در ميان مقاطع تحصيلي در آموزش و پرورش، مقطع متوسطه به سبب داشتن نقش ارتباطي بين مدرسه و جامعه از اهميت بالا و سرنوشت سازي برخوردار است. دانش آموختگان اين مقطع كه به عنوان ديپلم از آن خارج مي شوند ضروري است به سواد رسانه اي به عنوان مهارتي لازم براي زندگي در عصر كنوني و جامعه اطلاعاتي مجهز شوند، مهارتي كه تسلط بر آن براي دانش آموزان بيش از ساير اقشار جامعه احساس مي شود.
سازمان ها و موسساتي كه در زمينه سواد رسانه اي فعاليت مي كنند مانند: يونسكو درباره چهار زمينه در خصوص مهارت هاي مورد نياز سواد رسانه اي توافق دارند. مهارت هاي مرتبط با سواد رسانه اي مي توانند در توانايي در زمينه هايِ دسترسي و استفاده، تحليل كردن، ارزيابي انتقادي و توليد خلاق خلاصه شوند. همه اين مهارت ها پيشرفت جنبه هاي شخصي توانايي هاي خودآگاهي، تفكر انتقادي و توانايي حل مشكل را تقويت مي كنند. اين زمينه ها را مي توان توانايي دسترسي و استفاده از رسانه ها، تحليل و ارزيابي، توليد و ارتباط با پيام هاي رسانه اي و تفكر انتقادي ناميد.
همچنين امروزه حجم بالاي اطلاعات و دانش از طريق شبكه هاي اطلاعاتي در دسترس همگان قرار مي گيرد. دانش آموزان به سبب استفاده از رسانه ها با اهداف متنوع و بوي‍‍ژه اهداف آموزشي و سرگرمي، ارتباط زيادي با رسانه هاي مختلف دارند. معمولا وقتي تاثيرات نامناسب انواع رسانه ها مانند برنامه هاي رسانه اي غيرمجاز، بازي هاي رايانه اي، شبكه هاي تلويزيوني ماهواره اي غيرمجاز ، استفاده نابجا از اينترنت و شبكه هاي اجتماعي مجازي و... بر دانش آموزان به صورت افت تحصيلي و مشكلات اخلاقي و رفتاري، آشكار مي شود، به راههاي درماني انديشيده مي شود در حالي كه بهتر است نوجوانان را به ابزارِ نيرومندتري به نام سواد رسانه اي مجهز سازيم تا خود با كمك والدين و اولياي مدرسه و ساير منابع مفيد، فعالانه دست به گزينشگري و پالايش بزنند و بانظارتِ اصولي بر كارشان، رژيم مصرف رسانه اي خود را تنظيم و كنترل كنند.
با توجه به شتاب روزافزون پيشرفت فناوري، بايد در زمان كنوني كه جهان به تعبير انديشمندان ارتباطات، به دهكده اي كوچك تبديل شده است، شهرونداني را براي زندگي در اين شرايط تربيت كنيم و بهترين زمان و بهترين مكان آن كلاس هاي درس و محيط امن آموزش و پرورش است. در عصر تسلط رسانه ها و رسانه اي شدن زندگي ها، تسلط بر سواد رسانه اي ضرورتي اجتناب ناپذير است.
حال كه اندك اندك چهره مدارس و كلاس هاي درس با هوشمندسازي و استفاده از فناوري هاي نوين ارتباطي در حال دگرگون شدن است و اينترنت و ديگر فناوري هاي نوين آموزشي، در كنار معلم، نقش مهمي ايفا مي كنند بايد گفت سواد رسانه اي، لازمه و ضرورت شتابدهي اين فرايند و منحرف نشدن از آن است.
البته نبايد از نظر دور داشت كه برخي دانش آموزان، آموزش هاي لازم را در خصوص استفاده از رسانه هاي نوين خارج از محيط مدرسه فرامي گيرند كه اين امر هم به شكاف اطلاعاتي بين آنان و ساير دانش آموزان از يك طرف و فاصله اطلاعاتي بين اين گروه از دانش آموزان و معلماني منجر شده است كه متاسفانه سواد اطلاعاتي و رسانه اي آنها در پاره اي موارد از دانش آموزان كمتر است.
هماهنگي در آموزش سواد رسانه اي در سطح كشور، كمك شاياني به عدالت آموزشي و استفاده از فرصت هاي برابر مي كند تا دانش آموزان مغلوبِ برنامه هاي رسانه هاي مختلف و محتواي تبليغاتي گونه هاي مختلف رسانه ها نشوند. در اين شرايط رسانه هاي نوين به ابزار مورد استفاده و سودمند تبديل خواهند شد. از طرفي تكميل و توسعه زيرساخت هاي فني را هم بايد مورد توجه قرار داد.
در ادامه سئوالات كليدي سواد رسانه اي را كه از كتاب 'سواد رسانه اي و اطلاعاتي براي معلمان' از انتشارات يونسكو (2011) استخراج شده اند مرور مي كنيم:
1- چه كسي پيام را ايجاد كرده است؟ (اين پرسش مهم به‌دنبال مولف و توليد كننده پيام است)
2- از چه فناوري هايي براي جذب و توجه ما استفاده شده است؟ (اين پرسش به دنبال يافتن ساختار است)
3 - چگونه افراد مختلف، پيام را به گونه اي متفاوت، نسبت به من درك مي كنند؟ (اين پرسش به دنبال بررسي مخاطب است)
4- چه سبك هاي زندگي، ارزش ها و نقطه نظراتي در پيام ارائه مي شوند يا ناديده گرفته مي شوند؟ (اين پرسش به دنبال بررسي محتواي پيام است)
5- چرا اين پيام فرستاده شده است؟ (در نهايت اين پرسش نيز به دنبال اين است كه هدف نهايي از طراحي و ارسال چنين پيامي را دريابد)
اما چه چيزي سوادرسانه اي نيست؟
1-حمله به رسانه ها به معناي سواد رسانه اي نيست. اگرچه برخي اوقات سواد رسانه اي انتقاد كردن از رسانه را نيز شامل مي شود.
2 -سواد رسانه اي فقط توليد كردن رسانه اي نيست. با اين وجود سواد رسانه اي مي تواند توليد رسانه اي را نيز شامل شود.
3 -تنها درس دادن با ويدئو ها، سي دي رام ها يا ديگر واسطه ها و ابزارها، سواد رسانه اي نيست. آموزش درباره رسانه ها را نيز بايد شامل شود.
4 -بررسي ساده عامل هاي سياسي، گفتار و كردارهاي كليشه اي و تحريف ها، سواد رسانه اي نيست؛ در اينجا بايد نظام هايي كه اين تحريف ها را طبيعي جلوه مي دهند را مورد كاوش قرار دارد.
5 -بررسي يك پيام رسانه اي فقط از يك جنبه سواد رسانه اي نيست زيرا رسانه ها از چند جنبه بايد بررسي شوند.
6 -سواد رسانه اي به معناي تماشا نكردن نيست؛ بلكه به معناي تماشاي هوشمندانه و همراه باارزيابي محتواي رسانه اي است.
آموزش سواد رسانه اي مي تواند دانش آموزان و همه اقشار جامعه را به سمت خود مديريتي انتقادي و دست يافتن به رژيم مطلوب مصرف رسانه اي سوق دهد.
آموزش سواد رسانه اي مي تواند به منزله يك صافي فرهنگي و هوشمند ما را در برابر بمباران پيام هاي رسانه اي توانمند سازد تا از يك مصرف كننده نه چندان فعال به مخاطبي فعال و كنشگر تبديل شويم.
عباس تقي زاده
پژوهشگر و مدرس علوم ارتباطات اجتماعي
نقش آموزش و پرورش در عصر كنوني فقط انتقال معلومات و دانش نيست، توانمندسازي دانش آموزان براي زيستن در عصر كنوني از وظايف اين نهاد مهم است كه زيربناي توسعه و پيشرفت محسوب مي شود و معماران فرداي كشور را تربيت مي كند.