سناريوي سعودي نفت 200 دلا‌ري

در ادامه اين گزارش مي خوانيم: اكنون نيز افزايش تنش‌ها بين ايران و عربستان مي‌تواند به سوخت جديدي براي جهش قيمت طلاي سياه تبديل شود. روزانه حدود 19 ميليون بشكه نفت خام از تنگه هرمز عبور مي‌كند كه عرضه آن مي‌تواند با افزايش تنش‌ها ميان تهران و رياض متوقف شود؛ امري كه به عقيده كارشناسان ممكن است بهاي نفت را حتي تا 200 دلار بر بشكه نيز برساند.

اين روزها شاهد رشد شديد قيمت نفت و عبور آن از مرز 64 دلار هستيم؛ رشدي كه با اهرم ريسك‌هاي ژئوپليتيك رخ داده و درصورت تداوم مي‌تواند نفت را به سطوح قيمتي بسيار بالاتري نيز سوق دهد. برخي سناريوها با درنظر گرفتن افزايش اختلافات بين ايران و عربستان و بسته شدن تنگه هرمز به دنبال آن، عبور نفت از مرز 200 دلار را نيز محتمل دانسته‌اند. نگاهي به تاريخ 45 ساله طلاي سياه نشان مي‌دهد كه هيچ‌گاه نتوانسته نسبت به بحران‌هاي سياسي و منطقه‌اي بي‌تفاوت باشد. بنابر اين در حال حاضر نيز برآوردها از رشد شديد قيمت نفت نمي‌تواند چندان از واقعيت به دور باشد. در واقع زماني كه بحران‌ در كشورهاي مصرف‌كننده رخ دهد، نگراني از كاهش تقاضا قيمت‌ها را به سمت پايين هل مي‌دهد و هرگاه بحران در كشورهاي توليدكننده نفت اتفاق افتد، قيمت نفت از ترس كمبود عرضه رو به رشد مي‌گذارد. نفت گاهي حتي پا را فراتر گذاشته و خود عامل وقوع درگيري و تقابل‌هاي نظامي بوده است.

** نفت 200 دلاري در راه است؟
يكي از مهم‌ترين‌ عوامل رسيدن نفت به بيش از 64 دلار بر بشكه نگراني از درگيري‌هاي ژئوپليتيك است كه عربستان در مركز همه اين ريسك‌ها قرار دارد. از سويي افزايش اختلافات داخلي عربستان كه در عزل‌ها و دستگيري‌هاي اخير مقامات اين كشور نمود يافته، موجب نگراني از فروپاشي ساختار قدرت در اين كشور و سقوط حكومت آل‌سعود شده و از سوي ديگر تهديدها و ‌ادعاهاي عربستان نسبت به ايران، نگراني از شروع جنگ ديگري در خاورميانه را به دنبال داشته است. حمله موشكي حوثي‌هاي يمن به خاك عربستان از سوي مقامات سعودي به ايران نسبت داده شده و از اين رو احتمال افزايش درگيري بين دو كشور افزايش يافته است. هر دو اين عوامل بر بهاي نفت اثرگذر بوده است؛ چراكه تاريخ بارها نشان داده كه نفت هيچ گاه نتوانسته به تحولات سياسي بي‌تفاوت باشد. به خصوص تحولاتي كه به كاهش عرضه يا تقاضاي نفت در بازارهاي جهاني بينجامد.

از اين رو سايت خبري CNBC روز گذشته در تحليلي نسبت به رسيدن بهاي نفت به حدود 200 دلار با تداوم درگيري‌ها و بسته شدن تنگه هرمز خبر داد. به گزارش اداره اطلاعات انرژي آمريكا، حدود 19 ميليون بشكه يعني معادل 20 درصد از عرضه نفتي جهان از تنگه هرمز عبور مي‌كند. اين تنگه كه بين ايران و عمان قرار گرفته است، كشورهاي نفت‌خيز حاشيه خليج فارس را به آبهاي آزاد وصل مي‌كند. با اين حال تنگه هرمز در باريك‌ترين قسمت حدود 21 مايل (33.7 كيلومتر) عرض دارد، بنابراين در صورتي كه آتش اختلافات بين ايران و عربستان افروخته شود، اين آبراه حياتي به‌راحتي قابل مسدود شدن است. كاهش 20درصدي عرضه جهاني نفت مي‌تواند قيمت نفت را به محدوده 200 دلار در هر بشكه برساند. آن‌طور كه CNBC نوشته است، عبور و مرور نفتكش‌ها از طريق اين تنگه حتي بدون شليك يك گلوله نيز مي‌تواند متوقف شود؛ چراكه اگر شركت‌هاي بيمه‌كننده كشتي‌ها احساس كنند كه احتمال حمله به يك تانكر نفتي در منطقه وجود دارد پوشش بيمه‌اي خود را لغو مي‌كنند يا نرخ بيمه كشتي‌هاي عبوري را به‌شكل فوق‌العاده‌اي بالا خواهند برد. در اين شرايط، كشتي‌داران ممكن است تصميم بگيرند تا فروكش كردن تنش‌ها، كشتي‌هاي خود را از اين مسير عبور ندهند. تاثير بسته شدن تنگه هرمز بر اقتصاد جهاني شديد و فوري خواهد بود. در اين زمينه CNBC به بحران كانال سوئز در سال 1957 كه موجب حذف 10درصد از توليد نفت جهاني از بازار شد و آمريكا و اروپا را با ركود اقتصادي يك ساله مواجه كرد، اشاره مي‌كند. وقوع چنين اتفاقي در تنگه هرمز در حال حاضر شايد مانند گذشته در اقتصاد كشورهاي غربي اثرگذار نباشد، اما مي‌تواند چين را با بحران جدي مواجه كند.تاثير وقايع سياسي بر نفت يا استفاده از نفت به‌عنوان يك سلاح در تحولات سياسي داستان بسيار طولاني دارد كه قدمت آن حداقل به 45 سال پيش مي‌رسد.

** جنگ يوم كيپور
شروع تاثيرگيري قيمت نفت از بحران‌هاي سياسي به سال 1973 و جنگ بين اعراب و اسرائيل (جنگ يوم كيپور) باز‌مي‌گردد. يوم كيپور كه موجب «اولين بحران نفتي» شد، جنگي است كه در آن اولين‌بار كشورهاي نفت‌خيز از نفت به‌عنوان سلاحي براي رسيدن به مقاصد سياسي خود استفاده كردند. به اين معنا كه كشورهاي عربي عضو اوپك براي تحت فشار قرار دادن غرب به دليل حمايت اين كشورها از اسرائيل درجنگ يوم‌كيپور، فروش نفت به غرب را تحريم كردند. اين موضوع باعث شد كه قيمت نفت از 3 دلار بر بشكه به حدود 12 دلار افزايش يابد.تحريم نفتي غرب ازسوي اعراب تاثيرات مهمي بر سرنوشت دو طرف يعني كشورهاي مصرف‌كننده و توليدكننده نفت گذاشت. اين تحريم كه منجر به قحطي بنزين در غرب و ايجاد شرايط اسفناكي در اين كشورها به خصوص آمريكا شد، تغيير سياست اين كشورها را به دنبال داشت. بعد از اولين شوك نفتي، كشورهاي واردكننده نفت دست به اقداماتي زدند كه وابستگي خود به كشورهاي خاورميانه را كاهش دهند. اول اينكه آنها به كاهش مصرف انرژي و بهينه‎‌سازي سوخت بيش از قبل توجه كرده و از سويي به دنبال كشف منابع ديگر انرژي از جمله انرژي هسته‌اي رفتند. آنها همچنين ارتقاي تكنولوژي توليد را در دستور كار قراردادند به‌طوري‌كه توليد نفت از ذخاير پير آمريكا و ذخاير دريايي شمال اروپا مقرون به صرفه شد. به دنبال اين اقدامات توليد نفت كشورهاي غيرعضو اوپك افزايش يافت. آنها همچنين در سال 1974 به تاسيس آژانس بين‌المللي انرژي با هدف حمايت از منافع كشورهاي عضو سازمان همكاري و توسعه اقتصادي (OECD) اقدام كردند. ساخت انبارهاي نفتي در اين كشورها يكي از مهم‌ترين دستورات آژانس بود تا آنها را در برابر شوك‌هاي احتمالي مانند سال 1973 بيمه كند.

** انقلاب و جنگ ايران و عراق
اما رشد قيمت نفت در فاصله سال‌هاي 1978 تا 1981 ادامه يافت و قيمت‌ها حدودا دو برابر شد. يعني از حدود 15 دلار به بيش از 35 دلار رسيد. ايران محور اصلي رشد بهاي نفت در اين سال بود. از سويي به دنبال وقوع انقلاب اسلامي در ايران، توليد نفت كشور به شدت كاهش يافت و از سوي ديگر بعد از انقلاب نيز حمله عراق به ايران موجب شده بود كه توليد و صادرات نفت دو كشور به شدت با خطر مواجه شود. به دنبال اين وقايع توليد نفت ايران كه پيش از انقلاب به حدود 6 ميليون بشكه در روز رسيده بود، تا پايان جنگ تحميلي در سطوح كمتر از 2.5 ميليون بشكه در روز باقي ماند. اين در حالي است كه توليد نفت عراق نيز به شدت تحت تاثير جنگ قرار گرفت. توليد نفت اين كشور نيز از حدود 3.5 ميليون بشكه در روز در ابتداي جنگ به كمتر از 500 هزار بشكه رسيد. سپس اين كشور توليد خود را در دوران جنگ به آرامي افزايش داد اما در پايان جنگ يعني در سال 1988 توليد عراق حدود 2 ميليون بشكه در روز بود كه نسبت به توان توليد اين كشور بسيار كمتر بود.با اين حال رشد شديد قيمت‌ها اين بار به افت شديد تقاضا منجر شد و از سويي پيشرفت تكنولوژي توليد و افزايش توليد نفت كشورهاي غيرعضو اوپك، موجب شد كه رشد توليد قيمت‌ها پايدار نباشد و با وجود كاهش توليد نفت از سوي دو عضو بزرگ اوپك، قيمت‌ها در سراشيبي سقوط قرار بگيرد.

** نفت سلاح نظامي عربستان
در حالي كه كشورهاي توليدكننده نفت به شدت از افت قيمت‌ها آسيب ديده بودند، عربستان به اقدامي دست زد كه فشار بر بازار نفت را بيش از پيش كرد. اين كشور كه تا آن زمان نقش توليدكننده نوساني را به عهده داشت، در دسامبر 1985 اعلام كرد كه ديگر حاضر نيست براي نجات بازار توليدات خود را كاهش دهد و به دنبال حفظ سهم خود در بازار نفت است. با افزايش مازاد عرضه در بازار نفت، افت قيمت‌ها شتاب بيشتري گرفت و در سال 6891به حدود 14دلار بر بشكه رسيد. برخي تحليلگران بر اين باورند كه اين اقدام عربستان با هماهنگي آمريكا دو هدف مهم را دنبال مي‌كرد. اين كشورها از سويي قصد داشتند با كاهش بيشتر قيمت نفت فشار بر ايران را كه در جنگ با عراق بود، بيشتر كنند و موجب شكسته شدن مقاومت كشورمان شوند. از سويي نيز با اين اقدام فشار بر شوروي كه به شدت به درآمدهاي نفتي وابسته بود را افزايش داد و زمينه فروپاشي اين كشور را فراهم كنند. سقوط شوروي و تجزيه اين كشور، اين گمانه‌ها را بيشتر تقويت مي‌كند.

** جنگ خليج
جنگ خليج به‌عنوان يكي ديگر از وقايع سياسي كه بر بهاي نفت اثرگذار بود در تاريخ ثبت شده است. صدام حسين، رئيس‌جمهور عراق به دليل مشكلات مالي بعد از جنگ با ايران، خواهان حمايت مالي كشورهاي عربي حاشيه خليج فارس بود. از سويي خواهان بخشيدن بخشي از طلب اين كشورها بود و از سوي ديگر خواهان كاهش توليد آنها و افزايش قيمت نفت شده بود. با مقاومت اين كشورها به خصوص كويت، در آگوست 1990 عراق به اين كشور حمله كرد. اين جنگ تا فوريه 1991 و تا زمان دخالت كشورهاي غربي ادامه يافت. آسيب شديد چاه‌هاي نفتي كويت در طول جنگ، موجب شد كه توليد نفت اين كشور به شدت كاهش يابد. كويت پيش از جنگ حدود دو ميليون بشكه در روز نفت توليد مي‌كرد و در طول جنگ توليداتش به صفر رسيد. توليد نفت اين كشور تا سال 1994 به سطح پيش از جنگ بازنگشت. از سويي با شروع دور شديدي از تحريم‌ها عليه عراق از جمله برنامه نفت در برابر غذا، با نوسان شديد مواجه شد و تا پايان حكومت صدام حسين نتوانست به سطح قبل از جنگ بازگردد. جنگ خليج‌فارس موجب شد كه بهاي نفت حدود 25 درصد رشد كند و از 18 دلار به 23 دلار برسد.

** دومين جنگ خليج‌فارس
مدت كوتاهي بعد از وقوع حملات تروريستي 11 سپتامبر، آمريكا با هدف نابودي طالبان به افغانستان حمله كرد. بعد از آن نيز اين كشور، عراق را به حمايت از گروه‌هاي تروريستي القاعده و طالبان متهم و به خاك اين كشور حمله كرد و موجب وقوع جنگ دوم خليج فارس شد. به دنبال آن توليد نفت عراق به شدت كاهش يافت و به صفر نزديك شد. هرچند دولت جديد عراق در مدت كوتاهي اقدام به افزايش توليد اين كشور كرد، با اين حال حمله آمريكا دور جديدي از رشد قيمت نفت در بازارهاي جهاني را رقم زد. رشد قيمتي كه تا سال 2008 و وقوع بحران اقتصاد جهاني ادامه يافت.رشد شديد تقاضا در اقتصاد‌هاي نوظهور در كنار كاهش عرضه به دليل اعتصاب در ونزوئلا و كاهش توليد در نيجريه به دليل مشكلات داخلي اين كشور موجب شد كه عرضه نفت از تقاضا پيشي گرفته و بهاي نفت كه در ژانويه 2008 به حدود 96 دلار بر بشكه رسيده بود، در ژوئن سال 2008 به بيش از 140 دلار بر بشكه برسد. در اين ميان درگيري‌هاي ديگري چون، جنگ رژيم اسرائيل و لبنان در سال 2006 و افزايش تنش‌ها بين رژيم اسرائيل و ايران در اوايل سال 2008 در رشد قيمت نفت بي‌تاثير نبودند. با اين حال وقوع بحران اقتصاد جهاني موجب شد در اواخر سال 2008 بهاي نفت به كمتر از 40 دلار بر بشكه برسد.

** بهار عربي و تحريم نفتي ايران
رشد شديد تقاضا در اقتصادهاي نوظهور اجازه نداد كه افت قيمت نفت در سال 2008 ادامه دار شود و بهاي نفت خيلي سريع در مسير بازيابي قرار گرفت. در اين ميان وقوع بهار عربي در برخي كشورهاي توليدكننده نفت و تحريم نفتي ايران به سرعت رشد بهاي نفت افزود. وقوع بهار عربي موجب شد كه عرضه جهاني نفت تا حدودي كاهش يابد. به‌طور مثال توليد نفت ليبي كه در دولت معمر قذافي يعني تا ژانويه سال 2011 حدود 1.62ميليون بشكه در روز بود به دنبال بهار عربي در ميانه‌هاي اين سال به صفر رسيد. هرچند دولت جديد به سرعت توليدات خود را افزايش داد، اما توليد نفت اين كشور هيچ‌گاه به سطح پيش از بهار عربي نرسيد. توليد نفت ليبي اوايل سال 2012 به حدود 1.4ميليون بشكه در روز رسيد و تا ميانه‌هاي سال 2013 در همين سطح به توليد ادامه داد. توليد نفت سوريه نيز در اين سال‌ها به دنبال افزايش تنش‌هاي داخلي از حدود 400 هزار بشكه در روز به كمتر از 50 هزار بشكه رسيد. همزمان با كاهش توليد نفت در ليبي، آمريكا و اتحاديه اروپا در ميانه‌هاي سال 2011 تحريم‌هاي شديدي را عليه ايران اعمال كردند كه به كاهش توليد نفت كشورمان منجر شد. توليد نفت ايران به دليل توقف خريد كشورهاي اروپايي، كاهش واردات كشورهاي آسيايي و مشكلات نقل و انتقال پولي از ژانويه 2012 شروع به كاهش كرد و از حدود3.7ميليون بشكه در روز در پايان اين سال به حدود 2.7 ميليون بشكه در روز رسيد. اين عوامل در كنار هم بهاي نفت را در سال 2011 به بيش از 100 دلار بر بشكه رساند.

** ظهور داعش
هرچند كاهش توليد نفت ايران و ليبي از بخش مهمي از عرضه جهاني نفت كاسته بود، با اين حال رشد شديد توليد نفت در آمريكا با وقوع انقلاب شيل و كاهش رشد تقاضا به دليل ضعف اقتصادي در چين موجب شد كه عرضه جهاني نفت از تقاضا پيشي بگيرد. با اين حال ريسك‌هاي ژئوپليتيك مانع از افت قيمت نفت مي‌شد. ماجرا به ظهور پديده‌اي به نام داعش در سال 2013 باز مي‌گشت. نگراني از كاهش توليد نفت عراق به دنبال گسترش فعاليت اين گروهك تروريستي موجب شد افت قيمت نفت به دليل شكل گرفتن مازاد عرضه در بازار نفت، با تاخير مواجه شود. با اين حال حتمي شدن اين موضوع كه داعش نمي‌تواند توليد نفت عراق را كاهش دهد، موجب شد كه بهاي نفت در سال 2014 رو به كاهش بگذارد. سياست حفظ سهم بازار از سوي عربستان و مخالفت اين كشور با كاهش توليد اوپك موجب شد بهاي نفت در پايان سال 2014 به حدود 50 دلار بر بشكه برسد. داستان نفت و سياست در طول 45 سال گذشته نشان از تاثير دوجانبه آنها بر هم دارند. از اين رو شايد احتمال نفت 200 دلاري كه در گزارش CNBC مطرح مي‌شود چندان دور از واقعيت هم نباشد چراكه تاريخ نشان مي‌دهد ريسك‌هاي ژئوپليتيك همواره توان ايجاد نوسان‌هاي شديد در بازار نفت را دارند .

*منبع: روزنامه دنياي اقتصاد؛ 1396،8،21
**گروه اطلاع رساني**1699**2002**انتشاردهنده: فاطمه قنادقرصي