صرفه جویی آب در بخش كشاورزی گیلان، راهكار عملی مقابله با خشكسالی

برداشت بی رویه منابع آب طی دهه های گذشته، سد سازی های غیر اصولی، كاهش بارش های اقلیمی ناشی از گرم شدن زمین و خشك شدن تالاب ها و منابع آبی، نشانگر ظهور و بروز خشكسالی است. براستی در این ارتباط چه باید كرد؟
وقایع نگاری ها نشان می دهد آخرین خشكسالی شوم ایران طی سال های 45 و 46 شمسی اتفاق افتاده كه صدها نفر در شرق كشور، از گرسنگی تلف شدند و بسیاری از مردمان خراسان، یزد، كرمان و سیستان و بلوچستان از این منطقه مهاجرت كردند. بر اساس تحقیقات مراكز جهانی، كره زمین با نوعی تغییر نظام بارش مواجه شده كه بر اساس آن، از بارش در مناطق خشك كاسته و به بارش در مناطق مرطوب افزوده شده و بر این مبنا ، مناطق خشك كنونی خشك‌ تر و بیابان‌ها پیش‌تر رفته اند؛ این تغییر نظام بارش در مورد ایران نیز اثرگذار بوده و بر اساس پیش بینی ها ، بیابان‌ها در ایران گسترش می یابد.
با این وصف؛ می توان با اجرای برنامه های كوتاه مدت و بلند مدت روند خشكسالی را در فلات ایران به تدریج، و حتی متوقف یا دگرگون كرد؛ این مهم، جز با اتخاذ تدابیر ملی و منطقه ای برای رویارویی با شرایط كم آبی میسر نمی شود.
استان گیلان در حاشیه جنوبی دریای خزر دارای بیش از 40 رودخانه دایمی و فصلی است كه مهمترین آنها شفارود در غرب، پلرود در شرق و سپیدرود در جنوب استان است. مجموع آورد آبی استان در سال شامل رودخانه ها و بارش های فصلی ، حدود 9 میلیارد مترمكعب است كه از این میزان، افزون بر چهار میلیارد متر مكعب آن آورد رودخانه سپیدرود است كه از تلاقی دو رود قزل اوزن و شاهرود در رشته كوه مركزی البرز تشكیل می شود.
هر سال بیش از 230 هزار هكتار اراضی شالیزاری گیلان زیر كشت برنج می رود كه حجم آب مورد نیاز آن بیش از پنج میلیارد متر مكعب است كه با توجه به كاهش منابع آبی استان، اتخاذ تدابیری درست و اصولی در استفاده از این منابع، اهمیتی دوچندان یافته است.

** اولویت صرفه جویی آب در بخش كشاورزی
عضو هیات علمی گروه مهندسی آب دانشكده كشاورزی دانشگاه گیلان در گفت وگوی اختصاصی با ایرنا تاكید كرد : در راستای مقابله با بحران كم آبی كشور، صرفه جویی آب در بخش كشاورزی مقدم بر سایر بخش هاست؛ در حالیكه در رسانه های گروهی و اذهان عمومی صرفه جویی آب در بخش آشامیدنی و خانگی بیشتر تبلیغ می شود.
مریم نوابیان ادامه داد: در دنیا به طور میانگین 70 درصد منابع آبی به بخش كشاورزی اختصاص دارد ( البته در كشورهای پیشرفته با مكانیزاسیون كشاورزی این میزان به مراتب كمتر است ) اما در ایران حدود 5 / 93 درصد آب كشور به بخش كشاورزی، یك درصد به صنعت، حدود پنج درصد به شرب و نیم درصد به محیط زیست اختصاص دارد.
وی افزود: گرچه صرفه جویی آب در همه بخش ها دلایل معنوی ، دینی و عقلی دارد اما تبلیغ برای صرفه جویی آب صرفا در یك بخش آن هم بخش شرب و خانگی كه نسبت به كل مصرف بسیار محدود است، راه بجایی نمی برد.
عضو هیات علمی گروه مهندسی آب دانشگاه گیلان با تاكید بر ضرورت اتخاذ راهكارهای عملی و جدی برای مقابله با خشكسالی و كم آبی گفت: اگر با اتخاذ راهكارهای مناسب و آموزش بهره برداران حدود 10 درصد در مصرف آب كشاورزی كشور صرفه جویی شود، معادل حدود 2 برابر كل مصرف آب كشور در بخش خانگی و شرب است؛ حتی اگر بتوانیم سطح میانگین مصرف آب بخش كشاورزی را به همان حد متداول جهانی یعنی 70 درصد از كل آب سالانه كشور برسانیم (یعنی از 5 / 93 درصد به 70 درصد برسد البته در حال حاضر این روش به دلیل نبود زیر ساخت و فناوری، راهكار عملی نیست) بیش از چهار و نیم برابر مصرف كل آب شرب صرفه جویی می شود.
به گفته نوابیان، در استان گیلان نیز میزان هدر رفت آب از اراضی، با توجه به نوع پوشش كانال‌های انتقال و توزیع آب و كیفیت طراحی آن‌ها و همچنین عدم لحاظ كردن آب خروجی از كرت به عنوان تلفات (زیرا در اراضی پایین دست در آبیاری كرت دیگر استفاده‌ می‌شود) متغیر است.
وی یادآور شد: میزان هدر رفت آب در این بخش بسیار محسوس است و برنامه‌ریزی و مدیریت برای كاهش آن می‌بایست در دستور كار متولیان این امر قرار گیرد و لازم است برای كاهش تلفات آب، بهبود ساختار شبكه آبیاری و زهكشی سپیدرود، توسعه شبكه مدرن آبیاری، ارتقاء سازه‌های كنترل و تنظیم آب، پوشش‌دار كردن كانال‌های انتقال و توزیع آب، مدیریت زهكش‌ها برای استفاده مجدد از آب خروجی از اراضی به خصوص با نصب سازه‌های كنترلی جهت ذخیره آب در زهكش و استفاده از آن در مواقع نیاز مورد توجه باشد.
نوابیان تغییر زمان كاشت برنج و ایجاد شرایط لازم برای كاشت زودتر آن، اجرای آبیاری تناوبی در كشت برنج و تطبیق شبكه آبیاری با آن، اجرای طرح تجهیز و یكپارچه‌سازی اراضی در استان، برنامه‌ریزی بهینه برای تخصیص و مصرف آب از منابع آب سطحی و زیرزمینی در هر منطقه، طراحی و مدیریت صحیح سامانه‌های تحت فشار در كشت گیاهان غیر برنج مانند باغات زیتون، كیوی و چای همراه با آموزش بهره برداران را از دیگر ضرورت های این امر مهم برشمرد.
وی ادامه داد: برای رفع مشكل منابع آب استان یك راهكار نمی‌تواند راهگشا باشد، بلكه تركیبی از راه‌حل‌های مختلف می‌تواند با به دوش كشیدن بخشی از كمبود منابع آبی در این راه موثر باشد كه از آن جمله می توان به افزایش پتانسیل آبی داخل استان، ایجاد ساز و كار بهره‌بردای چندباره از آب قبل از رسیدن به وضعیت كیفی نامطلوب و سپس تصفیه آن جهت سازگاری با تخلیه در محیط زیست و منابع آبی، تعیین سهم آلایندگی منابع شهری، كشاورزی و صنعتی و اولویت‌بندی راهكارهای كاهش منابع آلودگی آب اشاره كرد.
وی افزایش سطح آگاهی كشاورزان از مدیریت آبیاری، كود و استفاده از سموم و همچنین مدیریت استفاده از زهكش‌ها و رونق آب‌بندان‌ها را از دیگر راهكارها برای رفع مشكل منابع آب استان ذكر كرد.
عضو هیات علمی گروه مهندسی آب دانشگاه گیلان خاطرنشان كرد: نكته قابل تامل، هم‌افزایی و هم‌راستایی سازمان‌های متولی مسائل آب از جمله شركت سهامی آب منطقه‌ای، شركت بهره‌برداری از شبكه آبیاری و زهكشی سپیدرود، جهاد كشاورزی، محیط زیست و آب و فاضلاب است تا با طرح برنامه جامع از حداكثر توان استان برای مقابله با بحران آب استفاده شود.
وی در توضیح وابستگی كشاورزی گیلان به آب گفت: بیش از 80 درصد گیاهان زراعی استان به آبیاری وابسته است كه بالغ بر 97 درصد آن را كشت برنج به خود اختصاص داده؛ بنابراین برای كشاورزی گیلان كه كشت غالب آن را برنج تشكیل می‌دهد و هنوز امكانات زیرساختی مانند زهكشی، صنایع تبدیلی و سازه‌های لازم برای توسعه گیاهان قابل كشت در نیمه دوم سال را ندارد، تامین آب از اهمیت بالایی برخوردار است.
نوابیان توسعه كشت دوم در اراضی شالیزاری پس از برداشت برنج را هم موثر در معیشت كشاورزان دانست و هم با توجه به دیم محور بودن این كشت، موجب كاهش فشار بر منابع آبی به خصوص در شرایط بحران كمبود آب دانست.

** ضرورت استفاده از پتانسیل منابع آبی داخلی برای جبران كمبود آب مورد نیاز در فصل آبیاری
مدیر مطالعات پایه منابع آب شركت آب منطقه ای گیلان نیز در گفت وگو با ایرنا اظهار كرد: جمع بارش های بوقوع پیوسته از ابتدای مهر تا پایان دی ماه امسال در استان، 369 میلیمتر بوده كه نسبت به 453 میلیمتر سال گذشته در همین مدت، 18 درصد و نسبت به دوره آماری 30 ساله، 17 درصد كاهش داسته است.
مجید نیك خوی ادامه داد: این درحالیست كه 70 درصد بارندگی بوقوع پیوسته در مدت یاد شده، فقط در مهر ماه رخ داده و به دنبال این كاهش بارندگی، رودخانه های استان نیز با توزیع نامناسب جریان مواجه هستند.
وی اضافه كرد: دو رودخانه شاخص پلرود در شرق و شفارود در غرب استان وجود دارد كه حجم آورد رودخانه پلرود شهرستان رودسر طی چهارماه منتهی به پایان دی ماه امسال، 171 میلیون مترمكعب بوده كه 42 درصد مربوط به مهرماه و بقیه متعلق به ماه های آبان تا دی است.
به گفته مدیر مطالعات پایه منابع آب شركت آب منطقه ای گیلان، حجم آورد رودخانه شفارود شهرستان رضوانشهر نیز طی چهارماه منتهی به پایان دی ماه امسال، 82 میلیون مترمكعب بوده كه 47 درصد مربوط به مهرماه و بقیه متعلق به ماه های آبان تا دی است.
وی گفت : در سال زراعی جاری (از مهرماه) رودخانه های قزل اوزن و شاهرود نیز به عنوان دو منبع اصلی تامین كننده آب سد سفیدرود، با آورد 154 میلیون مترمكعب، كمترین میزان جریان را در طول دوره آماری داشته كه ناشی از كاهش میزان بارندگی در حوزه آبریز سد سفیدرود به میزان 40 درصد نسبت به آمار بلندمدت است و تا سوم بهمن ماه امسال، 33 درصد حجم مخزن سد سفیدرود پر شده كه این میزان در سال گذشته 49 درصد بوده است.
نیك خوی افزود: این در حالیست كه ذخیره برفی حوزه آبریز سد سفیدرود نیز در وضعیت خوبی نیست و در واقع، میزان آن نسبت به ذخیره سال قبل، حدود 50 درصد كاهش دارد.
وی در مورد راهكارهای مقابله با كم آبی احتمالی سال آینده در استان گفت: لازم است برای جبران كمبود آب مورد نیاز در فصل آبیاری، از پتانسیل منابع آبی داخلی به نحو مطلوب استفاده شود و با تخصیص اعتبارات لازم و استفاده از تمامی امكانات، می توان تا حداكثر 800 میلیون مترمكعب از منابع آب های داخلی استان شامل رودخانه ها، آب بندان ها، چاه ها و آب های برگشتی استفاده كرد كه این میزان، كمبود آب سد سفیدرود را برای فصل زراعی جاری تامین می كند.
تهیه گزارش: نصرالله ابراهیمی**انتشاردهنده:كبیری
6070 / 2007