فرهنگ آیینی كشور یاد كرد كه حافظه خوبی برای بیان و انتقال فرهنگ گذشته دارند و می توان از آنها به عنوان بهترین راه آگاهی بخشی به جوانان بهره گرفت.

*گم شدگی فرهنگ كهن در گیرودار مدرنیزم
رئیس دانشگاه فرهنگیان خراسان شمالی با بیان اینكه در گیرودار گم شدگی فرهنگ و جریان مدرنیزم توجه به فرهنگ ها و الگوهای رفتاری قدیم به فراموشی سپرده شده یا به آنها كم توجهی شده است، گفت: گاه نیز برخی تمایلی ندارند كه به پیشینه یك ملت بپردازند.
حبیب صفرزاده افزود: جشن های چهارشنبه پایان سال از دیرباز در فرهنگ ایرانی حتی در آسیای میانه، با نگاه به آتش سپردن رنگ عذاب و بیماری ها و ناملایمات و رذائل روزگار، و شادی و شكوه به بهار و سرسبزی وجود داشته و دارد و هنوز نیز معمول است كه «آتش گرفتن» را بدترین نفرین می دانند.
وی اظهار داشت: چهارشنبه سوری برای ایرانیان به درازای تاریخ ایران است كه استنباط ها و نظرات شخصی بسیار متنوع و گوناگونی نیز در ادبیات عامه در این رابطه وجود دارد و هر كس از فرهنگ پیرامون و آداب و سنن اجتماعی پیرامون خود متاثر شده است.
صفرزاده با اشاره به تغییر این آیین ها در گذر زمان به دلیل جنگ و مسائل سیاسی و كوچ و قحطی ها، گفت: قبل از چهارشنبه سوری در این خطه به ویژه در منطقه تات ها و جلگه جاجرم و درق مراسم «الو سرسره» معمول بوده كه با جمع آوری هیزمی به نام «چرخه» از غروب روز سه شنبه بربام منازل آتش می افروختند.
وی افزود: بعد از بام ها نوبت به معابر و كوچه های روستا می رسید كه هفت خرمن آتش با هیزم های مختلف درست می كردند و دختران و پسران دم بخت و حتی پیران از روی آن پریده و عبارت «زردی من از تو، سرخی تو از من» را می گفتند.
این پژوهشگر فرهنگی با اشاره به رایج بودن این آیین در بین همه اقوام ایرانی، گفت: بعدها كه این آیین به اصطلاح مدرن تر شد، جوانان گلوله های پارچه ای را به نفت آغشته، آتش زده و به هوا پرتاب می كردند و این كار را تا زمان خاموش شدن این گوی نفتی ادامه می دادند.
‌وی از دیگر آیین های رایج در این ایام را پختن آش سبزی دانست كه گاه نیز این سبزی را در زیر پلو قرار داده و می پختند كه این جزو فرهنگ منطقه شده بود.
صفرزاده گفت: همچنین مردم منطقه با درست كردن كلوچه قندی سه گوش كه روز چهارشنبه سوری آماده می شد و در شب عید برای پذیرایی استفاده می شد این آیین را جشن می گرفتند.
وی افزود: بر اساس عرف آن روزگار، مردم در برخی مناطق منفذی را در دیوار كهنه باغی ایجاد كرده و در آن سو پیری روشن ضمیر یا مردی خداشناس را می نشاندند و سپس زنان نازا، بیماران و یا پسران و دختران دم بخت را از این منفذ، كه به عمد تنگ بود، به معنای گذراندن از خطر و سختی عبور می دادند و در آنسوی دیوار پیر روشن ضمیر در حق آنان دعا می كرد.

*چهارشنبه سوری یا طغیان جوانی
صفرزاده با اشاره به تغییرات تدریجی آیین های چهارشنبه آخر سال و همراه شدن آن با سختی ها و دردسرها، گفت: البته طبع انسان ماجراجو است لذا در ایام خوشی و جشن انسان ها دوست دارند خطر كرده و خطرپذیر باشند و برخی لذات نامتعارف را تجربه كنند.
رئیس دانشگاه فرهنگیان خراسان شمالی، بخشی از این مشكل را در كار متولیان فرهنگ دانست و افزود: باید جوانان را به سمت تفریحات سالم هدایت كرد زیرا شرایط اجتماعی امروز كمتر به جوان اجازه می دهد هیجانات خود را بروز دهد و بر این اساس بخشی از این هیجانات در چهارشنبه سوری با فشفشه و اذیت دیگران بروز می یابد.
وی گفت: اكنون بستر تخلیه عواطف برای جوان فراهم نیست و از این رو وقتی با یك شور، سرزندگی و آزادی مواجه می شود با توجه به نبود بستر تخلیه روانی در جامعه هنجارشكنی می كند.
وی اظهار داشت: امروز دستور و تحكم در فضای آموزشی و نظام تربیتی خانواده به اوج خود رسیده و وقتی جوان بستری برای بروز هیجانات پیدا می كند آنرا در حد اعلی نشان می دهد.

* تحریف رسمی تاریخ و فرهنگ
پژوهشگر فرهنگ خراسان شمالی از آنچه كه تحریف آیین ها توسط برخی افراد و رسانه ها، از جمله صدا و سیمای محلی خواند، انتقاد كرد و افزود: این رسانه برخی فرهنگ ها را جعل كرده و به خورد مردم می دهد و بدین طریق بیشترین جفا را به فرهنگ می كند.
حصاری مقدم گفت: این اقدام بعضا با بازتولید و انتشار برنامه های غلط و ادعاهای واهی برخی فرهنگ نویسان صورت گرفته و می گیرد كه باید جلو آن گرفته شود.
صفرزاده نیز با اشاره به وجود نوعی فرهنگ ستیزی در ذات این عمل، گفت: برخی اقدامات عامدانه انجام می شود و اشتباهی در كار نیست و سعی در تحریف آیین ها و سنن مردم دارند.
وی افزود: دست به قلم بردن برخی بدون اینكه تصور كنند قبل آن چه بوده، جفا به فرهنگ و تاریخ كشور است زیرا كه ما بر روی قله ای ایستاده ایم كه قبل از ما بسیاری از اتفاقات در دامنه آن رخ داده و درخشندگی بسیاری در آن وجود دارد.
وی افزود: آفتی كه الان در حوزه فرهنگ رخ داده این است كه درخشش فرهنگی قبل را نمی بینیم در حالی كه كسانی كه در حوزه دانش و ایران كهن اطلاعاتی دارند می دانند كه ایران از میداندارترین كشورها در حوزه فرهنگ بوده است.
این استاد دانشگاه افزود: برخی افراد مدعی فرهنگ مداری وقتی دست به قلم می برند بدون پروا و در نظر گرفتن ظرائف این حوزه، هر واژه ای را در هر جایی استفاده می كنند.
وی گفت: تا چند دهه پیش تمام دنیا به فرهنگ ایران می بالید ولی ما گذشته خود را دفن می كنیم در حالی كه هیچ یك از این افراطی گری ها و مجتهدمآبی های برخی مسئولان، مقوم فرهنگ جامعه ایرانی نیست.
كارشناس مردم شناسی اداره كل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان شمالی نیز با اشاره به ناآگاهی نسل جوان و نوجوان از آیین ها و سنتهای كهن و آداب و رسوم، گفت: باید به فرهنگ احترام گذاشت زیرا كه فرهنگ روان است و راه خود را می رود و اگر مدیریت صحیح باشد در مسیر درست قرار می گیرد وگرنه به بیراهه كشیده می شود.
علی حسین پناه افزود: اگر به جوانان و نوجوانان و نسل آینده آگاهی داده شود كه به طور مثال دلیل از آتش پریدن در چهارشنبه سوری چیست برایش باورپذیرتر می شود تا اینكه فقط منع كنیم و نگذاریم فرد به آگاهی برسد.
وی گفت: بزرگترها نباید بترسند و به سئوالات جوانان پاسخ درست بدهند و با بازگویی آداب و سنن كهن، راه درست را به آنها نشان دهند تا فرهنگ خود را بشناسند و حداقل فرق بین آیین های دینی و ملی را بدانند.
حسین‌پناه با اشاره به ایجاد ترس از این آیین ها در دل جوانان، اظهار داشت: وقتی ما این آیین ها را كه به وفور نیز در فرهنگمان داریم به درستی معرفی نكنیم جوان ما به سمت آیین های بیگانه از قبیل ولنتاین و... كشیده می شود.
وی افزود: اگر مباحث فرهنگی و آیینی برای جوانان شكافته و معرفی نشود، آنان همانند ماهی در تنگ آب هیچگاه فرهنگ خود را احساس نمی كنند و فریفته فرهنگ بیگانه خواهند شند.

چاره كار چیست؟
حصاری مقدم، پیشنهاد جمع كردن مردم در یك محل خاص برای تخلیه روانی در چهارشنبه پایان سال را داد و گفت: مردم بجنورد با بوستان بش قارداش رابطه ای عاطفی و احساسی دارند كه با هیچ جای دیگر شهر این الفت را ندارند و می توان این جشن را در آنجا برگزار كرد.
این محقق و پژوهشگر خراسان شمالی افزود: چند سال قبل این مراسم در بش قارداش برگزار شد و همه با انداختن ترقه های سبك و روشن كردن آتش هیجان خود را تخلیه كردند و چون همه خانواده ها بودند مشكل خاصی هم پیش نیامد و صبح روز بعد نیز محیط بسیار خوب پاكسازی شد.
وی تنها راه حل موجود را در مدیریت درست دانست و اظهار كرد: در صورتی كه این فضاها بسته شده و از ورود مردم جلوگیری شود به فضاهای دیگر از قبیل جاده اركان و دره بازخانه و ... می رود كه چندان قابل كنترل و مدیریت نیست و پهنه های زیادی از منطقه سرشار از زباله و خاكستر و لاستیك و ... می شود.
صفرزاده نیز پیشنهاد اختصاص چندین فضای باصفای پیرامونی شهر برای تخلیه هیجانات جوانان در شب چهارشنبه پایان سال و برگزاری مراسم جشن توسط متولیان فرهنگ و شهرداری را داد و گفت: برپایی این جشن منافاتی نیز با دین ندارد و اگر شادی با عقلانیت و اندازه همراه باشد مورد تایید دین هم هست.
وی افزود: ما مدیران در بروز مشكلات امروز و انحراف در آیین ها مقصر هستیم زیرا كه نتوانسته ایم بستر شادی را برای جوانان و دیگر مردم فراهم كنیم در حالی كه اگر كار فرهنگی مبتنی بر آگاهی و با پشتوانه دانایی باشد، مشكلی نخواهیم داشت.
این پژوهشگر خراسان شمالی با بیان اینكه شادی كردن در هیچ مكتبی حرام نیست از دستگاه های فرهنگی خواست به این‌ مساله ورود پیدا كنند تا با فراهم كردن زمینه های لازم از بروز مشكلات جبران ناپذیر و حوادث ناگوار جلوگیری شود.
مهرنیا نیز با اشاره به بروز حوادث ناگوار در اثر سهل انگاری برای خانواده ها در چهارشنبه پایان هر سال، گفت: مساله ای كه برای جامعه ضرر داشته باشد نه تنها فرهنگ نیست بلكه جلوه گاه بی فرهنگی است.
این شاعر و پژوهشگر آیینی به خانواده ها توصیه كرد كودكان را از ترقه زدن و بازی با ترقه های دست ساز بر حذر داشته و به جای آن با برافروختن آتشی ایمن گرد هم جمع كنند و آیین های كهن را برای آنان بازگو كنند تا هم صدمه ای به كسی نرسد و جنبه آموزشی داشته باشد.
ط/5132