الگوی رفتاری و رویكرد مطلوب سیاسی در عرصه فرهنگی

فرهنگ و سیاست 2 حوزه مجزا اما دارای برهم كنش و پیوندهای پیدا و پنهانند. رابطه این 2 مقوله و فرایند و نتیجه تاثیرگذاری و تاثیرپذیری فرهنگ و سیاست نیز سال ها است كه موضوع بحث و نظر و ارایه دیدگاه كارشناسان و صاحبنظران هر 2 حوزه قرار دارد. در این میان یكی از انگاره های قوی در این مباحث، ضرورت بركنار ماندن حوزه فرهنگ از مداخلات دستوری و ناهمساز با ماهیت عناصر فرهنگی و فرهنگ ساز است؛ چنانكه «علی لاریجانی» رییس مجلس شورای اسلامی، هفته گذشته (پانزدهم آذرماه) در همایش ملی سبك زندگی در هتل لاله تهران تاكید كرد: فرهنگ جنسش مردمی است و نباید فرهنگ حكومتی باشد.
به گفته لاریجانی، حكومت در عرصه فرهنگ باید هدایت نامرئی داشته باشد. این سخنان در حالی مطرح می شود كه طی سال های گذشته دخالت برخی نهادهای غیرمرتبط و غیرمسوول و نیز جریان های غیرفرهنگی در حوزه فرهنگ، همواره گریبانگیر فعالان این عرصه بوده است. به عنوان مثال در چند ماه گذشته اعمال نظرهای غیركارشناسی، سلیقه ای و مبتنی بر اغراض سیاسی از سوی افراد و گروه های غیر مرتبط با مسائل فرهنگی، منجر به چالش هایی چون تعطیلی كنسرت ها و دیگر برنامه های فرهنگی در شماری از شهرها شد.
در این ارتباط، «فاطمه ذوالقدر» عضو كمیسیون فرهنگی مجلس شورای اسلامی و «جواد مجابی» نویسنده، نقاش، طنزپرداز، روزنامه ‌نگار و منتقد ادبی در گفت وگو با گروه پژوهش و تحلیل خبری ایرنا، به بررسی نقش و تاثیرگذاری سیاست و قدرت در عرصه فرهنگ و الگوهای مطلوب رفتار سیاسی در حوزه فرهنگی پرداختند.

*** حد و مرز دخالت دولت در حوزه فرهنگ
ذوالقدر در خصوص باید و نبایدهای دخالت سكانداران سیاست و قدرت در حوزه فرهنگ به پژوهشگر ایرنا گفت: دولت بزرگترین سازمان و نهادی است كه وظیفه تنظیم و هدایت امور جامعه را برعهده دارد و فرهنگ هم از جمله مقوله های اساسی در هر جامعه به شمار می رود. به همین خاطر بعضی تفكرها به شكل افراطی حوزه فرهنگ را قابل مهندسی از سوی دولت می دانند. به عنوان مثال برخی بر این باورند كه اگر تصمیمی در سطح دولت یا نهاد حاكمتی گرفته شود، باید این تصمیم در حوزه فرهنگ به طور حتم عملی شود! این شیوه حتی اگر قابل اجرا باشد شیوه درستی نیست. حتی اگر نهاد حاكمی بتواند تحمیلی و به زور فرهنگ را مهندسی كند، این امر صحیح و موثر نیست و اگر هم تاثیرگذار باشد این تاثیر كوتاه مدت خواهد بود.
عضو كمیسیون فرهنگی مجلس در عین حال بر آسیب زا بودن ایده بی عملی دولت در عرصه فرهنگ تاكید و اظهار كرد: اینكه فكر كنیم دولت و نهادهای حاكم باید عرصه فرهنگ را به طور كلی رها كنند و وارد آن نشوند نیز نگاهی تفریطی و نادرست است؛ تفكری كه بیشتر میان بعضی از جریان های روشنفكری یا ضددینی حاكم است. آنان می كوشند حوزه فرهنگ را جدا از دین و دولت معرفی كنند اما در هیچ كجای دنیا فرهنگ به مثابه یك موضوع اساسی و حساس به طور مطلق به حال خود رها نمی شود.
مجابی اما در گفت وگو با ایرنا در این خصوص گفت: ما نباید مردم را در قالب های مشخصی بگذاریم و بگوییم تا ابد آنگونه كه ما می خواهیم فكر كنند. باید اجازه دهیم هنرمندان از قالب های خودشان بیرون بیایند، رشد كنند آزاد و رها باشند و آثار خلاقانه بیافرینند. باید به مردم یك كشور كه در حوزه فرهنگ و هنر، آثار بدیع و خلاقانه پدید می آورند به عنوان فرزندان آن كشور نگاه شود. این درست نیست كه همواره به افراد به دلیل نوع نگرششان برچسب هایی از جمله چپی، راستی، مذهبی یا غیر مذهبی زده شود و اینگونه از یك گروه و فعالیت هایش پشتیبانی و حمایت شود و جلوی فعالیت عده ای كه نگرششان را نمی پسندیم بگیریم.
این نویسنده و نقاش در ادامه با طرح این پرسش كه چرا باید آثار نویسندگان مشهور كشور سال ها در ممیزی بماند، افزود: خود من حدود 10 كتاب دارم كه در ممیزی مانده اند. خوب این اتفاق یعنی چه؟ باید اجازه دهیم مردم در عرصه فرهنگ حرف خودشان را بزنند و فعالیت قانونی خودشان را انجام دهند. فرهنگ عرصه ای است متعلق به همه و فقط متعلق به دولت ها نیست.
به گفته مجابی، دولت ها حق ندارند فرهنگ را از آن خودشان بدانند. فرهنگ متعلق به مردم است. مردم هم خودشان خیلی خوب تشخیص می دهند كه از چه چیزی حمایت كنند و از چه چیزی حمایت نكنند.
وی در همین زمینه ادامه داد: همان مردمی كه شاهنامه فردوسی و آثار حافظ و سعدی را در طول قرن ها نگه داشته اند و این آثار گرانبها را از دل مصائبی چون زلزله ها، سیل ها، جنگ ها، خونریزی ها و غارت ها به عنوان سرمایه های ملی خود حفظ كرده و به دست ما رسانده اند، می توانند كیارستمی ها و تناولی ها را نیز حفظ كنند و به دست آیندگان برسانند. بنابر این شاعری مثل احمد شاملو را مردم نگهداری می كنند و هیچ رویكرد سیاسی و جناحی نمی تواند با مداخله در فرهنگ و اعمال سلیقه در آن، هنر یا هنرمندی را كه مردم می خواهند نادیده بگیرد.

*** فرهنگ، مداخله سیاسی و سیاست زدگی
از نگاه هر 2 صاحبنظر امور فرهنگی، مداخله سیاسی و سیاست زدگی عرصه فرهنگ آسیب های جدی به این حوزه وارد می سازد. در این زمینه ذوالقدر اظهار داشت: متاسفانه با سیاسی شدن فرهنگ، این عرصه بازیچه دست سیاستمداران قرار می گیرد. در چنین شرایطی فرهنگ از تاثیرگذاری خود محروم می ماند و این سیاست است كه تعیین می كند ما چه شیوه ای داشته باشیم، چه نوع سبك زندگی انتخاب كنیم و در چه مسیری حركت كنیم. در حقیقت نقشه راه را باید فرهنگ ارایه كند. همه اقشار جامعه باید بر اساسِ فرهنگ كه متاثر از آموزه های دینی و اخلاقی است، در مسیر اصلاح جامعه حركت كنند.
این نماینده مجلس افزود: اكنون نوعی سیاست زدگی در حوزه فرهنگ حاكم شده و فرهنگ زیر تاثیر سیاست قرار گرفته است. این خط كشی های سیاسی و جناح بندی ها به فرهنگ آسیب می رساند و فرهنگ را از مسیر درست منحرف می كند. همچنین، وابستگی فرهنگ به دولت‌ ها باعث می‌ شود فرهنگ نیز به دردهای دولت گرفتار شود. تحت تاثیر همین شرایط است كه برخی ارزش‌ های فرهنگی كه در دوره‌ ای مورد تاكید و تایید بوده، در دوره‌ های دیگر به سبب تاثیرپذیری از سیاست ممكن است مورد نكوهش قرار گیرد و نادیده انگاشته شود. از این رو، سپردن وظیفه تولید و آفرینش فرهنگی به عهده جامعه، به تداوم همیشگی فرهنگ كمك می‌ كند.
مجابی نیز در این باره گفت: فرهنگ یك مقوله وسیع است. هم زندگی مردم را در بر می گیرد و هم به نوع جهان بینی و تفكر یك ملت باز می گردد. بنابراین محدود كردن فرهنگ به مسایل سیاسی و اقتصادی از ارزش آن كم می كند. شكی نیست كه دخالت دولت ها در فرهنگ باعث كندی رشد فرهنگ می شود. این دخالت ها اگرچه نمی تواند به طور كامل فرهنگ مردم را دگرگون كند اما گاهی باعث انحراف هایی در فرهنگ می شود.
به باور وی، تقسیم بندی های كاذب با عنوان هایی چون چپ، راست، مذهبی یا غیر مذهبی در فرهنگ باعث ركود فرهنگی می شود و ایجاد محدودیت های سلیقه ای كه در مسایل فرهنگی پیش می آید به ضرر همه تمام می شود.

*** نبود تقسیم كار در حوزه فرهنگ؛ چالشی اساسی
ذوالقدر در ادامه گفت وگو با پژوهشگر ایرنا به انتقاد از نبود برنامه ریزی و تقسیم كار مشخص در حوزه فرهنگ پرداخت و این چالش را مانعی اساسی در برابر پویایی فرهنگ توصیف كرد.
این نماینده مجلس گفت: با وجود تاكیدهای مقام معظم رهبری درباره اجرای تفسیر جدید از اصل 44 قانون اساسی كه بر خصوصی سازی تاكید دارد، متاسفانه فرهنگ در كشور ما به شیوه سنتی و به طور عمده با تصدی بخش دولتی اداره می شود. اما باید با گسترش نهادهای فرهنگی برای كاهش بار دولت اقدام كرد و از سویی با مشاركت دادن بخش خصوصی، زمینه تنوع و نوآوری در فعالیت های فرهنگی را فراهم آورد.
به گفته ذوالقدر اگر تقسیم كار درستی بین حوزه های دولتی و غیردولتی در سه زمینه سیاست گذاری و قانون گذاری، هدایت و حمایت و نظارت و كنترل انجام شود، به میزان زیادی از اختلاف نظرها و چالش های حوزه فرهنگ كاسته خواهد شد. به طور مثال دولت می تواند برای ساخت فیلم هایی در سینما كه به تقویت نهاد خانواده كمك می كند سیاستگذاری داشته باشد اما نباید وارد صحنه اجرا شود. قرار نیست دولت خودش فیلم بسازد یكی از مشكلات ما این است كه نهادهای دولتی و شبه دولتی خودشان بخش های اجرایی دارند. كارهای اجرایی باید به مردم و بخش خصوصی واگذار شود.
وی افزود: اگر در حوزه فرهنگ تقسیم كار درستی صورت گرفته باشد، نهادهای مردمی نیز آنقدر قدرت خواهند داشت كه جلوی سیاست گذاری های غلط دولت را بگیرند و یك تعامل و پالایش دوسویه میان دولت و نهادهای غیردولتی و خصوصی در عرصه فرهنگ شكل گیرد. وقتی همه كارهای اجرایی در حوزه فرهنگ را دولت انجام دهد، نهادهای مردمی تقویت نمی شوند كه بتوانند اثرگذار باشند. وقتی دولت و نهادهای حاكم در حوزه اجرایی فرهنگ وارد نشوند و در این حوزه فقط به سیاست گذاری و نظارت بپردازند، نهادهای مردمی قدرت پیدا می كنند تا از طریق مطبوعات، نمایندگان مجلس، تبلیغات آزاد، انجمن های صنفی و ... در سیاست گذاری های دولت اثرگذار باشند.

*** چه باید كرد؟
ذوالقدر در ادامه گفت وگو با ایرنا درباره راهكارهای كاهش آسیب ناشی از دخالت دولت و نهادهای حاكم در عرصه فرهنگ گفت: باید به دغدغه های فرهنگی توجه و در جهت بالندگی جامعه حركت كنیم. هر برنامه ای كه تدوین می شود، باید پیوست فرهنگی داشته باشد. هر برنامه ای كه تدوین می شود باید متاثر از فرهنگ و با رنگ و بوی فرهنگ باشد. در این صورت رستگاری جامعه و بركات فراوانی را شاهد خواهیم بود. در غیر این صورت سیاست به فرهنگ آسیب زده و از تاثیرگذاری فرهنگ در جامعه خواهد كاست.
مجابی نیز در ارتباط با مهمترین اقدام ها برای بهبود وضعیت فرهنگ گفت: به گمان من آنچه در این زمینه اهمیت بسیاری دارد این است سایه سنگین قدرت را از سر فرهنگ برداریم. بگذاریم مردم تصمیم بگیرند و به ذوق و تصمیم مردم اعتماد كنیم چرا كه مردمی كه یك فرهنگ چندهزار ساله دارند هیچ وقت در درازمدت اشتباه نمی كنند. این موضوع برای ما نویسندگان و هنرمندان یك امر قطعی است كه هیچگونه پشتوانه ای جز فهم عمیق مردم نداریم. این تعجب آور است كه عده ای در اتاق های دربسته بنشینند و راجع به نقاشی، موسیقی یا هر هنر دیگر نظر دهند و به سلیقه خودشون گروه ها و اندیشه های مختلف برخورد كنند. چنین رفتاری عجیب و غریب است و در هیچ جای دنیا معنا ندارد.
این هنرمند افزود: دولت می تواند با ایجاد زیرساخت ها به فرهنگ كمك كند. دولت می تواند كتابخانه های عمومی بسازد، فرهنگ را به مدارس، دانشگاه ها و كتب درسی ببرد، به موزه ها رسیدگی كند اما اجازه ندارد در كیفیت هنر دخالت كند. تاریخ این واقعیت را به اثبات رسانده است كه نهادهای حاكم نمی توانند جلوی درخشش هنر و فرهنگ حقیقی را بگیرند. به عنوان مثال محمدعلی شاه قاجار نتوانست جلوی دهخدا را بگیرد كه دهخدا دهخدا نشود. در روسیه و در چین حكومت ها سال های سال بهترین فرزندان فرهنگی كشور را نابود كردند، آخرش چه چیزی به دست آوردند؟ آیا توانستند باز هم افرادی مثل «آنتوان چخوف»، «فئودور داستایوفسكی» یا حتی فردی در حد «الكساندر سولژنیتسین» پدید بیاورند؟ در پاسخ باید گفت مثل این نویسندگان دیگر در روسیه رشد نكردند چرا كه محیط بسته اجازه رشد به افرادی مشابه آنها را نداد.
به باور مجابی، در مسیر ارتقای فرهنگ بهترین كار این است كه نظام های حاكم به ارتباط دقیق بین فرهنگ با سیاست و اقتصاد واقف باشند اما در عین حال فرهنگ را تابع سیاست و اقتصاد نكنند.
وی در پایان بیان داشت: فرهنگ، سیاست و اقتصاد ارتباط ارگانیك و اندام واری با یكدیگر دارند اما سیاست یك مملكت باید آنقدر آگاهانه و هوشیارانه و آزادمنشانه عمل كند كه فرهنگ را محدود و منحرف نكند و بگذارد این عنصر راه خودش را برود . شكی نیست وقتی كه ما آزادی می دهیم از یك دوران هرج و مرج نیز عبور خواهیم كرد و این دوران هرج و مرج را باید حكومت ها تحمل كنند تا فرهنگ زلال شود و در مسیر اصلی خود قرار گیرد.
**گروه پژوهش و تحلیل خبری
خبرنگار: مهتاب افشین نسب** انتشاردهنده: سیدمحمد موسی كاظمی **پژوهشم**9282**9279