پاسخ به تردیدها درباره محصولات تراریخته

در ادامه این گفت وگو كه روزنامه ایران در شماره امروز (سه شنبه) انتشار داده است دكتر بهزاد قره یاضی رئیس پژوهشكده بیوتكنولوژی پاسخ هایی را به تردیدهای ایجاد شده در باره استفاده از محصولات تراریخته ارائه كرده است. مشروح این گفت وگو در پی می آید:
محصول تراریخته به گیاهی اطلاق می‌شود كه ساختار ژنتیكی آن از طریق مهندسی ژنتیك تغییر یافته باشد و این تغییر در جهت بهبود مقاومت گیاه در مقابل برخی آفات و بیماری ها، افزایش عملكرد و بهره وری است. استفاده از این نوع گیاهان به دلیل ملاحظات زیست محیطی (اكولوژیكی)، اقتصادی و سلامت مواد غذایی منتقدانی نیز دارد. در انتهای سال میلادی 2014 بیش از 181 میلیون هكتار از اراضی جهان به كشت محصولات پاك و سالم «تراریخته» اختصاص پیدا كرد؛ محصولاتی كه تا كنون حدود 35 كشور جهان به فناوری تولید آن دست پیدا كرده و تقریباً تمام مردم جهان از فرآورده‌های آن به صورت غذایی استفاده می‌كنند. به دنبال دستاوردهای دانشمندان در تولید این‌گونه محصولات تراریخته برتر، سالم و دوستدار محیط زیست در جهان و آماده شدن دانشمندان ایران زمین برای ورود دوباره محصولات تراریخته خود به عرصه تولید انبوه در مزارع كشور سؤال‌های زیادی در ذهن مردم و مصرف كنندگان ایجاد شده است كه پاسخ به این سؤال‌ها وظیفه دانشمندان، پژوهشگران و دستگاه‌های متولی است. موضوع تولید محصولات تراریخته در ایران، با وجود سابقه بیش از دودهه این موضوع و سرمایه گذاری‌های هنگفت ملی اخیراً مورد توجه رسانه‌ها قرار گرفته است.
روزنامه ایران در گفت‌و‌گویی با دكتر بهزاد قره‌یاضی، رئیس انجمن علمی ایمنی زیستی كه متخصصان بیوتكنولوژی او را به پاس بنیانگذاری پژوهشكده بیوتكنولوژی كشاورزی و تولید نخستین برنج تراریخته جهان پدر علم بیوتكنولوژی كشاورزی نوین كشور می‌شناسند، سؤالات مختلفی در خصوص محصولات تراریخته، جایگاه این محصولات در كشاورزی و سبد غذایی در دنیا و علت انتقاد از تولید آن را مطرح كرده كه در ادامه می‌خوانید:

موجودات مهندسی‏ژنتیك شده یا تراریخته چه مفهومی دارد؟
موجودات تراریخته به موجوداتی گفته می‏شوند كه ماده ژنتیك (یعنی دی‏.ان.ای‏) آنها به نحوی تغییر داده شده است كه از طریق جفت‌گیری و نوتركیبی طبیعی اتفاق نمی‏افتد. فناوری مورد استفاده اغلب تحت عنوان «بیوتكنولوژی مدرن» یا «فناوری ژن» و گاهی نیز «فناوری دی.‏ان.‏اِی نوتركیب» یا «مهندسی‏ژنتیك» شناخته می‏شود. این فناوری امكان انتقال ژن از یك موجود به موجود دیگر حتی بین گونه‏هایی كه با هم خویشاوندی ندارند را فراهم می‏كند. غذاهای تولید شده از این نوع محصولات معمولاً به عنوان غذاهای تراریخته شناخته می‌شوند. در واقع این موجودات با استفاده از پیشرفته ترین فناوری‌های علمی برای ایجاد یك صفت برتر و بهتر نظیر تقویت مقادیر آهن و ویتامین آ در برنج و گندم، تحمل به خشكی و در نتیجه صرفه‌جویی در مصرف آب، مقاومت به آفات در مورد گیاهان زراعی و در نتیجه كاهش مصرف سموم حشره‌كش شیمیایی و تولید برتر (در مورد موجودات ذره بینی مفید) اصلاح شده‌اند. اگرچه عمل انتقال ژن یك روش معمول در اصلاح نباتات طی یك قرن گذشته بوده است، اما در مهندسی ژنتیك، الزاماً باید ژن جداسازی شده و پس از مطالعه دقیق آن و با ایجاد بهبود مورد نظر و با استفاده از روش‌های پیشرفته علمی به موجود مورد نظر (گیاه، حیوان یا میكروارگانیسم) منتقل شود.

تولید این نوع محصولات چه هدفی را دنبال می‌كند؟
هدف تولید گیاهان تراریخته، بهبود كیفیت، افزایش سلامتی و ایمنی غذا، افزایش بهره‌وری، كاهش مصرف سموم، حفاظت از محیط زیست، تولید غذاهای عاری از باقیمانده سموم و تولید غذاهایی با ارزش غذایی بیشتر است. برای مثال ما می‌دانیم كه بیشتر سموم شیمیایی مورد استفاده در كشور برای كنترل آفتی به نام كرم ساقه خوار و در زراعت برنج مصرف می‌شود. این آفت چون در درون ساقه زندگی می‌كند، برای كنترل آن باید از سموم قوی تر و به مقدار بیشتری استفاده شود. در نتیجه، علاوه بر هزینه تولید یا واردات این سموم شیمیایی خطرناك، هزینه سمپاشی و مبارزه با آفات عوارض دیگری نیز وجود دارند كه به اختصار توضیح داده می‌شود. سموم شیمیایی حشره كش می‌توانند در دانه تجمع پیدا كرده و به مصرف تغذیه انسان برسند و عوارض طولانی مدت شناخته شده و ناشناخته‌ای را روی سلامتی انسان برجای بگذارند. این سموم در اثر استفاده بی‌رویه و نا آگاهانه موجب مسمومیت‌های حاد در كشاورزان و بویژه فرزندان خردسال آنها می‌شود كه آمار مراجعات به بیمارستان‌ها در فصل زراعت برنج حكایت از جدی بودن این معضل دارد. سموم دفع آفات شیمیایی موجب كشتار موجودات دوست در مزرعه می‌شوند. موجوداتی مانند عنكبوت‌ها، كفشدوزك‌ها، بال توری‌ها، قورباغه‌ها، ماهیان و غیره كه همگی جزئی از طبیعت و از دوستان ما هستند در اثر استفاده از سموم شیمیایی از بین می‌روند. سموم شیمیایی از مزرعه به رودخانه‌ها و آب‌های زیر زمینی راه پیدا كرده و موجب مرگ و میر ماهیان و سایر جانوران آبزی شده و سلامت انسان را نیز تهدید می‌كنند. علاوه بر این با وجود مصرف سموم شیمیایی ما همه ساله شاهد ایجاد خسارت آفات در مزارع برنج هستیم چون سمپاشی هیچگاه نمی‌‌تواند موجب مصونیت صد در صد گیاه به آفت شود. به همین دلیل وقتی برنج تراریخته مقاوم به آفت تولید می‌شود می‌توان این زراعت را بدون استفاده از سموم شیمیایی به انجام رساند. در نتیجه علاوه بر كاهش هزینه تولید و در نتیجه كاهش قیمت برنج، محیط زیست سالم‌تر و محصولی سالم تر و بیشتر تولید می‌شود.

اما مخالفان این طرح می‌گویند تولید تراریخته به سلامتی آسیب می‌زند.
خاستگاه برخی از این ایجاد تردیدها در محصولات تراریخته به طور مشخص قدرت‌های اقتصادی صادر كننده سموم شیمیایی و محصولات آماده به كشورمان هستند و در تلاشی هماهنگ درصدد ممانعت از دستیابی كشور به فناوری تولید داخلی این نوع محصولات هستند. به طور معمول، مصرف كنندگان تصور می‏كنند كه غذاهای متداول غیرتراریخته (كه هزاران سال است به مصرف می‏رسند) سالم و بی‎ضرر هستند. وقتی غذای جدیدی با روش‌های معمولی تولید می‏شود، برخی از ویژگی‌های موجود در غذا ممكن است تغییر كند كه ممكن است این تغییر مثبت یا منفی باشد. در این صورت ممكن است از دستگاه‌های نظارت كننده بر مواد خوراكی و آشامیدنی‌های كشورها خواسته شود كه این موضوع را مورد بررسی قرار دهند.

بررسی سلامت غذاهای ناشی از تولید تراریخته با روشی متفاوت از سلامتی غذاهای معمولی انجام می‌شود؟
با توجه به جدید بودن فناوری مهندسی ژنتیك و ملاحظاتی كه از طرف گروه‌های مخالف در سراسر دنیا در مورد این قبیل محصولات مطرح شده است، پیش از آنكه غذاهای حاصل از مهندسی ژنتیك در سبد غذایی مردم قرار گیرد مورد بررسی‌ها و مطالعات دقیق بی‌سابقه‌ای قرار می‌گیرند؛ بنابر این، به نظر می‌رسد كه بشر برای نخستین بار با آگاهی كافی و اطمینان از سلامتی كامل، از این نوع غذاها استفاده می‌كند. این مطالعات معمولاً توسط پژوهشگران اصلی و همكارانشان صورت گرفته و سپس نتایج به دست آمده مورد ارزیابی دستگاه‌های نظارتی مانند وزارت كشاورزی و وزارت بهداشت هر كشوری قرار می‌گیرد.
سازمان بهداشت جهانی و سازمان خواربار جهانی حساسیت ویژه‌ای را در مورد امنیت غذایی و سلامت غذا كه جزو لاینفك امنیت غذایی محسوب می‌شود قائل هستند. علاوه بر این، دو سازمان یاد شده از طرف كشورهای عضو در مورد ریسك غذاهای ناشی از مهندسی ژنتیك و بیوتكنولوژی مدرن روی سلامتی انسان به صورت مستمر مورد سؤال واقع می‌شوند. به همین دلیل این دو سازمان به صورت مستقل و با همكاری یكدیگر مطالعه‌ها و مشاوره‌های مفصلی را در این مورد از حدود یك دهه پیش سازماندهی كرده و نتایج آنها را منتشر كرده‌اند. این قبیل مواد غذایی به این دلیل تولید و به بازار مصرف عرضه می‏شوند كه دارای برتری‌های خاصی برای تولیدكننده یا مصرف كننده این قبیل غذاها هستند. این كار برای كاهش هزینه تولید، فواید بیشتر (از نظر فسادناپذیری یا ارزش غذایی) یا هر دو منظور صورت می‏گیرد.
در مورد غذاهای ناشی از مهندسی ژنتیك و تأثیر احتمالی این قبیل غذاها روی سلامتی انسان سخن بسیار گفته شده است. اما با وجود كشت قریب به 190 میلیون هكتار محصولات تراریخته (در سال 2015 میلادی) در سراسر جهان و تغذیه فرآورده‌های آن توسط انسان و دام طی بیش از 20 سال گذشته حتی یك مورد گزارش علمی یا گزارش اثبات شده توسط مسئولان بهداشتی كشورهای تولید كننده ارائه نشده است. به عبارت دیگر تا امروز هیچ كس در مورد ناراحتی ناشی از تغذیه از این محصولات به كسی یا جایی شكایت نبرده است. بررسی 147 مقاله علمی معتبر اثبات می‌كند كه فناوری محصولات حاصل از مهندسی ژنتیك و تراریخته‌ها استفاده از آفت‌كش‌های شیمیایی را 37 درصد كاهش داده است.

در ایران تولید این محصولات از چه زمانی آغاز شد؟
طبق قانون ایمنی زیستی سال 1388 كه در مجلس شورای اسلامی تصویب شد، دولت مكلف به حمایت از تولید و مصرف محصولات تراریخته شد؛ این بدان معناست كه اجرای آن، تكلیف قانونی دولت است كه مجلس برعهده آن گذاشته است.اكنون برخی افراد این مسائل را درباره فناوری زیستی و محصولات تراریخته مطرح می‌كنند در حالی كه از لحاظ علمی افراد نامعتبری هستند و تاكنون حتی یك مقاله علمی در این زمینه نداشته‌اند.
برای مثال ما می‌دانیم كه بیشتر سموم شیمیایی مورد استفاده در كشور برای كنترل آفتی به نام كرم ساقه خوار و در زراعت برنج مصرف می‌شود. این آفت چون در درون ساقه زندگی می‌كند، برای كنترل آن باید از سموم قوی تر و به مقدار بیشتری استفاده شود. در نتیجه، علاوه بر هزینه تولید یا واردات این سموم شیمیایی خطرناك، هزینه سمپاشی و مبارزه با آفات عوارض دیگری نیز وجود دارند كه به اختصار توضیح داده می‌شود. البته ایجاد مقاومت به آفات و بیماری‌ها تنها یكی از اهداف ایجاد محصولات تراریخته است. مثال برجسته دیگر در این زمینه تولید برنج حاوی آهن برای جبران كمبود فاحش آهن بویژه در زنان و برنج طلایی است كه حاوی ویتامین آ بوده و در صورت مصرف آن نیازی به استفاده از مكمل‌های دارویی وجود نخواهد داشت و بیماری‌های ناشی از كمبود ویتامین آ به طور كلی از بین خواهد رفت. برنج غیرتراریخته به هیچ وجه دارای ویتامین آ نیست. ایجاد تحمل به خشكی و شوری در گیاهان برای حفظ جنگل‌ها و مراتع و صرفه‌جویی در مصرف آب از دیگر اهداف تولید محصولات تراریخته است.
مثلاً برنج تراریخته تولید كشورمان كه نخستین برنج تراریخته موجود در بازار مصرف است با استفاده از روش‌ها و راهنمایی‌های یاد شده كه به تأیید و تصویب سازمان بهداشت جهانی، سازمان خواربار جهانی و كشورهای عضو رسیده است مورد ارزیابی قرار گرفته و سلامتی كامل آن به تأیید رسیده است.

مخاطرات مهم مرتبط با غذاهای ناشی از مهندسی‏ژنتیك در مورد سلامتی انسان كدامند؟
گرچه بحث‏های نظری محدوده وسیعی از جنبه‏های مختلف را پوشش داده‏اند اما سه موضوع اصلی كه بیش از همه مورد بحث قرار گرفته‏اند عبارتند از امكان ایجاد حساسیت، انتقال ‏ژن از غذا به انسان و انتقال‏ژن از گیاهان تراریخته به سایر گیاهان. اگر قرار بود ژن‌ها از طریق تغذیه به انسان منتقل شوند، در طول میلیون‌ها سال تاریخ حیات بشر كه روزانه میلیاردها ژن را از طریق تغذیه میوه‌ها، گوشت، سبزی‌ها و غلات در یافت می‌كند باید به بدن او منتقل می‌شد و مثلاً بدن ما انسان‌ها هم اكنون باید دارای ژن‌های گاو، گوسفند، میگو و كاهو و لبو می‌شد! از نظر علمی انتقال ژن از طریق تغذیه انسان از غذا وجود ندارد و آنچه سازمان بهداشت جهانی در این مورد مطرح می‌كند در واقع مطالبی است كه مخالفان مهندسی ژنتیك مطرح كرده‌اند و سازمان بهداشت جهانی نیز به عنوان واقعیتی كه چنین ملاحظاتی مطرح شده است نسبت به طرح آنها به منظور ابهام زدایی اقدام می‌كند. طی بیست سال گذشته تحقیقات دامنه‌داری در 5 قاره جهان صورت گرفته تا احتمال انتقال ژن از غذا به انسان را بررسی كنند و نتیجه تمام این مطالعات منفی بوده و تا كنون هیچ گزارشی مبنی بر انتقال ژن از غذاهای تراریخته یا غیرتراریخته به انسان در دست نیست.

آیا استفاده از این محصول موجب كاهش تنوع زیستی خواهد شد؟
این هم سؤال دیگری است كه باید پاسخ مناسبی به آن داده شود. گاهی مخالفان مهندسی ژنتیك اساس مخالفت خود را روی همین موضوع استوار می‌كنند و می‌گویند چون محصول‌های تراریخته بهتر هستند و مورد استقبال كشاورزان قرار می‌گیرند پس بلافاصله پس از معرفی این واریته‌ها، تعداد زیادی از واریته‌های حساس دیگر كشت نخواهند شد و در نتیجه تنوع كاهش می‌یابد. در ابتدا ممكن است تصور شود كه این امر تا حدودی صحیح است؛ اما محدود به مهندسی ژنتیك نیست و در واقع با ورود هر نوع واریته جدید زراعی كه دارای صفات برتری نسبت به واریته‌های موجود است این واقعه اتفاق می‌افتد. اما مانمی‌توانیم تغذیه بشر را با تهدید مواجه كرده و ادامه واردات محصولات كشاورزی از خارج را توصیه كنیم. اما در نگاه دوم محرز می‌شود كه این امر صحت ندارد زیرا مهندسان ژنتیك بلافاصله پس از موفقیت در انتقال ژن و ایجاد رقمی كه صفت مطلوب مورد نظر را به بهترین نحوه دارد آن صفت را از طریق سنتی به تعداد زیادی از واریته‌های موجود منتقل و در نتیجه موجب افزایش مستقیم تنوع زیستی واریته‌های كشاورزی می‌شوند. برای مثال ما می‌توانیم هم برنج‌های هاشمی، صدری، چمپا و خزر غیرتراریخته و هم نوع تراریخته آن را داشته باشیم. از طرف دیگر گاهی برخی از ارقام با وجود دارا بودن صفات بسیار مطلوب به دلیل حساسیت زیاد به آفات از گردونه كشت و كار خارج می‌شوند (كاهش تنوع زیستی)، اما مهندسان ژنتیك با انتقال ژن مقاومت، دوباره آن رقم را به چرخه تولید باز می‌گردانند (افزایش تنوع زیستی).
*منبع: روزنامه ایران
** اول ** 1337