شايد باورش كمي سخت باشد؛ ايراني كه روزگاري بنيانگذار اولين كنوانسيون حفاظت از تالاب‌ها در جهان يعني كنوانسيون رامسر بود؛ اين روزها خروج تك تك تالاب‌هايش را از ليست اين كنوانسيون به‌نظاره نشسته است. داستان با از نفس افتادن گاوخوني، جازموريان و پريشان شروع شد و با سياه‌بخت شدن بختگان، خشكي هامون، نابودي هورالعظيم، بي‌جان شدن تالاب انزلي، صابري، هيرمند، يادگارلو و ده‌ها تالاب ديگر ادامه پيدا كرد و اين داستان همچنان ادامه دارد.
**هفت تالاب در معرض خطر جدي
تمامي اين اتفاق‌ها درحالي رخ مي‌دهد كه ارزش اكولوژيك تالاب‌ها 10 برابر جنگل‌ها و 200 برابر زمين‌هاي زراعي است. براساس آمار تالاب‌هاي 30 كشور در فهرست مونترو كنوانسيون رامسر (فهرست قرمز) قرار گرفته‌اند كه به ترتيب ايران و يونان با هفت تالاب و پس از آنها جمهوري چك با چهار تالاب، بيشترين مونترو تالاب‌ها را دارند. همچنين نام 27 تالاب 17 كشور جهان نيز به‌دليل بهبود شرايط اكولوژيكي تالاب‌هايشان از اين فهرست خارج شده است.
حميد ظهرابي، سرپرست معاونت محيط‌زيست طبيعي و تنوع‌زيستي سازمان حفاظت محيط‌زيست با اشاره به اينكه 80درصد تالاب‌هاي مركز كشور در معرض تهديد هستند، گفت: «حدود 150 تالاب در كشور شناسايي شده كه اكثر آنها وضعيت خوبي ندارند و دچار مشكل هستند. اگرچه تالاب‌هاي منطقه زاگرس شرايط خيلي بحراني ندارند، اما وضعيت اين تالاب‌ها نيز خيلي خوب نيست. پيگير تخصيص حقابه تالاب‌ها براي بهبود وضعيت آنها هستيم.»
كشور ما باتوجه به شرايط ويژه و تقريبا استثنايي در جهان، داراي انواع تالاب‌هاست. در شمال و جنوب كشور، تالاب‌هاي مختلف ساحلي، با آب‌شيرين همچون تالاب انزلي، به‌شكل خليج مانند، همچون تالاب ميانكاله، باتلاق‌هاي‌شور ساحلي همچون تالاب شادگان، باتلاق‌هاي ساحلي كشندي همچون تالاب‌هاي دهانه گز و مند تالاب‌هاي مانگرو، همچون تالاب حرا در خورخوران قشم مشاهده مي‌شوند.
**تنوع بسيار تالاب‌هاي داخلي
از نظر تالاب‌هاي داخلي نيز، تنوع بسيار زيادي وجود دارد. تالاب‌هاي تاروهوير در ارتفاعات دماوند و درياچه گهر در ارتفاعات اشتران‌كوه لرستان، چند‌هزار متر بالاتر از سطح درياي‌آزاد قرار دارند. تالاب اروميه با شوري بسيار زياد خود وفون ويژه يعني آرتميا در منطقه آذربايجان، تالاب‌هاي هامون با آب شيرين، وسعت بسيار زياد وعمق كم در سيستان، تالاب‌هاي آب‌شور تشكيل شده در درياي اترك و با ارتفاع پايين‌تر از سطح درياي آزاد، درياچه‌هاي كارستيك ناشي از انحلال‌آهك همچون تالاب‌هاي ارژن و پريشان، درياچه‌هاي باقي‌مانده از درياي‌قديمي تتيس همچون حوض‌سلطان قم و بالاخره، كفه‌هاي مرطوب و نمكي همچون كوير‌نمك و كوير سيرجان، جنبه‌هاي بسيار زيبا و متنوعي از تالاب‌هاي جهان را به نمايش گذاشته‌اند.
** ميقان ايستاده مي‌ميرد
ميقان به بلندترين تالاب كويري دنيا و به نگين‌سبز استان مركزي معروف است. 20هزار درناي خاكستري در تالاب ميقان كه يكي از كانون‌هاي زمستان‌گذر است، اقامت دارند. به‌گفته كارشناسان سرنوشت درياچه اروميه در ميقان درحال تكرار است. آتش‌سوزي، برداشت غيراصولي سولفات سديم، احداث جاده در قلب تالاب، عدم‌اختصاص حقابه و ... بلاي جان ميقان شده است. در آتش‌سوزي‌اي كه به‌تازگي در اين تالاب رخ داده بيش از 50هزار هكتار از اراضي ميقان در آتش سوخته و آسيب جدي به آن وارد كرده است.
احداث جاده تالاب را به دو قسمت تبديل كرده و ارتباط اكولوژيك تالاب را از بين برده‌اند. يكي ديگر از مشكلات ميقان حفاري و گودبرداري غيراصولي و حفر چاله‌هاي عميق در تالاب است. اين كار باعث مي‌شود آب تنها در آن چاله‌هاي عميق جمع و مابقي تالاب خشك شود. همچنين تخصيص حقابه تالاب براساس مطالعات‌دقيق صورت نگرفته است. در خوشبينانه‌ترين حالت اگر 100درصد فاضلاب اراك وارد تالاب شود بازهم به‌دليل وجود گودال‌هاي عميق قسمتي از تالاب خشك مي‌ماند.
اين درحالي‌است كه در سال‌هاي اخير حقابه تالاب را به‌شدت كم كرده و به كشاورزي و صنعت اختصاص داده‌اند. بارها براي رفع مشكلات ميقان كارگروه‌هاي مختلف تشكيل شده اما خروجي‌اي كه بتواند تمامي مشكلات تالاب ميقان را حل كند، درپي نداشته است. البته سال گذشته با متخلفان تخريب تالاب ميقان برخوردهاي جدي شد اما تاكنون بسياري از مصوبه‌هاي آن كارگروه اجرا نشده است. خشك شدن اين تالاب خطر وقوع طوفان‌هاي شيميايي را در بردارد كه زندگي 650هزار نفر از شهروندان اراكي را تهديد مي‌كند.
**سونامي سرطان از گاوخوني برمي‌خيزد
در ورزنه اصفهان تالابي به‌نام گاوخوني وجود داشت كه سرسبزي، حيات و شهرت خود را در ايران و جهان از آن گرفته بود. اما اين روزها نبض حيات در ورزنه به‌كندي مي‌زند، تالاب‌خشكيده و از اين خشكي باغ‌ها و مزارع باير شدند و مردم نيز مانند گرد‌و‌غبار برجاي مانده از گاوخوني بيمار شده‌اند. براساس شواهد علائمي از وضعيت بحراني ناشي از خشكي گاوخوني مشاهده مي‌شود كه از طوفان نمك و ريزگردهاي‌سمي خبر مي‌دهد.
ورزنه شهري است كه يكي از مهم‌ترين تالاب‌هاي‌ملي‌و‌جهاني را در خود دارد و شوربختانه چند سالي‌است روبه خشكسالي و بهتر بگوييم نابودي است. اين تالاب بيش از 10ميليون سال قدمت دارد و به‌صورت دائمي از زاينده‌رود و همچنين به شكل فصلي از رودخانه ايزدخواست تامين مي‌شود كه هر دو فعلا خشك هستند. اما واقعيتي كه نمي‌توان از آن چشم‌پوشي كرد لطمات جبران‌ناپذيري است كه خشكي گاوخوني نه‌تنها بر محيط‌زيست كه بر انسان‌ها وارد مي‌كند. ريزگردهاي سمي و خطرناكي كه در بستر خشك اين تالاب وجود دارند توسط باد و عمليات انتقال هوا به شهرها و روستا مي‌آيند و امراضي همچون سرطان‌ريه را به‌همراه دارند.
برخي كارشناسان سلامت و محيط‌زيست اعلام كرده‌اند كه اگر خشكي تالاب گاوخوني به همين صورت ادامه پيدا كند، در 10 سال آينده 10هزار نفر سرطاني در يزد،35هزار سرطاني در اصفهان و دو‌هزار و 500 نفر سرطاني در شهركرد تنها بر اثر ريزگردهاي برخاسته از گاوخوني خواهيم داشت.اين آمار و ارقام نگران كننده باعث شده تا حرف و نقل‌هاي متفاوتي درباره گاوخوني زده شود و همه به‌نوعي در تلاش نجات گاوخوني باشند.
**آخرين نفس‌هاي شادگان
احداث هشت سد درحوضه آبريز تالاب‌شادگان آن را به ورطه خشكي كشانده است. حجم آب شيرين ورودي شادگان به‌دليل كاهش نزولات‌جوي، خشكسالي و ذخيره‌آب در پشت سد مارون كاهش چشمگيري داشته است. كاهش آب‌شيرين موجب تغيير اكوسيستم تالاب شده است. آب‌هاي شور و نيمه‌شور شادگان نيز كه از طريق جزر و مد دريا و كارون تامين مي‌شد، به‌شدت كاهش يافته است. اما كاهش آب ورودي به شادگان همه ماجراي آن نيست، بلكه ورود پساب‌هاي صنعتي به تالاب نيز مشكل ديگر شادگان است. همچنين دپوي زباله‌هاي شهري و بيمارستاني نيز بلاي جان شادگان شده است.
درحال حاضر شادگان از زهاب نيشكر تغذيه مي‌شود. حقابه شادگان از رودخانه‌هاي خوزستان اختصاص داده نمي‌شود و علت اصلي خشكي آن همين مساله است. اگر شادگان و هورالعظيم به‌صورت كامل خشك شوند بايد منتظر سونامي نمك در خوزستان باشيم. آن زمان ديگر ادامه زندگي در اين استان غيرممكن خواهد شد.
** مديريتي اشتباه!
بسياري از كارشناسان نبود مديريت صحيح و اصولي بر منابع آبي كشور را دليل اصلي نابودي تالاب‌ها و بحران پيش آمده مي‌دانند. آنها اعتقاد دارند خشكي تالاب‌ها پيامد انتقال آب بدون برنامه‌ريزي بوده است. بر اساس آماري كه در دست است حدود 40 تالاب كشور بين 50 تا 90درصد دچار خشكي خارج از روال طبيعي شده‌اند، به‌عنوان مثال درياچه اروميه در استان آذربايجان‌غربي 90 درصد، گاوخوني استان اصفهان 90 درصد، پريشان در شهرستان كازرون در استان فارس 80 تا 90درصد و مهارلو در استان فارس 100درصد خشك شده‌اند.
*منبع: روزنامه آرمان؛ 1397،2،16
**گروه اطلاع رساني**2059**2002
از ميان يك‌هزار تالاب موجود در كشور براساس تعريف كنوانسيون بين‌المللي رامسر، 80 درصد از تالاب‌هاي كشور در وضعيت بحراني هستند يا در معرض خطر قرار دارند و اين مساله به آن معناست كه برخي از آنها كاركردهاي خودشان را از دست داده‌اند.