آخرین برگ از هفته كتاب؛ چگونه كتابخوانی به سنتی رایج تبدیل شود؟

امروز آخرین روز از هفته كتاب را در حالی پشت سر می گذرایم كه میلیون ها دلباخته حسینی در حال بازگشت از بزرگترین اجتماع بشری هستند كه در گرداگر كربلای معلی شكل گرفت و عاشقان حسینی با پای پیاده فاصله نجف تا كربلا را با یاد اربعین حسینی طی كردند.
شاید انعكاس اخبار این اجتماع میلیونی باعث شد تا كمتر از هفته كتاب سخن به میان بیاید ولی بسیاری از اهالی فرهنگ و هنر تلاش كردند تا در ترویج مطالعه و كتابخوانی به عنوان یك معروف وظیفه خود را انجام دهند و شاید همین راهپیمایی جهانی یكی از فرصت هایی است برای گرم كردن بازار مطالعه و كتاب.
سیدرضا صالحی امیری وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی كه اخیرا ردای وزارت را به تن كرده ولی صبغه فرهنگی او به مدیریت سازمان اسناد و كتابخانه ملی برمی گردد، معتقد است: جامعه فعال، پویا، زنده و امیدوار با كتاب انس و الفتی عمیق دارد.
او كتاب را همچون گلی می داند كه بر درخت روح بزرگان اندیشه می‌روید و مهمترین تغذیه ذهن انسان­ ها را شكل ‌داده و تداوم حیات جامعه را تضمین می‌كند.
صالحی طی یادداشتی از برگزاری هفته كتاب به عنوان فرصتی مغتنم برای بهره گرفتن از عطر و بوی دل­ انگیز فضیلت و دانایی یاد كرد تا اهالی فضل و دانش و علاقه­ مندان عرصه فرهنگ چند روزی در این فضای پر رایحه تنفس كنند و اینگونه با تلاش همگانی، كتاب جایگاه اصلی خود را در جامعه بازیابد و كتابخوانی به یك عادت‌ مستمر در زندگی ما تبدیل شود.
وی به سخنی از رهبر معظم انقلاب در این زمینه اشاره كرد كه «باید كتابخوانی به سنت رایج مردم تبدیل شود» و تاكید كرد: باید سهم فرهنگ و محصولات فرهنگی مفید را در سبد خانوار افزایش دهیم. اكنون این سهم نحیف و ناچیز است و ما باید آن را فربه كنیم.
البته علیرضا مختارپور دبیركل نهاد كتابخانه های عمومی كشور معتقد است كه فرهنگ مطالعه و كتابخوانی افزایش یافته و او این مطلب را در آیین تجلیل از كتابداران برتر كشور در نخستین روز از آغاز هفته كتاب بیان كرد.
از طرف دیگر سیدعباس صالحی معاون فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی به خبرنگار ایرنا گفت: باید تلاش كرد سرانه كتابخوانی را ارتقا داد و از سوی دیگر باید جلوی آمار غیررسمی مطالعه در كشور را گرفت.
وی با بیان اینكه برخی مواقع آمار اسفباری از حوزه مطالعه در كشور اعلام می شود كه اساسا درست نیست، اظهار داشت: باید اینگونه بیان كرد كه از بابت تاریخ تمدن و فرهنگ كهن ایرانیان، حوزه مطالعه در ایران در آن حد و اندازه نیست و مطالب حاشیه ای در این زمینه را صحیح به جامعه اطلاع رسانی كرد.
به هرحال پایین یا بالا بودن آمار مطالعه در وظیفه ما برای ترویج كتابخوانی تاثیری ندارد و همانگونه كه وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی گفته باید راه هایی را برای اضافه كردن كتاب به سبد خانوار پیدا كنیم تا فرهنگ مطالعه افزایش یابد.
یكی از راه های ترویج مطالعه را می توان در به دست گرفتن كتاب دنبال كرد. برخی افراد هنگام خروج از منزل یا محل كار و یا در هر فرصتی یك كتاب با خود برمی دارند تا اگر چند دقیقه وقت خالی داشتند، از مطالعه چند صفحه بی بهره نباشند.
اگر شما هم نظاره گر مسافران مترو و اتوبوس باشید و یا در اداره و نهادی منتظر انجام كار خود باشید، كمتر كسی را می بینید كه كتاب به دست یا مشغول مطالعه باشد ولی تا دلتان بخواهد، افرادی را می بینید كه سرگرم تلفن همراه خود هستند.
حجت الاسلام سیدمهدی خاموشی رئیس سازمان تبلیغات اسلامی جزو آن دسته از كارشناسان و صاحبنظرانی است كه معتقد است هیچ چیز جای كتاب را نمی گیرد، حتی شبكه های مجازی و اینترنت.
این پژوهشگر مذهبی از عجین شدن كتاب در زندگی به عنوان یك فرهنگ یاد كرد و به خبرنگار ایرنا گفت: كسانی كه اهل مطالعه هستند، در هر فرصتی به مطالعه می پردازند. یعنی در اوقات فراغت، هنگام غذا خوردن و یا حتی قبل از خواب و در سفر نیز با خود كتاب دارند.
شاید ما هم از آن دسته افراد باشیم كه از به دست گرفتن كتاب در معابر عمومی و مطالعه آن در خیابان و مترو خجالت بكشیم و ترجیح بدهیم تا خود را با گوشی موبایل سرگرم كنیم ولی هنوز هستند كسانی كه برای یادگیری از هر فرصت و زمانی استفاده می كنند تا از قافله علم عقب نیفتند.
یكی از این افراد كه امروزه كمتر هم پیدا می شود، حجت الاسلام سیدجواد بهشتی است، اهل تبلیغ و نویسندگی و البته از اهالی كاشان است.
گفت و گو با خدا، فرهنگنامه نماز برای كودكان و نوجوانان، خاطرات حجت الاسلام محسن قرائتی، شیوه های دعوت به نماز، درسنامه تربیتی دعوت، همراه با نماز، 400 سخن پیرامون نماز، نگاهی به زیارت عاشورا و عبادت احرار از جمله كتاب های این اندیشمند كوشاست.
اگرچه متولد 1333 است ولی گویی گرد و غبار سختی های روزگار و سختكوشی هایش توازنی میان محاسن سفید و عمامه مشكی اش ایجاد كرده و گرمی كلام و لبخند همیشگی اش، جذابیتی برای همنشین شدن با او فراهم می كند.
فرصتی دست داد تا با بهشتی در باغ كتاب گشتی بزنیم و سخنان وی را از حال و روزگار امروز كتاب به ویژه كتاب های دینی بشنویم.
خودش می گوید تاكنون 10 هزار جلد كتاب خوانده كه در حدود هزار جلد از این كتاب ها را در صف های نانوایی و مترو و اتوبوس مطالعه كرده است.
بهشتی به خبرنگار معارف ایرنا گفت: در دهه 60 كه روزگار كوپن و صف های كوپنی رونق داشت، كتاب های بسیاری را در صفوف اجناس كوپنی خوانده ام.
البته كتابخوانی بهشتی از دوران جوانی در هر كوی و برزن او را شهره محل كرده بود. یعنی مردم محل او را اهل كتاب، نه آن اهل كتاب، می دانستند و حتی اگر بدون لباس روحانیت در محل رفت و آمد داشت، باز هم می گفتند «حاج آقای كتاب به دست آمد» و با ذوق و شوق دوره جوانی برای خودش كتابخوانی سیار به راه انداخته بود كه این كتابخانه خلاصه می شد در 100 كتاب كه در یك ساك سفید و زیبا قرار داشت و به سراغ جوانان همسایه می رفت و ضمن بحث و گفت وگو با آنان در باره مسائل مختلف، بهانه ای پیدا می كرد تا كتابی را به آنان امانت داده و هفته بعد دوباره به سراغشان رفته و كتابی دیگر می داد و امروز نیز راه اندازی چنین كتابخانه هایی به ویژه در مناطق محروم و روستایی بسیار راهگشاست.
گفت و گویمان به راه های ترویج مطالعه در میان مردم به ویژه جوانان كشید و حاج آقا در ابتدا از نقاط قوت و خوبی های امروز كتاب به ویژه كتاب های دینی سخن گفت كه چقدر پیشرفت داشته ایم.
بهشتی از پژوهش های جدید در كتاب های دینی تعریف كرد و گفت كه امروزه نگاه ها و قالب های جدید در كتاب های مذهبی به چشم می خورد كه مسائل روز و نیازهای جوانان و حتی شبهات را مورد پژوهش و بررسی قرار می دهند در حالی كه در دهه های گذشته این گونه نبود.
او از نقاط ضعف كتاب به شكل و ظاهر آن اشاره كرد و گفت كسانی كه گشتی در نمایشگاه های كتاب اروپا می زنند از شكل و قیافه آن خیلی تعریف می كنند. یعنی از حروفچینی و طرح جلد بگیر تا نوع كاغذ و جنس آن.
بهشتی مشكل بسته بندی زعفران را چاشنی استدلالاتش كرد و گفت: اگرچه در تولید زعفران مقام اول را در جهان داریم ولی اسپانیا با هنر بسته بندی توانسته در سكوی بزرگترین صادركننده زعفران در جهان بایستد و در كتاب نیز اینگونه ایم.
او در صحبت هایش از غنای محتوای كتاب های دینی سخن گفت كه گاهی با عرضه نامناسب دیده می شود. مثلا برخی از این كتاب ها هنوز با حروفچینی 40 سال پیش چاپ می شود و یا كاغذ نامرغوب همان مشكل نخ نمای قدیمی است.
از بهشتی خواستم چند نكته درباب ترویج كتابخوانی بگوید كه به صدا و سیما اشاره كرد و گفت: نخبگان، ورزشكاران و هنرمندان و بزرگانی كه بیشتر در دید مردم هستند از علاقه خود به كتاب سخن بگویند و بگویند آخرین كتابی كه خوانده اند چه بوده است.
البته به گفته بهشتی بسیاری از نخبگان ما كتاب می خوانند ولی وقتی در رسانه حاضر می شوند از كتاب كمتر سخن می گویند و نمی گویند كه به مطالعه و كتاب خواندن خود افتخار می كنند.
بهشتی سفارش كرد تا در كنار هر تشویقی، كتاب هم اهدا شود. یعنی اگر قرار است یك كشاورز نمونه، یك استاد و معلم نمونه و یا هنرمندی را تشویق كنیم در كنار جوایز نقدی كتابی مناسب نیز به او هدیه دهیم.
او گریزی هم به طرح عیدانه كتاب زد كه موفقیت های چشمگیری داشته ولی معتقد است هنوز در ابتدای كار هستیم و باید چنین طرح هایی استمرار یابد.
بهشتی گفت كه برخی افراد و به ویژه جوانان برای فرار از مطالعه بهانه گیری هایی می كنند و مثلا می گویند حوصله مطالعه نداریم ولی وظیفه ما این است كه آنان را به مطالعه علاقه مند كنیم و به عبارت دیگر با درنظر گرفتن نیازهای واقعی كودكان و جوانان، قطعه های زیبا از كتاب های مفید را برای آنان بخوانیم و فضایی را برای آنان مهیا كنیم.
معرفی كتاب از دیگر خواسته های این پژوهشگر مذهبی بود كه امروزه می تواند در مراكز دینی و عمومی جای خود را باز كند.
بهشتی از مساجد به عنوان یكی از ظرفیت هایی یاد كرد كه در این زمینه می تواند بسیار موثر باشد و ماه مبارك رمضان و ماه های محرم و صفر را موقعیت های بی نظیری دانست كه در اختیار مسئولان فرهنگی و هیات های مذهبی است.
او كه سال ها افتخار ستایشگری اهل بیت(ع) را در مناسبت ها و مراسم های دینی داشته و به قول خودش روضه خوان هیات ها بوده، كمتر در مساجد و هیات ها دیده كه كسی بلند شود و در هیات و مسجد كتابی جدید و مفید را به نمازگزاران یا هیاتی ها معرفی كرده باشد.
اگر به گفته بهشتی صد هزار هیات مذهبی در سطح كشور داشته باشیم كه در ماه های محرم و صفر خیمه عزای حسینی را برپا می كنند و دل های عزاداران را با اشك ریختن بر مصیبت های امام حسین(ع) صیقل می دهند، بهتر می توان به این ظرفیت دینی پی برد كه چه زمینه مناسبی برای معرفی كتاب های دینی و كتابخوان كردن مردم و به ویژه جوانان وجود دارد.
به همین دلیل بهشتی از دست اندركاران هیات های مذهبی خواست كه جدیدترین كتاب ها را در مناسبت های مختلف به مردم معرفی كنند و در ماه های عزای حسینی به معرفی كتاب هایی درباره زندگی و اهداف سیدالشهدا(ع) و اخلاق آن حضرت و یا ویژگی های یاران امام حسین(ع) بپردازند كه تاكنون صدها كتاب در این زمینه نوشته شده است.
بهشتی پا را فراتر گذاشت و از زیارتگاه ها، ایستگاه های اتوبوس و مترو و حتی تالارهای عروسی نام برد و گفت كه چه اشكالی دارد مسئولان تالارها با ذوق و هنر خود یك قفسه كوچك و زیبا درست كنند و كتاب هایی مربوط به مسائل خانواده مانند آئین همسرداری و تربیت فرزند را در آن بچینند تا میهمانانی كه در مراسم عروسی حضور دارند، تورقی بزنند و حتی مسئولان تالارها بعضی از این كتاب ها را به عروس و داماد هدیه بدهند.
ایجاد كتابخانه های كوچك در مجتمع های بزرگ و كوچك از دیگر پیشنهادهای بهشتی بود كه این مجتمع ها به دید این كارشناس مذهبی یك ظرفیت بسیار بزرگ و نهفته به شمار می رود و از طریق مدیران این مجتمع ها و ساختمان ها می توان به اندازه یك شهر كوچك ارتباط برقرار كرد و یك كتابخانه مختصر راه اندازی كرد.
این پژوهشگر مذهبی برای معرفی كتاب به فضای مجازی هم متوسل شد و از آن به عنوان یك ظرفیتی بزرگ یاد كرد كه فضای خوبی را در مناسبت های مختلف در اختیار كاربران قرار می دهد كه از جمله این مناسبت ها می توان به اعیاد و جشن های مذهبی و همچنین مناسبت های ملی و انقلابی مانند دفاع مقدس اشاره كرد.
بهشتی گفت كه چقدر خوب است در این فضای مجازی بخش هایی از كتاب های مفید در ایام میلاد و شهادت ائمه معصومین منتشر شود تا شاید برخی از این طریق به تهیه چنین كتاب هایی علاقه مند شوند.
آخرین نكته ای كه می توان از این نویسنده مذهبی یاد كرد موضوع تمركز بر كتابخوانی در دوره ابتدایی است كه تعبیری از روایت نبوی است كه فرمود یادگیری در سنین كودكی همچون حكاكی كردن بر روی سنگ است و نیز یادآور این شعر كه «چنین گفت پیغمبر راستگوی ز گهواره تا گور دانش بجوی».
بهشتی گفت: اگر كودكان از دوره كودكی به مطالعه عادت كنند، این عادت تا آخر عمر ادامه پیدا خواهد كرد و این موضوع به مدرسه برمی گردد و گرچه كتابخانه در مدارس وجود دارد ولی گاهی كتابدار نداریم و یا كتابدار مدرسه از محتوای آنها اطلاعی ندارد و بهترین كتاب ها را نمی شناسد تا بتواند به دیگران معرفی كند.
بازنشر ادبیات به زبان روز از ضرورت هایی است كه بسیاری از صاحبنظران بر آن تاكید می كنند تا كتاب به سبد كالای خانواده ها راه پیدا كند.
حجت الاسلام سیدمسعود پورسیدآقایی با استناد به آخرین آیه از سوره ضحی «و اما بنعمه ربك فحدث» گفت: قرآن تاكید دارد كه نعمت های الهی را باید بیان كرد و لازم است كه بیان نعمت های پروردگار با زبان نو باشد و ترویج كتاب و ادبیات دینی با زبان نسل امروز ضروری است.
وی گریزی به دنیای تجارت زد كه چگونه برای فروش شكلات و محصولات خوراكی به بسته بندی های جدید رو می آورند و مردم نیز از آن استقبال می كنند و اظهار داشت: در عرصه نشر نیز باید متون كتاب ها را با شكل های زیبا و متنوع ارائه داد و صد البته نویسندگان مذهبی نیز باید از یك طرف افرادی مسلط به علوم دینی باشند و از طرف دیگر مطالب دینی را در قالب های مختلف و برای مخاطبان متنوع بنویسند.
وی از تنظیم روایات دینی در قالب داستان های كوتاه، داستان های بلند و رمان به عنوان نمونه ای از نحوه ارائه مطالب دینی به زبان روز یاد كرد و گفت: ممكن است یك نویسنده فقط به بیان كرامتی از امام رضا(ع) اكتفا كند ولی نویسنده ای دیگر با پرداختی زیبا همان روایت را در قالب یك داستان به تصویر بكشد.
حجت الاسلام خاموشی رئیس سازمان تبلیغات اسلامی بر انتشار كتاب های كوتاه، داستانی و رمان تاكید دارد. چون تولید چنین كتاب هایی را باعث استقبال مردم می داند و لذا وی در مراسم رونمایی از 110 كتاب هزار تومانی كه از سوی مصطفی رحماندوست و برخی هنرمندان و نویسندگان ترتیب یافته بود، شركت كرد و این حركت فرهنگی را به عنوان نمادی از كتاب‌های خوش‌دست و خوش‌خوان برشمرد كه از سوی انتشارات شكوفه و با همكاری انتشارات امیركبیر به چاپ رسیده بود.
از میان پژوهشگران برخی سخن از ضرورت تجدیدنظر در كتاب های دینی می زنند. چرا كه سبب رونق مطالعات مذهبی می شود.
حجت الاسلام محمدرضا حشمتی معاون قرآن و عترت وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی به خبرنگار ایرنا گفت: تجدیدنظر در ادبیات و ساختار كتاب های دینی را برای رونق گرفتن مطالعات مذهبی و گرایش بیشتر جوانان به فرهنگ مطالعه ضروری است. چون برخی فكر می كنند كتاب دینی را می توان به هر شكلی نوشت، در حالی كه اینگونه نیست و نثر بسیاری از كتاب های دینی معمولا مناسب نیست.
وی از ضرورت همطرازی كتاب های دینی با مبانی علمی از نظر مخاطب سنجی، نوع نگارش، ویراستاری و سایر نكات مربوط به چاپ سخن گفت و افزود: كتاب های دینی باید با چاپی زیبا ارائه شود و باید با استفاده از نثری مناسب و همچنین تصاویر زیبا در جذب نسل جدید بكوشیم.
حشمتی، یكی از دلایل ماندگاری كتاب های برخی بزرگان همچون استاد شهید مرتضی مطهری را استفاده از نثر مناسب دانست و گفت: البته كتاب های دینی مشتری خود را دارد ولی درمجموع باید گفت تالیف، سختی های خاص خود را دارد و كتاب های بزرگانی مانند شهید مطهری به دلیل نثر و ساختار خوب همچنان خواندنی و جذاب است.
وی تجدیدنظر در علمی بودن، ادبیات و ساختار كتاب های دینی را ضروری دانست و گفت: نباید اینگونه فكر كنیم كه با سخت نویسی و استفاده از كلمات سنگین، علامه می شویم و اگر علامه هم باشیم، نوشتن چنین كتاب هایی دردی از مردم دوا نمی كند و حتی اگر نمی توانیم روان بنویسیم، از هنر ویرایشگران استفاده كنیم.
این پژوهشگر مذهبی با اشاره به ضرورت درنظر گرفتن اولویت ها در نوشتن كتاب های دینی گفت: برخی هنوز نمی دانند چه چیزی مورد نیاز است. مثلا سبك زندگی اسلامی یك اولویت است، ولی پرداختن به برخی مسائل مانند نظرات مختلف مراجع در احكامی كه مردم كمتر به آن دچار می شوند هیچ ضرورتی ندارد كه در قالب كتاب های مختلف منتشر می شود درحالی كه شبهات بسیاری برای جوانان مطرح است كه می توان به آن ها پاسخ داد.
وی همچنین از اولویت بندی موضوع های اجتماعی و مورد نیاز مردم برای انتشار كتاب های دینی سخن گفت و افزود: نوشتن كتاب هایی درباره مسائل اجتماعی با نثر جدید كه به اصلاح اخلاق و رفتار جامعه بیانجامد از مهمترین كارهایی است كه در این حوزه نیازمند آن هستیم.
حشمتی به عنوان نمونه در باب اقتصاد مقاومتی گفت: یكی از موضوع های مهم در این زمینه مساله قناعت است كه باید در قالب كتاب هایی با متن های زیبا و داستان های متنوع و حتی شعر، فرهنگ قناعت را در جامعه ترویج كرد و مردم با خواندن این كتاب ها به صورت عملی با آن آشنا شده و رعایت كنند.
وی افزود: برخی تصور می كنند اقتصاد مقاومتی و قناعت به معنای كم خوردن است در حالی كه با تبیین فرهنگ اقتصاد اسلامی می توان ثابت كرد كه مصرف مواد آرایشی، مصرف بی رویه بنزین، تجمل گرایی و مسائلی كه امروز در جامعه با آن رو به رو هستیم، در واقع با روح اسلام و اقتصاد مقاومتی منافات دارد.
امسال اهالی فرهنگ برای اولین بار نمایشگاه بین المللی كتاب تهران را در شهر آفتاب تجربه كردند و برخی كارشناسان و صاحبنظران در بیست و نهمین نمایشگاه كتاب در این زمینه نظراتی را بیان كردند.
برخی نویسندگان معتقدند لذت كشف و حس كنجكاوی در كودك و نوجوان را می توان با ارائه متون جدید زنده كرد.
سیدعلی كاشفی خوانساری در نشست بازنگری در كتاب های دینی كودك و نوجوان در نمایشگاه كتاب گفت: ادبیات دینی كودك و نوجوان به مرحله اشباع كاذب رسیده و با ارائه متون جدید می توان لذت كشف و حس كنجكاوی كودكان و نوجوانان را زنده كرد.
وی افزود: اگر كسی بتواند درباره موضوع های تكراری به شیوه ای جدید و پویا دست یابد و برای كودكان سخن بگوید، لذت كشف و پاسخ به حس كنجكاوی كودكان نیز اشباع خواهد شد.
كاشفی استفاده از تجربیات كارشناسان ادبیات كودك و نوجوان را در این زمینه بسیار مفید دانست و گفت: گاهی به قدری در سیطره مباحث نظری قرار می گیریم كه مقهور مفاهیم غربی یا داخلی می شویم و نتیجه را فراموش می كنیم در حالیكه بر اساس تجربیات خودمان می توانیم این كاركردها را با توجه به فرهنگ ملی و بومی استخراج كنیم.
برخی نیز آسیب شناسی درحوزه كودك را ضامن تولید آثار بهتر در این زمینه می دانند كه از جمله این كارشناسان می توان به نظرات مجتبی دماوندی استاد دانشگاه شهید بهشتی استناد كرد.
دماوندی گفت: آسیب شناسی در این حوزه باید به گونه ای باشد كه منجر به تولید آثار بهتر دینی شود و مخاطب یعنی كودك و نوجوان آن را بپذیرد. البته بازنگری در ادبیات دینی كودك و نوجوان باید به همراه نقد باشد.
وی افزود: صدها نفر درباره زندگی ائمه(ع) كتاب نوشته اند ولی اكثر این آثار با تكیه بر منابع متاخر بوده در حالی كه منابع دست اول در این زمینه نقش مهمی دارد و چنین كتاب هایی به صورت بازنویسی مطرح می شود و ریشه های عمیق تاریخی مورد توجه نویسندگان قرار نمی گیرد.
این سفارش رهبر معظم انقلاب در سال 74 را فراموش نكنیم كه از تمامی‌ خانواده‌های‌ ایرانی‌ خواستند تا‌ فرزندان‌ خود را به‌ كتابخوانی‌ تشویق‌ كنند و با كاستن‌ از هزینه‌های‌ مربوط به‌ خرید وسایل‌ تجملاتی‌، به‌ خرید كتاب‌ برای‌ فرزندان‌ خود اهمیت‌ بیشتری‌ بدهند و در سال 90 در دیدار مسوولان كتابخانه ها و كتابداران از تنبلی در خواندن كتاب به عنوان یكی از بدترین و پرخسارت ترین تنبلی ها یاد كردند.
فراهنگ ** 1003 ** 1071 ** خبرنگار: محمدرضا جعفرملك ** انتشار دهنده: امید غیاثوند