كوچه پستخانه تبریز، یادگاری از جوشش های دوران مشروطه

ایران نیز در زمره كشورهایی بود كه به مدت كوتاهی پس از انتشار تمبر و تشكیل اتحادیه جهانی پست به عضویت این نهاد درآمد و تمبر به عنوان نماد 'پست'، به زودی به یكی از اوراق بهادار كشورمان و جمع آوری آن به عنوان دلمشغولی علاقه مندان به فعالیت های فرهنگی از دوره ناصرالدین شاه به این سو تبدیل شد.
در این میان تبریز و اداره پست آن به دلیل جایگاه ویژه سیاسی این كهن شهر در دوره حكومت قاجارها - یدك كشیدن عنوان دارالسلطنه و ترتبیت ولیعهدهای قاجاری در آن - وموقعیت جغرافیایی ممتاز آن به عنوان دروازه ورود مظاهر جدید تمدنی به ایران زمین، نقش بی مانندی در تكوین ساختاری به نام 'پست' و رویدادهای سیاسی، فرهنگی و اجتماعی مرتبط با آن از زمان ناصرالدین شاه تا اوایل سر كار آوردن رضاخان داشت.
در تبیین اهمیت اداره پست كه در دوره قاجار با تلگراف خانه در یكجا بود، همین بس كه انقلابیون تبریز در دوره نهضت مشروطه با تجمع در عمارت اداره پست و ارسال تلگراف به نمایندگان دوره نخست مجلس شورای ملی و دربار، بسیاری از خواسته های خود را به پیش می بردند.
در واقع پست و اداره مربوط به آن در مدت نزدیك به یك قرن، علاوه بر كاركرد ارتباطی در گسترده داخل و خارج از كشور، كارویژه سیاسی نیز داشت و به همین دلیل نیز محل واقع شدن این نهاد در تبریز به نام 'كوچه پستخانه' (پسخانا كوچه سی) از شهرت و آوازه خاصی در میان محلات تبریز و ساكنان آن برخوردار بود.
صد حیف و هزار افسوس كه ساختمان قدیمی اداره پست تبریز در محوطه روبروی عمارت استانداری در جریان مسیرگشایی های دهه 1370 شمسی امتداد خیابان جمهوری خراب شد.
در گذشته، اداره پست تبریز در یكی از گذرهای قدیم شهر در یك عمارت قدیمی سه طبقه دایر شد كه بعدها این كوچه به نام كوچه پستخانه شناخته شد؛ بعد از احداث خیابان شریعتی شمالی، این كوچه به دو قسمت، تقسیم شد.
ساختمان پستخانه از سه طبقه تشكیل شده بود كه عبارت بود از پست، تلفن و تلگراف كه بعدها تلگرافخانه از پست جدا شد و در بازار و خیابان ارتش شعبه ای ایجاد نمودند.
از مكان های مهم كوچهٔ پستخانه می توان به 'مسجد صمصام خان' اشاره كرد كه در دوران جنبش مشروطه، مركز اجتماع مشروطه خواهان بود؛ اجتماع مشروطه خواهان در این مسجد واقع در ضلع شمال شرقی دبیرستان ثقه الاسلام امروزی، و نطق های كوبنده میرزا حسین واعظ در آن هنوز نیز در گوش تبریزی ها طنین انداز است.
همچنین در نزدیكی كوی پستخانه كوی آرامیان، سالن تئاتر آرامیان، خلیفه گری ارامنه و دفتر روزنامه آلیك قرار داشت. همچنین یكی از بزرگترین مراكز هنری تبریز كه مركز هنری آرامیان محسوب می شد به همراه كلیسای مریم مقدس در نزدیكی پستخانه قدیم قرار داشت.
سالن 'آرامیان' تبریز به عنوان یكی از مراكز اصلی رشد و نمو هنردوستان و فعالان حوزه نمایش در كوچه پستخانه قرار داشت و با اجراهای معروفش به مدت چندین دهه از منظر هنری، اعتباری برای تبریز پیر محسوب می شد.
در محدودهٔ پستخانهٔ قدیم، اكثر كنسولگری های خارجی واقع شده بودند؛ معروف ترین بیمارستان شهر در آن دوران به نام بیمارستان خیریه نیز در این محدوده قرار داشت كه متاسفانه آن نیز چند سال قبل ویران و اكنون به پاركینگ خودرو تبدیل شده است؛ 'دیك باشی' یا میدان نماز هم یكی از مشهورترین میدان های نزدیك پستخانه بود.
در نگارش این مطلب از محتوای كتاب 'شهر من تبریز' اثر گرانسنگ استاد 'بهروز خاماچی'، صفحه های 177 و 178، استفاده شده است.
امروزه نمونه های باقی مانده از پاكت های نامه و تمبرهای پستی باقی مانده از اداره پست تبریز در یك سده قبل با قیمت های گزاف در حراجی های شناخته شده دنیا به فروش می رسد.
دو نمونه از تصاویر پاكت های نامه ارسالی از اداره پست تبریز در یك قرن قبل ضمیمه این مطلب است.
از: محمد عزیزی راد ** انتشاردهنده: محمد رستگار
518/6183