ملی شدن صنعت نفت چالش برانگیزترین واقعه در تاریخ معاصر ایران
#
تهران، خبرگزاری جمهوری اسلامی
داخلی.تاریخ واندیشه.روزملی.نفت
از: عمادالدین فیاضی
تاریخ معاصر ایران سرشار از وقایع و رخدادهایی است که هر یک بنوعی توانسته
تحولات سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی خاصی را رقم زند و ملی شدن صنعت
نفت در اواخر دهه 1320 یکی از مهمترین این تحولات بوده است.
امروزه هیچ یک از عرصه های زندگی در جهان هستی به خصوص اقتصاد جوامع بشری
بدون استفاده از انرژی امکان پذیرنیست و به همین دلیل زندگی بدون نفت و
انرژی برای انسان امروزی متصور نیست.
استفاده از نفت در دهه های آغازین قرن بیستم به عنوان یک عنصر جدید نه
تنها به اقتصاد کشورها رونق داد بلکه قدرت های بزرک جهان را وارد عرصه های
نوینی از رقابت کرد.
در آغاز نیمه دوم قرن بیستم شتاب فزاینده صنعت نفت و افزایش مصرف این
ماده حیاتی توام با پیشرفت های علمی و فنی دراستخراج، تصفیه و تنوع استفاده
از آن، تحول شگرفی در قلمرو صنعتی، نظامی و ارتباطات بوجود آورد.
به زودی نفت و صنعت وابسته به آن در تاریخ معاصر به صورت یک عامل اساسی
در روابط اقتصادی و سیاسی کشورهای تولیدکننده و مصرف کننده در آمد.
وابستگی شدید غرب به نفت موجب شد تا غربی ها برای ادامه حیات اقتصادی و
صنعتی خود، به شکل های مختلف بکوشند تا منابع عظیم نفت جهان را که عمده آن
در خاورمیانه بود، به تملک خود درآورند.
تاریخ معاصر جهان بویژه در نیم قرن گذشته حاکی از تلاش بی وقفه و ممتد غربی ها
از جمله انگلیس و آمریکا، دردست یابی به منابع انرژی است که بدون توجه به
حق حاکمیت کشورها و ملاحظات بشردوستانه، به غارت ثروت ملت هایی که دارای
چنین منابعی هستند، پرداخته اند.
شکست آلمان و دولت های متحد در جنک جهانی دوم و پیروزی متفقین، تغییرات
مهمی در انتقال کانون قدرت در جهان ایجاد کرد.
انگلیس با وجود اینکه از فاتحان جنک بود، به علت از دست دادن مستعمرات
و توان مالی و نظامی خود در جنک به قدرت درجه دوم تبدیل شد.
اتحاد جماهیرشوروی با اشغال اراضی اروپای شرقی در آن کشورها صاحب نفوذ
شد و به یک قدرت مهم در عرصه بین الملل تبدیل شد و ایالات متحده آمریکا نیز
به عنوان نیرومندترین قدرت اقتصادی و صنعتی جهان شناخته شد.
آمریکا با حضور در صحنه سیاسی خاورمیانه، خواهان سهم بیشتری از منابع
نفتی بیکران کشورهای خاورمیانه و بویژه کشورهای حوزه خلیج فارس شد.
در برابر چنین تغییراتی، کشور ایران به دلیل شرایط ممتاز جغرافیایی و
سیاسی و نیز برخورداری از ذخایر نفتی عظیم، بیش از سایر کشورها در نزد
قدرت های بزرک به چشم می آمد.
هیات حاکمه وقت ایران عمده توجه خود را به ایجاد موازنه قدرت با کشورهای
خارجی و حفظ و تحکیم موقعیت و قدرت دربار معطوف کرده بود.
افراد و گروههایی نیز در ایران بودند که تمایل داشتند با بهره گیری از
فضای آشفته پس از جنک جهانی و تعارض موجودمیان قدرت های جهانی، کشور را از
سلطه بیگانگان رهایی بخشند.
دراین میان نفت که تا آن زمان حق استفاده آن مطابق قرارداد دارسی از زمان
ناصرالدین شاه قاجار در اختیارانگلیس بود به عنوان یک ابزار قدرتمند در
عرصه های مختلف در نزد تمامی گروه ها و مخالفان داخلی و خارجی از جایگاه و
اهمیت ویژه ای برخوردار بود.
در آذر 1323 مجلس چهاردهم تصمیم مهمی در مورد منع واگذاری امتیاز نفت
ایران به بیگانگان اتخاذ کرد و طی آن دولت را مکلف کرد تا حقوق حقه ایران
را از شرکت نفت انگلیس باز ستاند.
این تصمیم همزمان بود با تلاش شوروی برای دستیابی به منابع نفت شمال ایران
که به شکست انجامید.
دولت انگلیس برای جلوگیری از خسارت های احتمالی به منافع خود اقدام به
امضا یک "قراردادالحاقی" با دولت " ساعد " کرد و توسط عوامل خود سعی کرد
آن را به تصویب مجلس شورای ملی برساند.
فراکسیون اقلیت مجلس به رهبری دکتر "محمد مصدق" به همراه همکفرانش
زیان هایی که بواسطه "لایحه الحاقی" به دولت ایران تحمیل می شد را در صحن علنی
مجلس مطرح کرده و مخالفت خود را با تصویب این لایحه اعلام کردند.
با اعلام حمایت نیروهای مذهبی از جریان یاد شده، جبهه متحدی از نیروهای
ملی و مذهبی شکل گرفت و مصدق توانست با پشتیبانی مردم و نیروهای مذهبی و
به خصوص آیت الله کاشانی، پیکار علیه شرکت نفت انگلیس را تشدید کند.
در تیرماه 1329 کمیسیون مخصوص نفت به ریاست دکتر مصدق با حمایت گسترده
گروه های ملی و مذهبی، "قراردادالحاقی" را مردود و در 29 اسفند همان سال
مجلس طرح ملی شدن صنعت نفت را تصویب کرد.
نکته حائز اهمیت این است که ملی شدن صنعت نفت تنها یک حرکت اقتصادی نبود
و آثار گسترده ای را در زمینه های مختلف از خود بر جای گذاشت.
دولت انگلیس به وسیله شرکت نفت درکلیه نهادهای مملکتی پایگاه هایی را
برای گسترش نفوذ خود ایجاد کرده بود تا حدی که هر تغییر و تحولی را از
نزدیک کنترل می کرد.
نکته دیگری را که می توان به آن اشاره کرد، اتحادی بود که در زمان ملی
شدن صنعت نفت میان نیروهای ملی و مذهبی شکل گرفت و به اوج خود رسید به طوری
که بسیاری از علما و روحانیون از ملی شدن صنعت نفت پشتیبانی کردند.
همکاری میان نیروهای ملی و مذهبی در جریان "نهضت نفت" از مهمترین و
بحثانگیزترین مباحث درتاریخ معاصرایران است که به نظر می رسد این همکاری
از زمان مشروطه نیز بسیار چشمگیرتر بود.
باوجودی که نتیجه نهایی انقلاب مشروطه برای علما و مذهبیون و بی اعتمادی
آنها به مشروطه و مشروطه خواهی (و سایر اشکال فعالیت سیاسی وابسته به آن )
بود اما وقایع تاریخی نشان می دهد فعالیت سیاسی روحانیون بویژه پس از جنک
جهانی دوم همچنان ادامه داشته و به تلاش های خویش در جهت اجرای قانون اساسی
مشروطه ادامه دادند.
نکته دیگر این است که هرچند پیروزی اولیه نهضت ملی نفت ناشی از پیوند و
اتحاد نیروهای ملی و مذهبی بود اما این دو جریان به دلیل ماهیت خود رفته
رفته از هم فاصله گرفتند.
اختلافات فکری و اندیشه ای در بین دو جریان، کنارکشیدن نیروهای مذهبی از
حمایت دولت ملی و ایجاد فاصله بین رهبران این دو جناح از عوامل مهم دیگر
در سوء استفاده نیروهای خارجی وبه خصوص دخالت آمریکایی ها در به بن بست
رساندن "نهضت ملی" بود.
این اختلافات زمینه ای مساعد را برای دولت آمریکا برای غارت نفت ایران با
همکاری انگلیس ایجاد کرد و در پی آن دسیسه های آشکار این دو کشور منجر به
کودتای 28 مرداد سال در سال 1332 شد که بی تردید این واقعه یکی از اوراق
سیاهی بود که بر حافظه تاریخ ایرانیان نقش بست.
ملی شدن صنعت نفت یک واقعیت تاریخی است که دولت مصدق را در شرایط بسیار
دشوار و پیچیده ای قرار داد که به صراحت می توان گفت امروزه (و با گذشت بیش
از چند دهه ) بهره برداری از منابع نفت مدیون تلاش و زحمات نیروهای ملی و
مذهبی در روند ملی کردن صنعت نفت می باشد.
دنیای امروز بعلت گسترش فوق العاده ارتباطات بین المللی و وسعت یافتن
آگاهی ها با گذشته کاملا متفاوت است و از این رو ضرورت استفاده از فرصت هاو
منابع کشور بخصوص منابع انرژی امری اجتناب ناپذیر است.
جذب سرمایه ها و ورود تکنولوژی به عرصه نفت، باارزیابی های منطقی و اصولی
و مبتنی بر منافع ملی می تواند ضمن تامین منافع کشور فرصت های مناسبی فراهم
کند و می بایستی از این نعمت عظیم خدادادی به عنوان یک درآمد ملی و ابزاری
برای حضور دربازارهای جهانی و حرکت و پویایی یک اقتصاد سالم و مبتنی بر
رقابت استفاده کرد.
گزارش تحلیلی . 1720/ 1144