آيين هاي شاد مردم فارس در آستانه بهار

هم‌اكنون در ميانه اسفند و درآستانه شروع بهار، بادام ‌بن‌هاي شيراز به شكوفه نشسته‌اند و اعتدال بهاري در اين شهر احساس مي‌شود. مردم نيز اندك‌اندك براي پيشواز نوروز و گسترده شدن عطر بهارنارنج در كوچه‌ها آماده مي‌شوند.

** استقبال از بهار
مراسم آيين نوروز در فارس از ديرباز از 15روز مانده به نوروز آغاز مي‌شود و هيچ مناسبتي مانند نوروز مردم را به تكاپو نمي‌اندازد.
فروش ماهي هاي قرمز و سفره هاي هفت سين و سبزه در بازار، نشانگر استقبال از نوروز است.
حضور عمونوروز و حاجي فيروز كه در اسطوره‌ها نماد رفتن ديو و پليدي و سياهي و سردي زمستان است، كودكان را شاد مي‌كرده است؛ مردم عمو نوروز را ستايش مي‌كردند و استقبال از او را به مثابه وظيفه مي‌دانستند.
نوكردن همه‌چيز، از جمله لباس و اسباب خانه و زدودن گرد از در و ديوارها مانند مردم ديگر نقاط ايران در فارس و شيراز نيز رواج دارد. مردم فارس و شيراز عموماً پارچه‌ها و لباس‌هايي به رنگ روشن، سرخ يا زرد خريداري مي‌كنند.
در گذشته‌هايي نه‌چندان دور، مردان، قالي‌هاي گرد گرفته را به رودخانه خشك شيراز مي‌بردند و گرد از آن مي‌زدودند.

** سبزكردن سبزه
رسم سبز كردن سبزه نيز از پيش از شروع نوروز آغاز مي‌شود، براي پيشواز اين مراسم مردم كوزه‌هاي قديمي را مي‌شكنند و كوزه‌هاي نو خريداري مي‌كنند. بهترين كوزه‌ها متعلق به شهرستان فساست و از ديرباز سفيدي و ظريفي و خنكاي آن‌ها زبانزد بوده است. هركس مقداري بذر گندم، عدس، ماش يا تره ‌تيزك (شاهي) خيس مي‌كند. بذر تره‌ تيزك را در پارچه‌اي توري مي‌ريزند و به دور كوزه‌ها مي‌دوزند و جوانه‌ها به‌ تدريج سر از سوراخ‌هاي توري در مي‌آورند.
اين كوزه‌ها رطوبت خود را از خنكاي بدنه كوزه تأمين مي‌كنند و براي سبز كردن بذر گندم و عدس نيز از ظروفي از جنس مس يا روي استفاده مي‌كنند. ابتدا مقداري دانه را به سلامتي امام زمان (عج) مي‌ريزند و در ادامه نام اعضاي خانواده را همزمان با ريختن دانه‌ها مي‌آورند.

** شيريني هاي شيرازي
در گذشته عموم مردم، خود شيريني نوروز را تهيه مي‌كردند و عمدتاً يوخه، كلوچه مسقطي و نان شيرين كه يكي از سوغات‌هاي شيراز محسوب مي‌شود، مي‌پختند.
نان شيرين، پس از بيرون آمدن از تنور چند بار تا مي‌خورد تا به اندازه مربعي به اندازه كف دست درآيد و پس از چند دقيقه بسيار ترد و شكننده مي‌شود. امروز در كنار اين شيريني‌هاي محلي، انواع نان‌ها همچون نان برنجي و نان فسايي نيز در سفره شيرازي‌ها قرار مي‌گيرد.
يكي از شيريني هاي مخصوص ايام نوروز كه شيرازي ها به آن علاقه دارند و بيشتر خانم ها آن را مي پزند كلوچه نخود است كه با آردنخودچي درست مي شود.
شيرازي‌ها همچنين به خوردن تنقلاتي همچون برنجك، گندم برشته و گَمَك برنج كه از خيساندن برنج كوبيدن آن و برشته كردن آن با شكر تهيه مي‌شود، علاقه ‌مندند.

** عروسك هاي جي جي بي جي
عروسك هايي براي آيين هاي شاد در شيراز ساخته مي شد كه به جي جي بي جي مشهور بودند كه همان عروسك هاي خيمه شب بازي و ويژه نمايش هاي عروسكي است.
امروزه از اين نمايش هاي شاد كمتر اجرا مي شود ولي عروسك هاي آن در آغوش دختركان جاي مي گيرد و در اين ايام خريداراني دارد.
پيشوازي از عيد نوروز در شهر نيز حال و هوايي تازه ايجاد مي‌كند و در اين ميان كاسبان و مغازه‌دار‌ها نيز دست به كار تهيه و فروش عيدانه‌هاي نوروزي مي‌شوند. در گذشته اين كار به‌صورت رسمي همراه با خواندن شعر و آواز در محلات و بازارهاي شيراز رواج داشته است؛ بدين‌صورت كه عطارها اسفندهاي رنگ‌شده و كندر و عود را مي‌سوزاندند و شعري با اين مضمون مي‌خواندند:
بُدو بِيو بوخوشت بدم/ يراق آتيشت بدم
از همه بيشترت بدم/ از همه بهترت بدم
صل علي محمد (ص)/صلوات بر محمد (ص)

** چهارشنبه ‌سوري
چهارشنبه سوري رسمي است كه در سراسر ايران برگزار مي‌شود؛‌ اما در شيراز با آدابي ويژه همراه است.
آماده شدن براي چهارشنبه ‌سوري از چند روز پيش از آن با جمع‌كردن تخته و چوب‌هاي كهنه آغاز مي‌شود؛ سپس اين تخته‌ها را در وسط هر كوچه و محله روي هم مي‌ريزند و آتشي درست مي‌كنند و يك‌به‌يك از روي آتش مي‌پند و مي‌گويند: زردي من از تو، سرخي تو از من.
زيارت حضرت شاهچراغ (ع)، قاشق‌زني براي گرفتن عيدي‌هاي هاي كودكانه همچون شيريني و شكلات و تفأل به ديوان حافظ از ديگر مراسم اين شب به‌شمار مي‌رود.

**رفتن به حوض ماهي سعدي
يكي از رسوم قديمي و خاص مردم در آخرين سه‌شنبه سال، رفتن به حوض ماهي است. تا حدود 50 سال پيش سه حوض ماهي در فارس وجود داشت؛ يكي در شيراز و ديگري در فسا و سومي در زرقان شيراز(حدود 20 كيلومتري شمال شيراز) اما اكنون تنها دو حوض ماهي فسا و شيراز داير است. حوض ماهي شيراز در گوشه غربي آرامگاه سعدي قرار دارد كه آب آن از چشمه‌اي در زير كوه سعدي تأمين مي‌شود. حوض ماهي آرامگاه سعدي هم‌سطح زمين و مظهر قنات و چشمه به‌شمار مي‌رود و آب اين حوض از روزگاراني بسيار دور مقدس بوده است.
در گذشته مردم در روز چهارشنبه‌سوري براي تندرستي و درمان بيماري به اين حوض وارد مي‌شدند و سر و روي خود را با جامي برنجي با عنوان چهل‌كليد شست‌و‌شو مي‌دادند؛‌ اما امروزه ديگر اين رسم متداول نيست.
حوض سعدي در روز چهلم بهار نيز ميزبان مراسمي ديگر است. مردم براي پخت آشي نذري با نام ديگ‌جوش دور اين حوض جمع مي‌شدند و از بامداد تا شب شادي مي‌كردند و باور داشتند كه يك ماهي قرمز كه حلقه‌‌اي طلايي در بيني دارد از آب بالا مي‌پرد و مي‌رود و خواسته آن ها برآورده مي شود. امروزه هنوز مردم كوي سعدي بر اين باورند كه آب اين چشمه مقدس است و براي برآورده‌شدن آرزو‌هايشان در حوض ماهي سكه مي‌اندازند.
هم‌اكنون در كوچه‌اي در محله سعدي به نام كوچه حمام سعدي، مردم هنوز باور‌ها و مناسك خود را درباره آب اين چشمه يا قنات سعدي به جاي مي‌آورند.

** عروسي درخت نارنج
اين مراسم از ديگر مراسم پيش از نوروز شيرازي‌هاست. نارنج از مركبات بومي شيراز است و درخت آن در هر خانه و خيابان به وفور يافت مي‌شود.
اگر درخت نارنج خانه كم بار دهد يا اصلاً بار ندهد، آن را عروس كنند و برايش مراسم عروسي مي‌گيرند تا در سال جديد بار دهد. در اين مراسم زنان همسايه در خانه‌اي كه نارنجي كم‌ ثمر دارد به دعوت صاحب‌خانه جمع مي‌شوند. زن صاحب‌خانه اره‌اي برمي‌دارد تا شاخه‌هاي درخت را ببرد. در اين ميان يكي از زنان ميهمان ضامن درخت مي‌شود و توري نازك روي درخت مي‌كشد، بر سر درخت نقل مي‌ريزند، كل مي‌زنند و واسونك(آواز) مي‌خوانند. واسونك ترانه‌هايي شاد با گويش و لهجه شيرازي است كه عموماً در عروسي‌ها خوانده مي‌شود. شيرازي‌ها با برگزاري اين مراسم و پايكوبي در پاي درخت، بر اين باروند كه درخت در سال آينده به شكوفه مي‌نشيند و ثمر خواهد داد.

**تحويل سال
در زمان تحويل سال همچون ديگر نقاط ايران سفره هفت سين چيده مي‌شود. مردم شيراز پيش از هر چيز آينه و قرآن و ديوان حافظ را در سفره مي‌گذارند و بعد سير، سماق، سنجد، سمنو، سكه، سركه و سبزه را در سفره مي‌چينند.
در برخي مناطق فارس علاوه بر هفت‌سين، هفت‌ميم را نيز در سفره مي‌چينند كه عبارت‌اند از: مدني (ليموشيرين)، مرغ، ماهي،‌ميگو، مسقطي، ماست و مويز. برخي در روز عيد شير برنج درست مي‌كنند به‌گونه‌اي كه در زمان تحويل سال درحال جوشيدن يا قل‌زدن باشد.
در هنگام تحويل سال بنا بر باوري قديمي اسفند دود مي‌كنند؛ زيرا اسفند اهريمن را از خانه دور مي‌كند؛‌همچنين به‌نشانه روشنايي شمع روشن مي‌كنند و از قرآن براي بركت و خوشبختي استمداد مي‌طلبند. پس از تحويل سال اهالي خانه به ديوان حافظ تفأل مي‌زنند و آن را به فال نيك مي‌گيرند.
بعد از تحويل سال نبايد شمع ها را با فوت خاموش كرد؛ بلكه بايد اجازه داد تا آخر بسوزند و يا با نقل و مسقطي خاموششان كنند.
در گذشته‌ رسم بود كه مردم پيش از نوروز حجامت مي‌كردند و معتقد بودند در سال نو بايد خون‌ نو در بدن جريان داشته باشد.
از ديگر رسوم متداول مردم شيراز جمع‌شدن در حرم حضرت شاهچراغ (ع) در زمان تحويل سال است. در اين هنگام مردم با در دست گرفتن شمع، به نشانه استمداد طلبيدن از حضرت شاهچراغ سال را نو مي‌كنند.
گرد هم جمع شدن در حافظيه در هنگام تحويل سال يا زيارت آرامگاه حافظ بلافاصله پس از تحويل سال نيز از ديگر رسم‌هاي مردم شيراز در زمان تحويل سال است.

** ديدار اقوام و دوستان
با آغاز سال نو، ديدو‌بازديد انجام مي‌شود. رسم است كه اين ديدار‌ها از خانه بزرگان فاميل آغاز شود و از او عيدي بگيرند. برخي نيز در صبح عيد نوروز بشقابي شامل گندم برشته، نخودچي، كشمش و شاهدانه به همراه يك بشقاب نان شيرين و تخم‌مرغ رنگي يا سكه به كوچك‌ترها هديه مي‌دهند.

**سيزده بدر
روز سيزدهم فروردين روز طبيعت نام دارد كه مردم در همه شهر‌ها رو روستاها براساس سنتي ديرينه از خانه بيرون مي‌روند و يك روز را در طبيعت مي‌گذرانند. در فارس نيز اين مراسم برگزار مي‌شود و اهالي خانه هر آنچه از شيريني و آجيل نوروز باقي مانده به طبيعت مي‌برند. يكي از خوردني‌هاي مرسوم شيرازي‌ها در اين روز كاهو سكنجبين يا كاهو ترشي يا كاهو و سركه است. ترانه ‌خواني، پايكوبي و سبزه‌ گره‌زدن براي برآورده شدن آرزو‌ها از ديگر مراسم روز سيزده‌بدر در شيراز است.
اهالي فارس يا ميهمانان فارس روز سيزده به در را با بازديد از باغ‌هايي همچون باغ‌ ايلخاني، باغ تكيه هفت‌تنان، باغ‌ جهان‌نما، باغ قوام، باغ گلشن، باغ ناري، باغ نظر، باغ ارم و باغ عفيف آباد كه از ارزش تاريخي و باستاني و هنري نيز برخوردارند، سپري مي‌كنند؛‌ همچنين بازديد از تخت‌جمشيد، نقش رجب، پاسارگاد، كعبه زرتشت، كاخ ساساني سروستان، كاخ اردشير بابكان، بيشاپور، قلعه دختر فيروزآباد، آرامگاه حافظ، سعدي، خواجوي كرماني، مجموعه تاريخي زنديه، خانه زينت‌الملوك، نارنجستان قوام و مناظر طبيعي شمال فارس نيز در اين معمول است.
شيرازي ها معتقدند سبزه هاي عيد را بايد به آب روان سپرد و در سيزده بدر اين كار را مي كنند.
يكي ديگر از رسوم شيرازي ها، رها كردن ماهي هاي قرمز(ماهي گلي) در آب روان است كه بيشتر مردم چند روز پس از پايان سيزده بدر اين ماهي ها را در جوي مقابل آرامگاه سعدي رها مي كنند و كودكان فرياد شادي سر مي دهند.
7375 /1876