پس از سقوط رضاخان در شهریور 1320 هجری خورشیدی تلاش های زیادی برای برچیدن دست بیگانگان از منابع ارزشمند نفتی و ایجاد حاكمیت ملی بر صنعت نفت شكل گرفت.
انگلیسی‌ها در مدت سلطه ی خود بر منابع نفت ایران توانستند به ثروت های هنگفتی دست یابند. آنان كه موقعیت خود را با مبارزه های مردم برای ملی شدن صنعت نفت در خطر می دیدند، تلاش كردند با هر ترفندی راه رسیدن ملت ایران را به حق قانونی خویش ناهموار سازند.
اما كوشش های فراوان مبارزان این مرز و بوم برای ملی شدن صنعت نفت با تمام كارشكنی های بیگانگان نتیجه بخش بود و این نهضت با رهبری محمد مصدق و آیت الله كاشانی به پیروزی رسید.
كمیسیون نفت در ۱۷ اسفند ۱۳۲۹ هجری خورشیدی پیشنهاد ملی كردن صنعت نفت را تصویب كرد و هشت روز بعد در پی تظاهرات بزرگ مردم، مجلس شورای ملی، اصل ملی شدن صنعت نفت را به تصویب رساند و مجلس سنا نیز در ۲۹ اسفند همان سال این موضوع را تایید كرد.
هنگامی كه محمد مصدق در حكومت محمدرضا پهلوی به نخست وزیری رسید و در 12 اردیبهشت 1330 هجری خورشیدی كابینه ی خود را تشكیل داد، مراحل اجرایی ملی شدن صنعت نفت را پیگیری كرد.
مصدق پس از اثبات حقانیت ایران در دادگاه لاهه در خصوص ملی شدن صنعت نفت و شكایت از انگلیس به ایران بازگشت. در این زمان مجلس هفدهم فعالیت خود را آغاز كرد و وی بر پایه ی سنت پارلمانی از نخست وزیری استعفا كرد تا مجلس شورای ملی با بررسی برنامه های او برای ماندن وی یا انتخاب فرد جدید تصمیم گیری كند.
مجلس با رای قاطع مصدق را به نخست وزیری انتخاب كرد و وی در 19 تیر مامور تشكیل كابینه شد.
مصدق پیش از تعیین كابینه برای جلوگیری از كارشكنی‌های ارتش و دربار، خواستار افزایش اختیارهای خود و عهده دار شدن وزارت جنگ شد. شاه با این درخواست مصدق مخالفت كرد.
مصدق نیز با رد این خواسته در 25 تیر 1331 خورشیدی، استعفای خود را تسلیم كرد و شاه بی درنگ قوام‌السلطنه را به نخست وزیری برگزید. احمد قوام به سرعت آزادی‌های سیاسی را محدود و مردم را تهدید كرد و منطقه های مهم و حساس پایتخت را به سلطه ی نیروهای نظامی درآورد.
آیت الله كاشانی از رهبران ملی شدن صنعت نفت با آگاهی كاملی كه از خطرهای پیش روی كشور داشت، آشكارا مخالفت خویش را از انتخاب احمد قوام اعلام كرد و در 29 تیر 1331 هجری خورشیدی در گفت و گو با رسانه های داخلی و خارجی گفت: «...اگر قوام نرود اعلام جهاد می‌كنم و خودم كفن پوشیده با ملت در پیكار شركت می‌نمایم...»
موضع گیری قاطع آیت الله كاشانی سبب شد تا مردم در سی‌ام تیرماه به خیابان ها بیایند و با وجود استقرار نیروهای ارتش در شهر تظاهرات كنند و خواستار سرنگونی احمد قوام شوند. نخست وزیر نیز برای جلوگیری از ادامه ی اعتراض ها، مردم را به گلوله بست و عده‌ای از آنان را به خاك و خون كشید.
محمدرضا پهلوی به دلیل نابسامانی شرایط، تلاش كرد تا با دادن امتیاز به آیت الله كاشانی، وی را به سكوت وادار كند اما این روحانی مبارز گفت: «...اگر بی درنگ دكتر مصدق بر سر كار باز نگردد، شخصا به خیابان رفته و مبارزه مردم را مستقیما متوجه دربار می‌كنم...»
قیام مردم و موضع گیری بی سابقه آیت الله كاشانی، محمدرضا پهلوی را به عقب نشینی مجبور و دگربار مصدق را به نخست وزیری انتخاب و پست وزارت جنگ را نیز به وی واگذار كرد و اینگونه مبارزان به خواسته ی به حق خویش دست یافتند.
محمد مصدق به مناسبت گرامیداشت شهدای این قیام، 31 تیر را تعطیل عمومی اعلام كرد و مجلس نیز قیام سی ام تیر را «قیام ملی» و شهدای آن روز را «شهدای ملی» نامید.
این قیام در تصمیم گیری دیوان لاهه درباره ی شكایت انگلیس از ایران تاثیر گذاز بود به گونه ای كه مدتی بعد، این دیوان عنوان كرد كه در رسیدگی به اختلاف ایران و انگلیس در مورد موضوع نفت از صلاحیت لازم برخوردار نیست.
قیام سی ام تیر و رای دیوان لاهه، نمادی از همبستگی ملی و پیروزی مردم بر استبداد و استعمار محسوب می شود و بیانگر یكپارچگی رهبران نهضت ملی شدن نفت و ملت ایران در برابر بیگانگان بود.
با الهام از: كتاب قیام سی تیر
یادداشت های سیاسی در وقایع 30 تیر
گروه اطلاع رسانی
پژوهشم**9165**2002**9131
تهران- ایرنا- قیام سی ام تیر نمادی از مبارزه های ملت ایران در راه استقلال و آزادی كشور است. تجلی بخش اراده ی ملی كه تلاش ایرانیان را برای برچیدن تومار استعمار و استبداد از این دیار كهن نشان داد.