قدمت این شهر در پهنه تاریخ جایگاه آن را در رتبه نخست هفت شهر هدف گردشگری در خراسان رضوی قرار داده است. به گواهی متون كهن نیشابور در هزاره سوم پیش از میلاد به لحاظ فرهنگی، هنری و تجاری از جایگاه ویژه ای برخوردار بوده است. این شهر اساطیری در قرون چهارم و پنجم هجری قمری زادگاه چهار فرقه عرفانی ملامتیه، كرامیه، بكتاشیه و جوریه و مركزیت تصوف و عرفان جهان اسلام بوده است.
همچنین ظهور چهار هزار و 300 شخصیت برجسته علمی و فرهنگی تا ربع نخست قرن ششم هجری در نیشابور، پرورش مشاهیری همچون عطار، حكیم عمرخیام و فضل بن شاذان شاهدی بر سابقه درخشان تمدن و فرهنگ غنی این كهن شهر فرهنگی است.
* شادیاخ
نیشابور در سال 205 هجری مركز حكومت طاهریان بود. در همان ایام در شادیاخ عمارتی امیرنشین و منازلی برای سپاهیان بنا شد. از آن پس این منطقه دارالحكومه خراسان و محل اقامت امرا و پادشاهان گشت و سرانجام با حمله مغول از میان رفت.
شادیاخ در جنوب شرقی آرامگاه عطار با وسعت 200 هزار مترمربع از سال 1378 مورد كاوشهای باستانشناسی قرار گرفته است. این مكان یكی از سایت موزه های باستانشناسی در استان خراسان رضوی است.
* بقایای شهر كهن نیشابور
در جنوب شهر فعلی ناحیه ای به وسعت 3500 هكتار قرار دارد كه به استناد متون و شواهد زیستگاهی از صدر اسلام تا اوایل دوره ایلخانی بوده است. قسمت اعظم نیشابور كهن امروزه در دل خاك نهفته و آثار آن محدود به چند تپه اصلی از جمله آلپ ارسلان، تپه مدرسه، آهنگران، سبزپوشان، بازار، طرب آباد، كهن دژ، تپه قنات و شادیاخ است.
از این میان تپه های طرب آباد، سبزپوشان و قنات در سالهای 1315 و 1318 هجری شمسی توسط هیات باستانشناسی موزه متروپولیتن و شهر كهنه نیشابور در سال 1384 به دست هیاتی ایرانی فرانسوی مورد كاوش قرار گرفت.
* گنبدهای شه میر
در حدود 10 كیلومتری جنوب نیشابور در كنار جاده این شهر به كاشمر در میان قبرستان قدیمی دو بنای آجری به فاصله كمی از یكدیگر با ساختار و اندازه ای متفاوت قرار دارند كه به مهروا، مهرآباد و شادمهر معروفند. ویژگیهای معماری موید انتساب گنبد بزرگ به دوران سلجوقی و گنبد كوچك به عصر ایلخانی است.
احتمالا این دو بنا بر فراز مقابر اشخاصی صاحبنام یا عارفانی مشهور ساخته شده اند كه هویت آنها مشخص نیست.
* بازار سرپوشیده و تاریخی نیشابور
بازار تاریخی نیشابور از جمله بازارهای سرپوشیده منحصر به فرد در خراسان است كه قدمت آن به دوره صفوی می رسد. در داخل این بازار تعدادی سرا، كاروانسرا، تیمچه و حمام وجود دارد.
كاروانسرای مستوفی یكی از تیمچه هایی است كه درون این بازار تاریخی وجود دارد كه دو دهنه ورودی آن یكی در حاشیه جنوبی خیابان امام خمینی و ورودی دیگر با در بزرگ چوبی به بازار متصل می شود.
حمام مرمر نیز یكی دیگر از جاذبه های این بازار تاریخی است كه قدمت بسیار دارد اما امروز خرابه ای بیش نیست.
* آرامگاه عطار
شیخ فریدالدین عطار، عارف، شاعر و ادیب ایرانی در سال 540 ه.ق متولد شد و در طول عمرش خدمات علمی و تالیفات ارزشمندی مانند تذكره الاولیاء، منطق الطیر و الهی نامه را از خود به یادگار گذاشت.
وی مقارن با حمله مغولان به خراسان در سال 618 هجری قمری جانش را از دست داد. بنابر شواهد نخستین بنای آرامگاه او توسط یحیی بن صاعد قاضی القضاه نیشابور در سده هفتم هجری برپا شد.
سپس امیرعلیشیر نوایی وزیر آخرین حكمران تیموری بنای دیگری بر آرامگاه عطار ساخت كه اكنون تنها سنگ افراشته سیاه رنگ كتیبه داری از آن باقی مانده است.
سرانجام در سال 1341 هجری شمسی انجمن آثار ملی بنای ویران شده را مرمت و بازپیرایی نمود و با كاشیهای الوان آن را به شكلی زیبا آراست.
مقبره عطار همواره مورد توجه گردشگران و ادب دوستان سراسر دنیا بوده است.
* آرامگاه خیام
حكیم ابوالفتح عمربن ابراهیم مشهور به خیام نیشابوری ریاضیدان، منجم، شاعر و اندیشمند والای ایرانی است كه در سطح بین المللی از شهرت بسزایی برخوردار است.
وی در سال 439 هجری قمری پس از وفات در گورستان حیره كه امروزه در پنج كیلومتری شرق نیشابور واقع شده روی در نقاب خاك كشید.
بنای یادبود مزار كنونی این دانشمند بزرگ به سال 1341 هجری شمسی با طرح و نقشه مهندس هوشنگ سیحون ساخته شد.
اثر مزبور با تركیبی از مصالح آهن، بتون و تزیینات كاشیكاری به شكل لوزیهای به هم پیوسته بر گرفته از اندیشه های ریاضی عمر خیام بنیان شده است.
* مسجدجامع نیشابور
مسجدجامع نیشابور را در دوره تیموری و به سال 889 هجری پهلوان علی كرخی بنیان نهاد. این بنا در شهر نیشابور واقع شده و از انواع مساجد چهار ایوانی به شمار می رود.
مسجدجامع نیشابور با وسعت نزدیك به هفت هزار و 276 متر مربع مشتمل بر ایوانهای ضلع شمالی، جنوبی، رواق و شبستان است. نمای ایوانها و طاق نماهای این مسجد با تزیینات آجری آراسته شده و كهن ترین بنای بر جای مانده در شهر نیشابور است.
* باغ و عمارت امین الاسلامی
این خانه باغ زیبا در گذشته متعلق به مرحوم 'ابوالحسن امین الاسلامی' بوده و امروزه در خیابان امام خمینی(ره) در مجاورت باغ ملی شهر واقع است.
بنای واقع در میان باغ با زیربنای تقریبی 1300 مترمربع در دو طبقه ساخته شده و فضاهایی نظیر سالن مركزی، اتاقها، پیشخوان ستواندار و سرداب دارد.
عمارت امین الاسلامی و باغ پیرامون آن با درختان بلند از جمله چنار، كاج، شمشاد، توت و گردو در زمان پهلوی ساخته شده و الگویی از هنر باغ سازی اصیل ایرانی است.
* قدمگاه رضوی
بنای قدمگاه واقع در 24 كیلومتری شرق نیشابور در گذشته منزلگاهی به نام الحمراء پس از نیشابور در شاهراه اعظم راه ابریشم بوده است. اهمیت این بنا به سبب توقف حضرت امام رضا(ع) در زمان هجرت تاریخی ایشان از مدینه به مرو می باشد و به همین سبب تسهیلاتی برای كاروانیان در این ناحیه ایجاد شده است.
نام این بنا برگرفته از قطعه سنگ سیاهی است كه مشهور است جای قدوم مبارك حضرت رضا(ع) بر آن نقش بسته است.
احتمالا این بقعه بر روی عمارتی مخروبه در زمان شاه عباس صفوی بازسازی و در زمان شاه سلیمان به سال 1901 هجری قمری تكمیل شده است.
در جوار این بنا چشمه ای موسوم به حضرت قرار دارد كه زائران آب آن را نوشیده و به عنوان تیمم و تبرك با خود می برند.
* بنای امام زاده محمد محروق و امام زاده ابراهیم
در سوی دیگر باغ بنای یادبود مزار حكیم عمر خیام قرار دارد. بنای مذهبی با منظره ای زیبا از كاشیكاری معرق جلب نظر می نماید. این مكان مدفن امام زادگان محمدمحروق از نوادگان حضرت امام سجاد(ع) و ابراهیم از اعقاب امام موسی كاظم(ع) است.
این مجموعه یك ایوان، دو بنای مركزی، مسجد، تالار و شبستان بوده و در دوره صفوی بنیان شده است.
* معدن فیروزه
فیروزه سنگی آبی رنگ و گرانبها است كه از جواهرات معروف جهان شمرده می شود و معدن آن در دنیا در چند كشور بیشتر وجود ندارد.
از آن جمله در تركمنستان و آسیای صغیر و همچنین در جنوب غربی آمریكا در نیومكزیكو، آریزونا، كلرادو و نوادا. اما از بین تمام معادن فیروزه جهان فیروزه نیشابور از همه مرغوب تر و گرانقیمت تر است.
معادن فیروزه نیشابور در شش دره از كوههای موسوم به بار معدن در 50 كیلومتری شمال غربی نیشابور در بلوك ریوند واقع است و تاكنون برای به دست آوردن فیروزه بیش از 100 غار در این درهها ایجاد شده است. شهرت فیروزه نیشابور از روزگاران قدیم بر سر زبانها بوده و گویندگان و نویسندگان در وصف آن سخنها گفته اند.
* مهمترین سوغات نیشابور
نیشابور علاوه بر مهد علم و فرهنگ دوره هایی از تاریخ تمدن اسلامی و زادگاه گروهی از دانشوران و مردان نامدار تاریخ ایران، از دوره های بسیار كهن نیز به داشتن جواهری گرانبها به نام فیروزه به شهرت جهانی رسیده است.
از تاریخ دقیق كشف فیروزه و نحوه استخراج آن در گذشته های دور و به ویژه تا پیش از زمامداری پادشاهان صفوی اطلاعات جامعی در دست نیست اما احتمال می رود كه در اوج شهرت و آبادانی نیشابور ساكنین این منطقه از وجود فیروزه و نحوه استخراج آن آگاهی داشته اند.
* ریواس
ریواس نیشابور بسیار معروف و از سوغات مهم این شهر تاریخی است؛ ریواس نوعی گیاه كوهستانی است كه در اصل بوته ای مرتعی و خودرو بوده و در فصل بهار بر دامنه های ارتفاعات شمالی و شرقی یعنی كوههای بینالود می روید و از بهترین و مرغوبترین نوع آن در ایران محسوب می شود.
این گیاه از زمانهای بسیار دور در نیشابور به عمل می آمده بطوری كه در ˈبندهشˈ یكی از متون كهن ایرانی به این گیاه با دید اساطیری اشاراتی شده و در كتب برخی مورخین و سیاحان ایرانی و خارجی نیز از طعم و طراوت ریواس نیشابور توصیفها شده است.
ریواس دارای ساقه هایی سفید تا ارتفاع 80 سانتیمتر بوده و در سر ساقه های آن برگ بزرگ و پهنی شبیه پنجه مرغابی وجود دارد و تنها قسمت ساقه های آن خوردنی است.
ساقه های این گیاه لطیف و آبدار و طعم آن ترش و مطبوع است و علاوه بر وجود مقدار زیادی املاح معدنی و انواع ویتامینها خاصیت دارویی نیز دارد.
از ریواس در انواع خوراكی، مربا، شربت و خورش استفاده می كنند و شربت ریواس مهمترین محصول فرآوری شده آن به عنوان سوغات نیشابور به سایر نقاط ایران و خارج از كشور به ویژه به كشورهای حوزه خلیج فارس صادر می شود.
از دیگر جاذبه های تاریخی شهر نیشابور می توان به برج آسیاب ، سردابه ی ماروسك ، آب انبار ،موزه خیام ،روستای خرو علیا ، روستای ییلاقی دیزباد و روستای بوژان اشاره كرد.
* صنایع دستی
مهمترین صنایع دستی رایج در نیشابور قالیبافی و گلیم بافی است. صنعت قالیبافی در 470 روستا و صنعت گلیم بافی در 27 روستای این شهرستان عمدتا به صورت كار اصلی و یا به صورت فعالیت جنبی و مكمل در كنار سایر فعالیتهای اقتصادی رایج انجام می گیرد.
آمادگی و توانمندی قالیبافان نیشابوری بگونه ای است كه اقدام به بافتن فرشهایی با متراژ چند هزار متری و در نوع خود بزرگترین در سطح جهان می كنند.
از دیگر صنایع دستی نیشابور می توان به سفالگری، نمدمالی، پارچه بافی، ریسندگی نخ، گیوه بافی و حصیربافی اشاره كرد.
همچنین از دیگر هنرهای دستی نیشابور ساخت برخی ابزار موسیقی است كه عبارتند از قوشمه( دوعدد فلوت به هم چسبیده)، سرنا، دهل، دوتار، سه تار، تار و دایره زنگی كه توسط خراطها ساخته می شوند.
نمایش شبیه خوانی از دیگر هنرهایی است كه گروهی از شمایل گردانها و بازیگران این نمایش در ماههای محرم و صفر نقشهایی را از قهرمانان اصلی قیام عاشورا ایفا می نمایند تا حوادث و وقایع شهادت امام حسین(ع) را احیا و در خاطره مردم زنده نگهدارند.
شهر تاریخی و اساطیری نیشابور از جاذبه های تاریخی و گردشگری فراوانی برخوردار است كه سالانه میزبان بخش عمده ای از گردشگران داخلی و خارجی است.
نیشابور در فاصله 127 كیلومتری غرب مشهد قرار دارد.
7496/1858
مشهد- ایرنا- نیشابور منطقه ای كهن و مملو از ثروتهای تاریخی گرانمایه، شهری در دل سرزمین پهناور و تاریخی خراسان كه همچون نگینی درخشنده جذب كننده گردشگران داخلی و خارجی است.