آموزش و پرورش شناختی؛ آموزش در خدمت زندگی

از اواخر دهه 50 قرن بیستم میلادی كه دانشی به عنوان علوم شناختی پدید آمد و نگاه محققان به ذهن، معطوف به بررسی بازنمایی های ذهنی و نحوه پردازش آنها شد، این دانش میان رشته ای در بسیاری از ابعاد زندگی اجتماعی از جمله آموزش و پرورش ورود كرده است.
از گذشته نه چندان دور، آموزش و پرورش ما به صورت آموزش و پرورش رفتاری بوده است و در آن براساس خط تولید به دانش آموزان نگاه شده است، به گونه ای كه در این رویكرد به افراد به شكل یك سیستم مبتنی بر محرك و پاسخ، ورودی و خروجی ، مشابه یك سیستم كارخانه برخورد شده است.
در این سیستم، ابتدا یك سری سرفصل ها و كتب درسی بدون توجه به استعداد و مهارت های هر فرد در مقاطع مختلف تحصیلی مشخص شده و همه دانش آموزان بر اساس آن سنجیده می شوند، در صورتی كه در آموزش و پرورش شناختی كه اكنون كم و بیش در بسیاری از كشورها به كار گرفته شده است، هدف اصلی به واقع تفاوت های فردی، پرورش و شكوفا كردن توانایی های درونی افراد است.
در حال حاضر، در كشور ما رویكرد شناختی با درصد كمی در مقطع ابتدایی در حال پیاده سازی است، در حالی كه باید به تمامی بخش های آموزش و پرورش تسری داده شود.
بر این اساس، مقوله آموزش و پرورش شناختی و آشنایی با ویژگی ها و ضروریات آن دستمایه برپایی میزگردی تخصصی در ایرنا قرار گرفت كه با حضور دكتر 'مهدی دوایی' عضو گروه ذهن، مغز و تربیت پژوهشكده علوم شناختی، دكتر' محسن میرمحمد صادقی' عضو هیات علمی پژوهشكده علوم شناختی و دكتر 'محمود تلخابی' عضو هیات علمی پژوهشكده علوم شناختی برگزار شد.

**علوم شناختی چیست
دكتر محمود تلخابی اساسا علوم شناختی را به عنوان واكنشی تعریف كرد كه دانشمندان ذهن و رفتار در نیمه اول قرن بیستم به جهت گیری ها نشان دادند.
وی افزود: در نیمه قرن بیستم، انقلابی صورت می گیرد كه از آن به عنوان 'انقلاب شناختی' یاد می كنند و در واقع، توافقی بین دانشمندان این حوزه اتفاق می افتد مبنی بر این كه اگر بخواهیم رفتار انسان را به درستی تبیین كنیم باید بدانیم كه در دنیای ذهن و مغز او چه می گذرد، بنابراین به شكل یك پروژه در دنیا آغاز می شود كه در آن، بسیاری از نهادها و بنیادهای علمی، به سمت ابزارها و فناوری هایی جهت گیری پیدا می كنند تا برای بشر روشن كنند كه ذهن و مغز انسان چگونه كار می كند.
تلخابی افزود: این دستاورد منجر به شكل گیری حوزه مطالعاتی جدیدی به نام علوم شناختی شد كه حاصل پیوند رشته های متعددی از جمله روانشناسی شناختی، فلسفه ذهن، علوم اعصاب، زبان شناسی، هوش مصنوعی و انسان شناسی است؛ همه این رشته ها در پیوند با هم یك پرسش بنیادی دارند كه وعده علوم شناختی است و آن، آشكار كردن نحوه عملكرد ذهن و مغز است و اینكه ما بفهمیم چگونه به آگاهی دست پیدا می كنیم.

**اهمیت علوم شناختی در تدریس و تربیت
تلخابی گفت: به تعبیر یكی از اساتید، گفت وگو درباره آموزش، بدون شناخت ذهن و مغز، مانند این است كه شما بدون این كه هیچ تصویر و مفهومی از 'دست' داشته باشید، بخواهید برای آن 'دستكش' تهیه كنید؛ قرار است در آموزش، فرصت هایی را ایجاد كنیم كه برای رشد و توسعه شخصی بچه ها تدارك دیده شده باشند و این تدارك باید مبتنی بر طرحی باشد كه از دنیای ذهن و مغز وجود دارد؛ بنابراین در هر آموزش شناختی عمدتا دو مفهموم اساسی و بنیادی داریم كه باید به آن بپردازیم .
به گفته تلخابی، یك مفهوم كلیدی، مربوط به یادگیرنده است و به عبارت دیگر، فهم این است كه انسان چگونه یاد می گیرد؛ می دانیم كه یادگیری، یكی از عالی ترین كارهایی است كه ذهن و مغز ما انجام می دهد، زیرا در فرآیند یادگیری، تقریبا كل مغز درگیر است .
وی با بیان این كه یكی از مشكلات در سیستم های یادگیری دنیا، تغییر دادن و جابجا كردن مفهوم یادگیری نزد دست اندركاران است، ادامه داد: در ساده ترین شكل، اگر یك متن را دراختیار من قرار دهید و من آن را بخوانم و بعد چند سوال را درباره آن به من بدهید و بتوانم به سوالات شما پاسخ دهم، شما تایید می كنید كه من این مطلب را یاد گرفته ام در صورتی كه یادگیری فراتر و متفاوت است. اگر به مفهوم نخست پی ببریم می توانیم راجع به مفهوم دوم هم صحبت كنیم مبنی بر این كه مغز چگونه یاد می دهد و به عبارت دیگر، برای اینكه معلم بتواند وظیفه معلمی خود را به درستی انجام دهد باید از چه توانایی های شناختی برخوردار باشد.
وی ادامه داد: یك معلم وقتی وارد كلاس می شود در دو سطح به شناخت و آگاهی نیاز دارد، یك سطح مربوط به دانش آموزان می شود و یك سطح هم مربوط به شناخت حالات خود اوست كه در دنیای ذهن خودش چه می گذرد؛ بنابراین اگر فردی وارد جمع ما شود و بلافاصله شروع به توضیح دادن كند، چون از دنیای ذهن و حالات ذهنی، نیازها، علائق و تجربیات ما بی خبر است، عملا كار تدریس انجام نمی دهد و بر این اساس تربیت معلمان حرفه ای و توانمند به لحاظ شناختی اهمیت دارد.

**عمق یادگیری، از مباحث آموزش شناختی
تلخابی ادامه داد: یادگیری می تواند در سطحی ترین شكل خود، صرفا براساس یكی از مولفه های شناختی اتفاق بیافتد و آن مولفه 'حافظه ' است. حافظه، یكی از مهم ترین كاركردهای شناختی است كه می تواند تنها یك سامانه یادگیری تلقی شود و سه مولفه شامل 'درون داد' ،'فرآیند' و 'برون داد' دارد به این معنی كه شما چیزهایی را درون آن می ریزید، كه آن را می گیرد، پردازش و سپس ذخیره می كند و هرگاه شما خواستید آن را به شما منعكس می كند؛ ولی در نگاه شناختی، تمایز اصلی در این است كه بتوانیم بقیه سامانه های شناختی مان مثل 'تفكر'، 'حل مساله' ، 'برنامه ریزی' و 'خلاقیت' را درگیر كنیم .
به گفته عضو هیات علمی پژوهشكده علوم شناختی، وقتی شما مسیر یادگیری را در دیگر سامانه های ذهنی مغز می چرخانید و به آن عمق می بخشید، یعنی جایی كه ادراك اتفاق می افتد، مقایسه و مقابله و تجزیه و تحلیل اتفاق می افتد و افراد در مواجهه با ادعاها تا زمانی كه استدلال نكنند، آن را نمی پذیرند و در جست و جوی شواهد بیشتر برمی آیند تا بفهمند آنچه مطرح می شود درست است یا نیست، خواهید دید كه ماجرای یادگیری با چیزی كه الان روی می دهد، كاملا متفاوت است.
وی ادامه داد: از اولین علائم آموزش شناختی، راهبردهای عمیق كردن یادگیری از طریق پیوند با دیگر مولفه های تفكری است كه در ذهن و ضمیر انسان وجود دارد.

**ویژگی گروه های دخیل در آموزش و پرورش شناختی/ والدین، معلمان و دانش آموزان
دكتر محمود تلخابی در خصوص ویژگی های دانش آموزان، والدین و معلمان در آموزش و پرورش شناختی گفت: تصور اولیا از فراهم كردن فرصت تربیتی برای فرزندان این است كه آنها علاوه بر حضور در مدرسه، بعد از ظهرها نیز در كلاس های كمك درسی مختلف شركت كنند و والدین صرفا مشغول خدمت رسانی برای جابه جا كردن آنها از كلاس های مختلف باشند.
وی بیان كرد: این تفكر باید در اولیا تغییر كند، آنها باید بدانند كه ما فرزندان را به دنیا نمی آوریم كه كشان كشان از این كلاس به آن كلاس ببریم، بچه ها به دنیا آمده اند كه زندگی كنند و والدین باید با خود فكر كنند آیا توانسته اند فرصت زندگی كردن را برای آنها فراهم كنند.
وی با بیان این كه بچه ها انسان هستند و علایق، انگیزه و تمایلات و ترجیحات دارند، ادامه داد: والدین اولین و تاثیرگذارترین گروه برای تغییر آموزش و پرورش از رویكرد كنونی به آموزش و پرورش شناختی هستند، و در كنار آنها كتاب درسی و معلم تاثیرگذار هستند.
تلخابی تصریح كرد: تا زمانی كه مطالبات جامعه از آموزش تغییر نكند، وضعیت آموزش در هیچ كشوری تغییر نمی كند، بنابراین تغییر مطالبات مردم به عهده آموزش و پرورش نیست و واقعا نمی تواند از عهده آن برآید، مطالعات نیز نشان می دهد در كشورهایی كه آموزش توسعه یافته دارند، مطالبات دقیق مردم از آموزش و پرورش مشخص شده است.
وی گفت: در مورد نقش معلمان در آموزش و پرورش شناختی نیز، ما به معلمان یادگیرنده نیاز داریم؛ گزارش ها نشان داده است كه یك معلم ژاپنی در طول سال تحصیلی، چیزی حدود 100 جلد كتاب می خواند، اما معلمان و استادان ما در طول سال تحصیلی تعداد محدودی كتاب می خوانند.
تلخابی بیان كرد: اولین و مهمترین خصوصیت معلم در آموزش و پرورش شناختی این است كه به بچه ها نشان دهد كه خود یك یادگیرنده دائمی است و دائما می خواند و یاد می گیرد، ما به چنین معلمانی نیاز داریم.
وی در رابطه با خصوصیات دانش آموزان در آموزش و پرورش شناختی افزود: در این آموزش و پرورش آدم های خود یادگیرنده، خود ارزیاب،خود راه بر، كسانی كه می دانند دنبال چه هستند و برای به دست آوردن آن چه كارهایی باید انجام دهند، تربیت می شوند؛ در این صورت نقش معلمان زمینه سازی و زمینه چینی برای تحقق آن انگیزه ها و انتظاراتی است كه بچه ها از زندگی شان دارند.
تلخابی گفت: باید دانش آموزان را از اسارت آزمون ها و معیارهای هنجاری كه آدم ها را با هم مقایسه می كند، رها كنیم.
وی یادآور شد: اگر این اتفاق در این سه ضلع مثلث والدین، دانش آموزان و معلمان بیفتد، می توان گفت كه معیارهایی از جنس آموزش شناختی در كشور می تواند محقق شود.
دكتر مهدی دوایی در خصوص ویژگی آموزش و پرورش شناختی افزود: در اصل در آموزش و پرورش شناختی معلم ها، دانش آموزان و والدین به رشد عقلانی، رشد فكر، تفكر و عقل ورزی اولویت می دهند، و اولویت دادن به نگرش نسبت به دانش، توجه به رابطه زبان و تفكر، توجه به باورها ( یكی از چیزهایی كه بر باورها اثر می گذارد كلمه و زبان است ) تقویت واژه های مثبت اعم از انصاف ، ایثارگری، و گذشت صورت می گیرد.
دكتر محسن میرمحمدصادقی نیز در این خصوص گفت: در رویكرد شناختی دو مسئله یكی نگرش همه جانبه و دیگری نگرش طیفی مهم است، وقتی بحث آموزش و پرورش در خصوص بچه ها مطرح می شود، گفته می شود به توانایی های مختلفشان نگاه شود و همه جانبه باشد و بعد هم توانایی ها همه در یك طیف دیده شود، پس قبول و رد و درست و غلط را باید كنار بگذاریم و ببینیم در این طیف چگونه حركت می كنند.

**ضرورت های آموزش و پرورش شناختی
میرمحمدصادفی توضیح داد: در آموزش و پرورش شناختی باید نگرشمان را همه جانبه كنیم و در همه ابعاد و جوانب جامعه آن را ببینیم و افراد مختلف كه درگیر آن هستند باید با هم هماهنگ باشند، متاسفانه در كشورمان با این روش فاصله داریم، هنوز اولیا با این روش توجیه نیستند و با نگرشی كه باید به این مفاهیم داشته باشیم، فاصله داریم؛ در كلینیك های روانشناسی متاسفانه دانش آموزان را بدون در نظر گرفتن نگرش و مهارت، به سمت رشته هایی به ضرب شركت در آزمون ها و گرفتن معلم خصوصی سوق می دهند.
وی ادامه داد: برای دستیابی به آموزش و پرورش شناختی باید نگاه همه جانبه داشته باشیم، اگر بچه ها در آموزش و پرورش شناختی حضور پیدا می كنند، باید تربیت پدر و مادر نیز با آموزش و پرورش شناختی هماهنگی داشته باشد؛ اگر در آموزش و پرورش از علوم شناختی صحبت می شود، باید در خانه نیز رویكرد بر تغییر نگرش به شناختی باشد و نباید رویكرد رفتاری باشد.
میرمحمدصادقی گفت: در بسیاری از مدارس اگر بخواهیم رویكرد شناختی را مطرح و در قالب پروژه ای در مدارس انجام دهیم، بسیاری از اولیا با آن مخالفت می كنند، طبیعتا این تغییر در آموزش و پرورش، قدم به قدم انجام خواهد شد و نمی توان گفت كه یك روزه همه چیز شناختی می شود؛ این تغییر نگرش است كه باید اتفاق بیفتد، استفاده از تجربیات كشورها نیز می تواند یكی از گام های مثبت در این مسیر باشد.

**تقویت توانایی های شناختی، هدف آموزش و پرورش شناختی
دكتر دوایی بیان كرد: رویكرد شناختی به خصوص بحث های تربیتی آن، به جنس ذهن و مغز می پردازد و این كه روی ظرفیت ذهن چطور می توانیم كار كنیم، چطور مغز می تواند برخی چیزها را در خود نگه دارد و برخی را نیز بیرون اندازد.
میرمحمد صادقی نیز با اشاره به این كه توانایی های شناختی در واقع به آن توانایی های اصلی مغز بر می گردد، یعنی مواردی مثل توجه و ادراك، كه در سطح پایین تری قرار دارد، حوزه هایی مثل حافظه كه در سطوح میانی و مواردی همچون حل مسئله، استقلال و هوش كه در سطوح بالاتر قرار می گیرد، افزود: در آموزش و پرورش شناختی در واقع هدف این نیست كه افراد را الزاما به یك نقطه از پیش تعیین شده برسانیم بلكه با توجه به مفهوم تفاوت های فردی، هدف اصلی این است كه توانایی های درونی فرد پرورش پیدا كند و شكوفا شود و بتواند از آن حداكثر استفاده را داشته باشد و آنچه یاد می گیرد تبدیل به یك دانش عمیق شود.
وی گفت: بنابراین در آموزش و پرورش شناختی، مسیر یادگیری تا حد زیادی یك مسیر شخصی سازی شده و فردی است و طبیعتا ارزشیابی ها نیز در این مسیر خواهد بود و طرح درس ها در كلاس به این سمت می رود كه تا حد امكان فردی شود و این تفاوت ها در نظر گرفته شود.
وی ادامه داد: نكته اصلی نیز همین است؛ ما چون نگاهمان به دنیای درون ذهن فرد است و آنچه فرد یاد می گیرد، می تواند از آنچه ما می گوییم متفاوت باشد، بنابراین طبیعتا باید به تفاوت ذهن توجه داشته باشیم و یك نقطه افتراق جدی آموزش و پرورش شناختی با روش دستورالعمل گرا و روش رفتارگرا این است كه به این تفاوت ها توجه می كند و در همه ابعاد، خودش را نشان می دهد.

اخلاق در آموزش و پرورش شناختی
به گفته دوایی، یكی از گزاره های مهم در رویكرد شناختی و آنچه برای بحث های تربیتی دنبال می كنیم، این است كه رشد اخلاقی، تابعی از رشد عقلانی است؛ این كه چه كسی بیشتر اخلاقی عمل می كند، كسی كه بر اساس رشد عقلانی عمل كرده باشد، و رشد عقلانی همان رویكرد شناختی است .
وی بیان كرد: رویكرد شناختی در بحث های تربیتی و یادگیری عمدتا به دنبال آن است كه رویكردی مشترك با حیوان نباشد و بتواند خود را متمایز كند. در بحث های تربیتی، قدرت شناخت و عقلانیت نقطه عطف این تفاوت است.
دكتر دوایی ادامه داد: در آموزش و پرورش شناختی، شناخت بالقوه دانش آموزان مهم است و كمك كردن به آن برای بالفعل شدن است؛ یكی از مواردی كه در آموزش و پرورش شناختی مطرح و دنبال می شود، شناخت استعدادها و شناخت توانایی ها است.
وی گفت: در مدارس شناختی این امر دنبال می شود كه یك مفهوم از چند طریق آموزش داده شود، چرا كه هر فرد از طریقی یاد می گیرد، اگر برنامه های درسی ما به صورتی باشد كه روش های مختلفی برای تدریس داشته باشیم، هر كدام با توجه به پازل ذهنی خودشان، پازل مناسب روش تدریس را می یابند و پازل ذهنی تنظیم می شود و یادگیری اتفاق می افتد.
وی تصریح كرد: آموزش و پرورش شناختی برخلاف آموزش وپرورش رفتارگرانه كه با تنبیه و تشویق همراه است و آن را دنبال می كند و اولویت را دانش، مهارت و نگرش می داند، اولویت را از نگرش شروع كرده و بعد مهارت و دانش را مد نظر قرار می دهد ، یكی از كارهایی كه می تواند نگرش را بالا ببرد همین توجه به تفاوت های فردی است.
دوایی افزود: این امر در تربیت دینی هم بسیار اهمیت دارد، به طوری كه اصرار داریم اگر در ابتدا كاری كنیم كه فرزندانمان از احكام دینی خوششان بیاید و بعد شروع به كار كردن كنند، خودشان خود به خود احكام را دنبال كرده و یاد می گیرند.

**دامنه رویكرد شناختی در آموزش و پرورش كشور
تلخابی در خصوص دامنه رویكرد شناختی در آموزش و پرورش در كشور گفت: تعیین درصد برای این كار بسیار دشوار است ، اما در چند سال اخیر وزارت آموزش و پرورش برای ورود به آموزه های رویكرد شناختی و هم در برنامه های درسی و هم در تغییر كتاب های درسی، هم در تنوع روش های آموزشی و هم در تغییر سیستم ارزشیابی در دوره ابتدایی پیشگام تر بوده است و اینها علامت هایی است كه نشان می دهد كمی به آنچه در حوزه آموزش شناختی مطرح هست، نزدیك شده است.
وی گفت: اما متاسفانه در حال حاضر كیفیت اجرای آموزه های شناختی از یك مدرسه به مدرسه دیگر بسیار متفاوت است، یعنی مطالعه جامع ملی در این زمینه در كشور اتفاق نیفتاده است و نمی توان گزارش داد كه مدارس ابتدایی ما در چه سطحی است، اما با تجربه شخصی می توانم بگوییم كه دوره ابتدایی، آمادگی و ظرفیت بیشتری برای ورود به تحول آموزشی بر اساس معیارهای شناختی پیدا كرده است.

**نقش ستاد توسعه علوم و فناوری های شناختی در حوزه آموزش و پرورش شناختی
به گفته دبیر كارگروه آموزش و پرورش شناختی ستاد توسعه علوم و فناوری‌های شناختی معاونت علمی ریاست جمهوری، این ستاد می خواهد در دو بخش به توسعه علوم شناختی كمك كند، یك بخش مربوط به حوزه زیرساخت و پژوهش است كه شامل كارهای پژوهشی و توسعه زیرساخت آزمایشگاهی كشور برای فناوری های علوم شناختی است؛ بنابراین بخشی از كاری كه گروه آموزش و پرورش انجام می دهد، ذیل گروه پژوهش است و پروژه های پژوهشی از طریق فراخوان و اعلام نیاز از پژوهشگران دعوت به همكاری می كند تا ما فهم و دانش بومی از آموزش شناختی در كشور تولید كنیم و این پیامد علوم شناختی در حوزه تعلیم و تربیت برای جامعه ایران است.
دكتر تلخابی با بیان این كه تاكنون چند پروژه در این زمینه تعریف شده كه یك یا دوتای آن به اتمام رسیده و 5 پروژه پژوهشی در حال اجراست كه تا پایان سال، بخشی از آنها كامل می شود، افزود: همچنین ما علاوه بر اعلام اولویت های سالانه، با دانشگاه های مختلف ارتباط برقرار می كنیم و با دانشجویان دكتری نشست برگزار می كنیم.
وی ادامه داد: كاری كه در حوزه آموزش و ترویج اتفاق می افتد كمی متفاوت تر است و خودش دو مولفه دارد یكی اینكه مردم به طور عمومی چگونه با آگاهی از عملكرد ذهن و مغزشان می توانند بهتر و سالم تر زندگی كنند و به تعبیر ساده، این كه چگونه یاد بگیریم از ذهن و مغزمان مراقبت كنیم؛ اخبار و گزارش هایی زیادی داریم كه برای در امان ماندن چشم یا پوست چه كارهایی انجام دهیم ولی گویا خیالمان راحت است كه جای مغزمان امن است و نمی شود به آن آسیبی زد، اما واقعیت این است كه امروزه ابزارهای بسیار نرمی برای آسیب زدن به دنیای مغز و ذهن وجود دارد .
به گفته دكتر تلخابی، بخش دوم فعالیت های ترویجی علوم شناختی، كمی اختصاصی تر است و این كه نهادهای آموزشی در كشور با آگاهی از علوم شناختی می توانند كار خودشان را بهتر انجام دهند.
این عضو پژوهشكده علوم شناختی ادامه داد: در حال حاضر سیاست ستاد علوم شناختی این نیست كه برنامه ای برای تغییر سیستم وزارت آموزش و پرورش تهیه كند، چرا كه نه در توان ستاد است و نه چنین ایده ای وجود دارد چون وزارت آموزش و پرورش، انواع مولفه ها و اجزا و سیستم ها را برای بهسازی خودش دارد؛ اما هرجا كه گفت و گو امكان پذیر باشد، ستاد در حوزه آموزش، با برگزاری نشست، كنفرانس، انتشار كتاب و مشاركت با جامعه آموزش و پرورش، آشنایی با رویكردهای علوم شناختی را دنبال می كند.
وی خاطرنشان كرد: ستاد از سوی دیگر، اسناد و مستندات پژوهشی خود را به سمت و سویی می برد كه با نیازهای واقعی آموزش و پرورش همسو شود؛
در همین راستا نشست های متعددی بین مدیران دستگاه آموزش و پرورش و ستاد علوم شناختی هماهنگ می شود، نیازهای آنها شنیده می شود و بخشی از كارهایی را كه در این حوزه می توان انجام داد، ستاد انجام می دهد.
به گفته دكتر تلخابی، وعده ای كه ستاد می تواند به آموزش و پرورش بدهد، تولید دانش آموزش شناختی و كمك به توسعه این آموزش در كشور است و از كتاب هایی كه در این حوزه چاپ می شود و یا كنفرانس هایی كه در این زمینه برگزار می شود، حمایت می كند، همچنین بازآموزی هایی كه برای دست اندركاران آموزش و پرورش اتفاق می افتد، در ستاد درحال انجام است.
علمی ** 9340، 1055
خبرنگار : منیر ابراهیمی زاده، زینب كارگر *انتشار: زهره محتشمی پور