انعكاس صدای فقر در جامعه؛ رسالت مهم رسانه ها

فقر پدیده ای گسترده و پیچیده است كه از سده های گذشته تاكنون توجه بسیاری از جامعه شناسان و پژوهشگران را به خود جلب كرده و ریشه در عواملی چون گرسنگی، بیماری و جنگ های داخلی و خارجی دارد. این عامل سبب دست نیافتن افراد به بسیاری از نیازهای اولیه، حقوق ابتدایی و باعث افزایش فاصله طبقاتی میان افراد یك جامعه می شود.

تداوم این مقوله سبب به وجود آمدن مشكل های فراوانی در جامعه خواهد شد و برای برطرف كردن آن بایستی به شناخت ریشه های پیدایش فقر و دلیل های گوناگون آن پرداخت كه نخستین گام در این مسیر؛ افزایش آگاهی مردم از شرایط موجود است. این امر را می توان از مسیر رسانه های گوناگون انجام داد زیرا آنها نقش بارزی در این زمینه ایفا می كنند. با توجه به اهمیت این موضوع پژوهش های بسیاری در ارتباط با ابعاد گوناگون آن در رسانه ها از نگاه مردم انجام شده اما همچنان سهم این برنامه ها از مجموع عملكردهای مختلف رسانه های كشور، بسیار اندك است.

بنابراین رسانه ها باید در زمینه بازتاب پدیده فقر و ارایه راهكار تمام تلاش خود را انجام دهند و این امر تنها با شناخت كاربرد و عملكرد رسانه ها در جامعه و نقشی كه آنها در جوامع بشری به عهده دارند و طرح برنامه های موثر برای استفاده مطلوب و عقلانی از رسانه ها برای انعكاس صدای فقرا در جامعه تحقق می یابد.

اهمیت این امر سبب شد تا «علی ربیعی» وزیر تعاون، كار و رفاه اجتماعی در همایش «رفاه اجتماعی نگاهی به گذشته و چشم انداز آینده» در چهارم آبان سال جاری بر مهم بودن توجه رسانه ها به این موضوع تاكید كند. وی در این باره گفت: «برای كاهش فقر در كشور چند موضوع را در سه سال اخیر دنبال كردیم كه ایجاد تمهیدات ساختاری و نهادی برای شنیدن صدای فقرا اولین راهكار است. در جامعه ای كه صدای فقرا شنیده نشود فقر روز به روز بیشتر می شود. معمولا در جامعه مجالی برای شنیدن صدای فقرا نیست، تریبون ها آماده شنیدن صدای آنها نیستند و رسانه‌ها شیوه انتقال صدای فقرا را به درستی نمی دانند.»

ضرورت توجه به این مقوله مهم و نحوه صحیح انعكاس آسیب های اجتماعی حاصل از فقر، پژوهشگر گروه اطلاع رسانی ایرنا را بر آن داشت تا با «سیدحسن موسوی چلك» رییس انجمن مددكاران اجتماعی ایران و «احمد بخارایی» مدیر گروه مسایل و آسیب های اجتماعی در انجمن جامعه شناسی ایران به گفت و گو بپردازد.

- در ادامه متن گفت و گوی ایرنا را می خوانیم:
**ایرنا: فقر یكی از مولفه های برجسته در بسیاری از جوامع كنونی است كه ابعاد مختلفی همچون فقر فرهنگی، غذایی، امنیتی و... را در بردارد، در یك نگاه كلی چگونه می توان فقر را تعریف كرد؟
***موسوی چلك: هنگامی كه از فقر سخن گفته می شود با ابعاد مختلفی رو به روخواهیم شد، بخشی از آن اقتصادی است كه درآمد حداقلی را تعریف می كند. اگر فردی سقف درآمد حداقلی را دارا نباشد، فقیر محسوب می شود. بخش دیگر آن در بحث آموزش است كه پایین بودن شاخص آموزش رسمی را در گروهی از مردم در جامعه شامل می شود. در واقع نگاه های متفاوتی نسبت به فقر ایجاد خواهد شد و نباید آن را تنها به نبود پول و مشكل های اقتصادی مربوط كرد و به آن نگاهی تك بعدی داشت. بخش دیگر فقر چند بُعدی یا تلفیقی است، یعنی تمام ابعاد فقر را دربر می گیرد اما در ایران در حوزه سیاست گذاری و حتی در زمینه رسانه به بخش اقتصاد به نسبت دیگر ابعاد فقر بیشتر توجه می شود.

اینك نگاه دنیا به فقر تك بُعدی نیست و به همین دلیل اكنون از شاخص توسعه انسانی در دنیا سخن گفته می شود. در این شاخص اگر مردم جامعه ای از درآمد و تحصیلات بالایی برخوردار نباشند و از كیفیت زندگی خویش لذت نبرند، باید با تامل درباره رفاه آنان سخن گفت. فقر غذایی نیز بیشتر متمركز به حوزه تغذیه است و سبدهای كالایی كه هرچند ماه یك بار برای دهك های پایین جامعه تامین می شود، گویای این امر خواهد بود كه در ایران نیز بیشتر این ابعاد فقر مشاهده شده است. فقر یكی از مهم ترین موضوع ها در كشور به شمار می رود و در بُعد فردی، مردم و در بُعد اجتماعی، دولت های اسلامی مسوول هستند تا به تامین حداقل های مورد نیاز مردم بپردازند. در ایران نیز سازمان های حمایتی در جهت توانمندسازی فقرا نتوانسته اند به خوبی عمل كنند. این امر نشان می دهد كه با این برنامه ها در كاهش فقر اثر مثبت و جدی صورت نگرفته است.

***بخارایی: در یك نگاه ما دو نوع فقر داریم. نخست، فقر درآمدی كه با كاهش فاصله طبقات، سیاستگذاری ها و... كنترل می‌شود اما نوع دوم فقر قابلیتی است كه در آن، مردم از قابلیتی برخوردار هستند كه نمی‌توانند از آن قابلیت، بهره ببرند و آن را شكوفا كنند. ما در ایران با هر دو نوع فقر مواجهیم. اما به طور كلی، فقر به معنای ناتوانی نسبت به پاسخ گویی به نیازها است. با توجه به هرم سلسله نیازهای «آبراهام مَزلو» روانشناس آمریكایی اگر به نیازهای پنج گانه پاسخ داده شود، فقر هم بی معنا خواهد شد. نخستین ردیف این هرم، نیازهای مادی است كه اگر پاسخ داده نشود همان فقر زیستی محسوب می شود كه آشكارترین سطح فقر است و نخستین گام برای فقرزدایی در جامعه، رفع فقر زیستی یعنی پاسخ‌گویی به نیازهایی مانند تغذیه و درمان و مسكن است. اگر جامعه، به پاسخگویی به این نیاز موفق شود به مرحله نیاز امنیتی می رسد، به آن معنا كه انسان به دور از احساس وحشت و از امنیت جانی و مالی برخوردار باشد.

مرحله پیشرفته تر در یك جامعه توسعه یافته، فقرزدایی فرهنگی و افزایش سرمایه فرهنگی است. حتی اگر به دو مرتبه پیشین نیازها پاسخ داده شود ممكن است همچنان فقر فرهنگی وجود داشته باشد، در این صورت نتوانسته ایم لایه سوم هرم نیازهای مازلو را پاسخ دهیم كه نیازهای اجتماعی به شمار می رود و از این مرحله به حوزه فقر فرهنگی وارد خواهیم شد. اگر این نیازها برطرف شود، مرحله بالاتر عزت نفس است كه جامعه به آن نیاز دارد. اینكه فرد به خودش و به دیگران احترام بگذارد و دیگران نیز با او با احترام برخورد كنند، این در واقع عزت نفس محسوب می شود و اگر در جامعه ای، این نیاز تامین نشود، دچار فقر خواهد شد. در نهایت بالاترین رتبه فقرزدایی از یك جامعه، نیاز به خود شكوفایی و خلاقیت است كه پاسخ ندادن به آن سبب فقر ذهنی خواهد شد و در اینجا می توان سخن از اخلاق انسانی و معنویت به زبان آورد.

البته میان فقر و احساس فقر، تفاوت وجود دارد. یعنی این امكان هست كه در یك روستا فقری وجود داشته باشد و اگر احساس نشود، شاید خطربار نباشد اما در صورتی كه فرد، فقر خویش را حس كند و جامعه به نیازهای وی پاسخ ندهد، چه بسا ممكن است به رفتارهای انحرافی روی آورد. این احساس فقر در جوامعی پدیدار می‌شود كه تبعیض وجود دارد و اینگونه كه زنگ خطر به صدا در می آید. متاسفانه در كشورمان تبعیض، موجب تشدید احساس فقر شده است كه این امر فضای اجتماعی مساعد هنجارشكنی و رفتارهای منحرفانه و حتی مجرمانه را پدید آورده است.

**ایرنا: كنترل شاخص های اقتصادی نظیر تورم تا چه میزان در زمینه فقر زدایی در جامعه موثر است؟
***موسوی چلك: كنترل شاخص های اقتصادی نظیر تورم در زمینه فقرزدایی بی تاثیر نیست. به یقین با تقویت شاخص های رفاه اجتماعی می توان در كاهش مساله فقر نه در كوتاه مدت اما در میان مدت و بلندمدت تاثیر مثبتی گذاشت، گرچه نمی توان به صورت مطلق آن را از میان برد. بنابراین می توان تاثیر بسیاری در این بخش ایجاد كرد و این امر نیاز به زمان، برنامه ریزی، نگاه همه جانبه و اجماع در بخش توسعه در ابعاد مختلف دارد تا بتوان با برنامه ریزی كامل در تمامی ابعاد آن تاثیر گذاشت. اكنون این نگاه گرچه به طرف توسعه اقتصادی حركت می كند اما تك بُعدی است. در زمینه تورم می توان نگاهی به هدفمندی یارانه ها انداخت در این زمینه باید گفت، یارانه یعنی بازتوزیع منابع كه به توانمندسازی افراد نیازمند منجر می شود و این امر باید به گونه ای باشد كه دهك های پایین برای فرار از فقر بتوانند از آن ظرفیت ها استفاده كنند. از طرف دیگر در زمینه تورم سیاست های مردم نیز بی تاثیر نیست زیرا آنان مسوولیت اجتماعی را كه در برابر نیازمندان ایفا می كردند، دیگر انجام نمی دهند و بی اعتمادی یكی از مهم ترین دلیل های كاهش مشاركت مردم در حوزه های مختلف فقر به شمار می رود. هر چقدر در این زمینه ها همراهی مردم لازم است به همان نسبت باید در اعتماد سازی و شفاف سازی كار شود و در كنار آن بسیاری از مولفه ها بر افراد یك جامعه تاثیر می گذارد تا مردم نسبت به دیگران احساس مسوولیت كنند. در دین اسلام نیز به مساله فقر با پرداخت خمس و زكات به عنوان منبع خدمات اجتماعی توجه شده و به مسوولیت پذیری مردم در برابر نیازمندان اهمیت داده شده است.

**بخارایی: جامعه ای كه بخواهد از نظر اقتصادی در مسیر تعادل قرار بگیرد باید حركتی هماهنگ در دو فضای تولیدی و اعتباری داشته باشد و اگر تنها به فضای اعتباری و مالی پرداخته شود، هر چند شاهد كاهش تورم خواهیم بود اما به تعادل دست پیدا نمی كنیم و شاید به یك چروكیدگی اقتصادی برسیم. پس باید این تعادل و هماهنگی میان دو فضای اعتباری و تولیدی، مستمر باشد تا هم شاهد كاهش تورم در جامعه باشیم و نیز شاهد تولید بیشتر و كاهش فقر. اینگونه می توان از فقر كه زمینه ساز بسیاری از آسیب های اجتماعی است، دور ماند.

**ایرنا: با توجه به سخنان وزیر رفاه، كار و تعاون اجتماعی درباره اینكه صدای فقرا در جامعه شنیده نمی شود و رسانه ها به درستی صدای آنان را اتنتقال نمی دهند، این امر را چگونه ارزیابی می كنید؟
***موسوی چلك: با توجه به سخنان وزیر رفاه، رسانه ها نتوانسته اند در این بخش به درستی عمل كنند و شاید هنگامی كه به این موضوع از طرف رسانه ها پرداخته شود، متهم به سیاه نمایی شده و به دلیل مشاهده نكردن نتیجه فعالیت های رسانه ای در این زمینه نسبت به انعكاس این امر بی تفاوت شده اند. صدای فقر بسیار رسا است و هر فردی می تواند آن را به خوبی بشنود، مگر آنكه خود نخواهد این صدا را آنگونه كه باید دریافت كند. برای اینكه صدای فقرا در جامعه شنیده شود، بایستی از ظرفیت های مختلف بهره برد. در این زمینه ظرفیت های قانونی وجود دارد كه به وسیله مجلس شورای اسلامی ایجاد می شود. این نهاد به عنوان دستگاه ناظر باید به این موضوع در بخش های قانونگذاری و نظارت، اجرای قانون ها، وظایف و مسوولیت های حوزه های مختلف توجه كند و نقش مطالبه گر به عنوان پرسشگر را از نهادهای مسوول برعهده داشته باشد.

همچنین تاثیر سازمان های مردم نهاد(سمن ها) را نیز در این حوزه نباید از یاد برد. این نهادها در جلب مشاركت و توانمندسازی فقرا و در مطالبه گری بسیار مهم هستند. رسانه ها نیز باید در زمینه شنیده شدن صدای فقرا بكوشند و نباید ورود آنها را به منزله رویارویی با دولت و سیاه نمایی دانست. رسانه ها می توانند چالش ها و راهكارها را در قالب برنامه های تولیدی انعكاس دهند. اكنون نسبت به موضوع فقر در جامعه یك نوع بی تفاوتی وجود دارد كه این امر در عرصه های مختلف خود را نشان داده است.

***بخارایی: با سخنان وزیر تعاون، كار و رفاه اجتماعی موافقم. با توجه به صحبت های وی و ورود به حوزه جامعه شناختی مبنی بر اینكه صدای فقرا به گوش نمی رسد و این مساله، بازنمایی نشده ‌است، می توان دریافت كه رسانه ها نتوانسته اند در این حوزه موفق عمل كنند و این امر، آسیب بزرگی است. رسانه ها می توانند در سه سطح خرد، میانه و كلان در این امر ورود پیدا كنند. در سطح خرد در یك صفحه به صورت دایمی، مشخص و با چارچوب به شكل مرتب به انعكاس آمار و اخبار مرتبط با فقر و فقرا بپردازند. در سطح میانه همواره سازمان های مربوطه را به چالش بكشند و بی پرده به این امر ورود كنند. در سطح كلان باید از جامعه شناسان و اقتصاددانان به صورت مرتب بخواهند كه این پدیده را تحلیل كنند یعنی از بالا یك نگاه تئوریك، علمی و آكادمیك در مقایسه با كشورهای دیگر داشته باشند. در این هنگام به عنوان یك رسانه می توانند به ایفای نقش در زمینه رساندن صدای فقر به جامعه بپردازند. البته صدا و سیما هم كه تنها رسانه ملی است وظیفه سنگینی بر عهده دارد كه نتوانستند در این زمینه به خوبی ایفای نقش كند.

**ایرنا: برای كاهش فقر در كشور چه تدابیری اندیشیده شده است و اكنون نیز در این راستا برای پیشبرد اهداف از چه تدابیری باید بهره جست؟
***موسوی چلك: شاید اجرای هدفمند سازی یارانه ها، راهگشای خانواده های نیازمند باشد اما این امر به گونه ای اجرا شد كه نتوانستیم بازتوزیع درستی از راه این منابع برای توانمندسازی فقرا انجام دهیم. بیشترین كاری كه صورت پذیرفته حمایت برخی سازمان های حمایتی است آن هم برای افرادی كه خود زیر پوشش این نهادها آمده اند اما آنهایی كه به دلیل محدودیت منابع، ضوابط و مقررات امكان اضافه شدن به سیستم را دارا نیستند، باید به نوعی روزی خود را تامین كنند كه ممكن است به گرایش به آسیب ها و جرایم منجر شود و این شرایط سبب ناامنی خواهد شد. گرچه فقر مقوله ای بیشتر اقتصادی به شمار می رود اما باید به ابعاد اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و امنیتی آن نیز توجه شود.

***بخارایی: با توجه به سخنان اخیر وزیر تعاون و كار مبنی بر اینكه پس از كنترل تورم، انواع فقر، شناسایی شده و تغییرها در طرح تحول سلامت به وزارت درمان مربوط است نه به طرح بیمه‌ های وزارت تعاون،اگر یك نگاه نظام‌ مند به این فعالیت ها وجود داشته باشد، نمی‌توان به عنوان سیاست های كلان، از آنها نام برد. در حوزه های مختلف فقر، بحران بسیاری وجود دارد. یكی از راه حل ‌های این مشكل كه همواره در بسیاری از كشورها اتخاذ شده از مردم در قالب سازمان های مردم نهاد كمك گرفتن است. با آنكه قانون های تاسیس «ان جی او»ها مدون شده اما نهادهای مرتبط، شرایط سختی را برای موسسان قایل می شوند و بسیاری از افرادی كه توانایی كمك دارند و در ایران زندگی نمی كنند، به دلیل آنكه باید مرحله های اطلاعاتی و امنیتی را پشت سر بگذارند با موانع بسیاری رو به رو می شوند و از كمك كردن به فقرا منصرف می شوند.

**ایرنا: برنامه ریزی و سیاستگذاری در حوزه فقر باید چگونه باشد؟
***موسوی چلك: سیاستگذاری مناسبی در زمینه مبارزه با فقر باید صورت پذیرد تا متناسب با شرایط كشور خودمان باشد. در این امر هم باید از روش جهانی بهره گرفته شود و نیز از آموزه های دینی استفاده و برپایه نیاز روز بتوان در این حوزه برنامه ریزی كرد. اگر تحلیلی بر سیاست های اجتماعی كاهش فقر وجود داشته باشد، به صورت طبیعی ابعاد آن به صورت كامل با غفلت رو به رو شده و ابعاد دیگر نیز موفق نبوده كه این عوامل در كاهش فقر بی تاثیر بوده است.

***بخارایی: نخست باید فقر را در جامعه اولویت بندی و فعالیت های انجام شده در این زمینه را به صورت واقعی ارزیابی كرد. گام دوم این است كه توزیع عادلانه درآمدها صورت بگیرد و برای این امر به گونه ای به پدیده اشتغال توجه شود. نظام گزینش محوری كه وجود دارد سبب محرومیت بسیاری از افراد از فرصت ها خواهد شد. گام سوم كاهش فاصله طبقاتی است كه مهم ترین بخش به شمار می رود. نمی توان در یك جامعه فاصله طبقاتی را افزایش و توزیع نابرابر فرصت ها را انجام داد و انتظار داشت تا فقر در جامعه كاهش یابد. متاسفانه طبقه نوظهور در جامعه ما فضای رقابتی را بر قشرهای بسیاری در جامعه بسته اند و از رانت هایی كه استفاده می كنند به فساد می ‌انجامد.

**ایرنا: با توجه به گسترش فعالیت شبكه های اجتماعی، این شبكه ها چگونه می توانند منعكس كننده صدای فقر در جامعه باشند؟
***موسوی چلك: رسانه های مجازی می توانند با انعكاس واقعیت ها صدای فقرا را در جامعه بازگو كنند. هرچقدر حساسیت نسبت به یك موضوع بیشتر شود، توجه حاكمیت در هر كشوری نسبت به آن موضوع افزایش پیدا خواهد كرد و فقر هم از این موضوع مستثنی نیست. با توجه به اینكه مردم گرداننده اصلی این رسانه ها هستند به صورت قطعی می توانند در ایجاد حساسیت و جلب مشاركت و نیز افزایش نقش جامعه در زمینه شنیده شدن صدای فقرا تلاش كنند.

***بخارایی: شبكه های اجتماعی مجازی به وسیله خود مردم اداره می شود و سیاستگذاری خاصی لازم ندارند و صاحبان این رسانه های جمعی، خود مردم هستند كه می توانند در اثرگذاری و رساندن صدای فقرا در جامعه موثر واقع شوند. در حال حاضر در شبكه های مجازی اطلاعات و تحلیل‌ های ارزشمندی تبادل می‌ شود و در غیاب شبكه های رسمی اطلاع رسان و حتی در برابر كوتاهی رسانه های داخلی و خارجی و در تحلیل عمیق مسایل اجتماعی، به دلیل سیاست ‌زدگی، شبكه ‌های مجازی عملكرد خوبی دارند.
*گروه اطلاع رسانی
خبرنگار: فاطمه مهدوی** انتشار دهنده: شهربانو جمعه
**پژوهشم**9128**2002**9131
*ایرنا مقاله كانالی برای انعكاس مقالات اندیشكده ها – پژوهشكده ها - دانشكده ها - مراكز تحقیقاتی و رسانه های ایران وجهان*
Irnaarticle@