آثار جامعیت علامه حسن‌زاده در مفهوم ذاتی حکمت ریشه دارد

به گزارش خبرنگار معارف ایرنا حسن بلخاری روز شنبه در مراسم بزرگداشت مقام علمی و فرهنگی آیت‌الله حسن حسن‌زاده آملی(ره) که به صورت وبیناری برگزار شد، اظهار داشت: مرحوم علامه حسن زاده در حوزه های فلسفه، حکمت، کلام، عرفان و در حوزه ادبیات، آثاری دارد که این جامعیت ایشان ریشه در مفهوم ذاتی حکمت دارد. جوهر حکمت در این تمدن به گونه ای است که اگر جان، حتی در مراحل نخست، نسیمی از حقیقتش را احساس کرد، در جوهر خود برای ادراکات عقلی و فلسفی تلاش می کند و در ذات خود برای انجام مناسک عملی تا رسیدن به تقوا برسد.

وی افزود: کسانی که درباره علامه مطالعه کرده اند، می دانند که سیره ایشان در حوزه تقوا مثال زدنی است. 

بلخاری با اشاره به آیه ۲۶۹ سوره بقره گفت: حکمت در قرآن معنای خیر کثیر دارد، بنابر این اگر به کسی حکمت بدهند در واقع عقل و تقوا را هم می دهند یا شاید تقوایشان سبب می شود، مشمول این رحمت الهی و خیر کثیر واقع شوند. 

وی با استناد به روایتی که می فرماید هر کس چهل روز فقط برای خدا کار کند، خدا حکمت را از دلش به زبانش جاری می سازد، افزود: کسی که در جوهر خود این مفهوم حکمت یا طلب حکمت را بپروراند، مصداق من اخلص لله اربعین یوما خواهد بود و چنین شخصی در سیره حیات و زندگی خود، هم گرایش عقلی قلبی به فلسفه پیدا می کند، هم گرایش عملی به تقوا پیدا می کند و به عرفان عملی یا تقوا و  همچنین گرایش به عرفان نظری پیدا می کند.

بلخاری ادامه داد: نتیجه این حوزه یعنی حکمت حقیقیه، هم وقوف به متن و بطن عقلانیت در دانش فلسفی است و هم عاملیت در حوزه تقوا و عرفان عملی و هم عاملیت در مبانی رمزگونه عرفان نظری. این ویژگی ذاتی حکمت است. خیر کثیر به کفایت، بیانگر این جامعیت مفهوم حکمت و آثار گرانبهای بی نظیر آن است.

وی افزود: اگر به مجموعه آثار علامه حسن زاده نگاه کنید که مثلا یک وقوف جدی و یک همت عالی در پرداختن به فصوص الحکم ابن عربی داشت؛ علاوه بر این که ممد الهمم را در شرح فصوص دارد و به شرح و تدریس شرح قیصری بر فصوص یا دیگر بزرگان شارحان فصوص به طوری جدی پرداخته است، به نظر می رسد نگاه ویژه ای به این کتاب تمدن اسلامی و عرفان نظری و عملی داشته است.

این استاد دانشگاه اضافه کرد: کسی که با جان مرحوم علامه انسی داشته باشد و با آثارش نیز آشنا باشد، می داند که وی نگاهی ویژه به فصوص داشته است. از طرف دیگر به آثار ابن سینا، خواجه نصیر، ملاصدرا، مولانا و حافظ نگاهی ویژه داشت و خوشا به حال این تمدن که چنین بزرگانی را در متن خود پرورانده است که عاشقان می توانند در اثر بزرگان خرمن خرمن معنا را درک کنند. اگر به حقیقت، کسی در این تمدن بهره مند از شمول رحمت الهی در حوزه حکمت شود، ظهور آثاری که امثال حسن زاده آفریده، بدیهی ترین اثر و نتیجه بهرمنده ای از این رحمت است و او از این نسیم بهره مند بود. 

علامه با استناد به یک آیه معتقد بود جهان بر اساس هندسه و ریاضیات آفریده شده است

وی علامه حسن زاده را از چهره های بی نظیری دانست که اجتماع علم و عمل را در جامه حکمت محقق کرده بود و افزود: مسائل و مباحثات و تحقیقات حسن زاده آملی در باب ریاضیات و فلسفه یکی دیگر از نکات مهمی است که باید درنظر گرفت. علامه ۱۱ رساله فارسی درباره ریاضیات نوشته ولی در فلسفه ریاضی معتقد بود که جهان متاثر از انا کل شیئ خلقناه بقدر(آیه ۴۹ سوره رحمن) است که یک نسبت جوهری و ذاتی میان حکمت و ریاضیات ایجاد می کند و این نسبت بالذات  وجود دارد. حسن زاده معتقد است عالم بر اساس این آیه قرآن به هندسه و ریاضیات آفریده شده است. 

بلخاری افزود: در کتاب قدر خودم که برگرفته از برخی معانی مطرح در آثار علامه بود، از نظر هنری و معماری به صورت مفصل به این جایگاه بی بدیلی که در عالم هندسه و ریاضیات دارد، پرداخته ام و این که چگونه ریاضیات متاثر از حکمت می تواند حیات مادی انسان را آباد کند و به انسان حیات دهد. 

چکیده معارف عقلی و نقلی بود

سیدحسن امین پژوهشگر حکمت اسلامی و از شاگردان آیت‌الله حسن‌زاده آملی، گفت: علامه همچون شعرانی بود و اگر بنا بود که بخواهد از نظر مالی و اقتصادی به کسب و کار بپردازد، قطعا یکی از ثروتمندترین تاجران ایران می‌شد. چون هم زبان فرانسه می‌دانست و هم عقلانیت بالایی داشت ولی به دنیا هیچ اعتنایی نداشت و تحت تعلیمات علامه شعرانی همان روش بی اعتنایی به دنیا را داشت و زندگی بسیار سختی را در تهران تجربه کرد، به گونه ای که حتی مدتی در مسافرخانه های خیابان ناصرخسرو زندگی می کرد و در همان شرایط کتاب کلیله و دمنه بهرامشاهی را مطالعه جدی کرده و تمام سرایندگان اشعار عربی در کلیله و دمنه را شناسایی کرده و در همان زمان طلبگی آن را چاپ کرد.

وی افزود: علامه حسن زاده چکیده همه معارف عقلی و نقلی جهان تشیع در هزار و 300 ساله اخیر بود و یکی از بزرگان که شاگردی حاج ملاهادی سبزواری را کرده بود، می گفت اگر کسی خدمت حکیم سبزواری رسیده بود، مثل این بود که خدمت همه اولیا و انبیا رسیده و من می توانم این مطلب را با اندکی تسامح در حق علامه حسن زاده آملی نقل کنم و به حقیقت موهبت و سعادت بزرگی برای من در تلمذ از ایشان بود. 

علامه فقط با بندگی خدا قانع می شد

آیت‌الله حسن رمضانی خراسانی از شاگردان علامه حسن‌زاده گفت: هرگاه سخن چرب و شیرین دنیا به میان می آمد، تبری می جست و نه به پست و مقام و نه به موقعیت وابسته نبود. انسانی بود که بندگی خدا را برای خود بهترین عنوان انتخاب کرده بود. همان فرمایش حضرت علی (ع) که به درگاه الهی عرضه می دارد خدایا در عزت من همین بس که من بنده ات هستم و در مباهات و افتخار من، همین بس که تو رب من هستی. 

وی افزود: استاد علامه حسن زاده اینگونه بود و بندگی خدا را بالاترین عزت برای خودش می دانست. می‌فرمود اگر بهشت شیرین است، بهشت آفرین شیرین تر است و علامه را نمی‌شد با بهشت و قصور قانع کرد و فقط با بندگی خدا و ربوبیت حق قانع می‌شد. 

علامه به سوی شهود علوم گام برمی داشت

‌حجت الاسلام حمید پارسانیا عضو شورای عالی انقلاب فرهنگی درباره منزلت و جایگاه علامه به ویژه در حوزه فرهنگی و تاریخی معاصر سخن گفت و با اشاره به روایتی از امیرمومنان علی (ع) اظهار داشت: ارزش هر انسانی به علم اوست و این حدیث فقط درباره انسان نیست بلکه درباره هر جامعه ای جاری است و علامه حسن زاده در علوم مختلف مانند کلام، فلسفه، عرفان، ادبیات، فقه، اصول، هیات و ریاضیات از جایگاهی شایسته بهره مند بود که منزلت این عالم بزرگوار را نشان می داد. 

این استاد دانشگاه ادامه داد: علامه این علوم را هم فرا گرفت و هم در خود تحقق بخشید و از معرفت اصولی به سوی حضور و شهود آن ها گام برداشت. در واقع با وجود گستردگی دانش علامه نسبت به حوزه های علمی و معرفتی مختلف، این دانش ها به گونه ای پراکنده در وجود وی جمع نشده بود، بلکه از یک نظم و ارتباطی منطقی برخوردار بود. 

رساله لقاءالله برای همه مفید است

محمدباقر لاریجانی استاد دانشگاه علوم پزشکی تهران گفت: مرحوم علامه حسن‌زاده برای مولفه‌های معرفتی و بینشی ارزش قائل بودند و اگر کسی از وی دستوری اخلاقی می‌خواست، بر این نکته تاکید داشت که باید ذهن انسان باز شود تا مطلب برایش جا بیافتد. بنابر این باید بینش خود را ارتقا دهیم تا درهای معرفتی به روی ما باز شود. 

وی اضافه کرد: استاد همواره تاکید داشت که مردم نباید از معارف دینی اینگونه توقع داشته باشند که کپسول وار معارف را درک کنند و به نظرم در رساله لقاء الله توصیه های جالبی کرده که برای همه  مفید است. 

لاریجانی افزود: یک بار خواب شهیدی را برای علامه نقل کردند که این شهید که به دنبال رساله انه الحق می‌گردد و همین خواب روزنه ای برای استاد حسن‌زاده شد تا رساله انه الحق را منتشر کند. 

به گزارش ایرنا، مراسم بزرگداشت مقام علمی و فرهنگی آیت‌الله حسن حسن‌زاده آملی (ره) به مناسبت چهلمین روز درگذشت این علامه ذو فنون از سوی انجمن آثار و مفاخر فرهنگی به صورت مجازی برگزار شد.

علامه حسن‌زاده آملی در  ۱۳۰۷ خورشیدی در قریه ایرا بخش لاریجان شهرستان آمل دیده به جهان گشود. در شش سالگی به مکتب‌خانه رفت، علاقه وی به درس و قرآن تا اندازه ای بود که در خردسالی تمام قرآن را به خوبی یاد گرفت. وی تحصیلات ابتدایی را در مدرسه روحانی (حوزه علمیه) را در محضر روحانیونی همچون؛ محمد آقا غروی، عزیزالله طبرسی، شیخ احمد اعتمادی، عبدالله اشراقی و ابوالقاسم رجایی فرا گرفت. سپس به تهران آمد و در مدارسی چون مبارک حاج ابوالفتح و مدرسه مبارک مروی به فراگیری دانش پرداخت  و نزد حاج میرزا ابوالحسن شعرانی طهرانی در حدود ۱۳ سال به تربیت و تعلیم پرداخت و فنونی را از قبیل علوم منقول، معقول، تفسیر، کتب قرائت و تجوید، کتب ریاضی و نجوم، تعلیم کتب مختلف و استخراج تقویم نجومی کسب کرد که تعلیمش چهار سال طول کشیده بود. حسن زاده آملی در ۲۲ مهر ۱۳۴۲ خورشیدی به قم رفت و در آنجا تحصیلات حوزوی خود را به پایان رساند.

این عالم و فیلسوف برجسته و شهره جهان اسلام که به زبان‌های فرانسوی و عربی نیز مسلط بود. آثار بسیاری در فلسفه، عرفان، ریاضی، نجوم، ادبیات فارسی و عربی دارد، همچنین برخی از مهم‌ترین آثار فلسفی و عرفانی چون اشارات، شفا و شرح فصوص الحکم را تصحیح کرده و بر آنها شرح و حاشیه نگاشته است. به باور حسن‌زاده آملی، فلسفه و عرفان اسلامی در مسیر واحدی است و دین، فلسفه و عرفان، با هم هماهنگ است. او ادعای یونانی‌بودن فلسفه اسلامی را نادرست می‌داند؛ به این دلیل که فیلسوفان مسلمان، اندیشه‌های فلاسفه پیش از اسلام را عمق بخشیده و پخته‌اند. به گفته یکی از شاگردان وی، حسن‌زاده بیشترین تأثیر را از ملاصدرا و ابن عربی گرفته است.

از جمله آثار فلسفی وی می توان به الاصول الحکمیه، الحجج البالغه علی تجرد النفس الناطقه، النور المتجلّی فی الظّهور الظّلّی، ترجمه و تعلیق الجمع بین الرّأیین، ترجمه و شرح سه نمط آخر اشارات، تصحیح و تعلیق شفا، تصحیح و تعلیق اشارات، تقدیم و تصحیح و تعلیق آغاز و انجام، تقدیم و تعلیق راسله اتحاد عاقل به معقول، دررالقلائد علی غررالفرائد، دروس اتحاد عاقل به معقول، رساله اعتقادات، رساله العمل الضابط فی الرّابطی و الرابط، رساله‌ای در اثبات عالم مثال، رساله جعل، رساله رؤیا، رساله مثل، رساله نفس الأمر و... اشاره کرد.

در حقیقت باید نگاشته‌های این عالم فرزانه را به پنج دسته: تألیف مستقل، شروح، حواشی و تعلیقات، تصحیح آثار دیگران و رسالات تقسیم کرد. یکی از نخستین آثار وی تصحیح و اعراب گذاری و تحشیه نصاب الصبیان است. ایشان همچنین علاوه بر این آثار، اشعار اثرگذار و جذاب به زبان طبری و فارسی در قالب دیوانی از خود برجای گذاشته است.

علاوه بر تالیف و نگارش کتاب های گوناگون، وی حدود ۱۷ سال به تدریس ریاضیات و هیات مشغول بود. حسن‌زاده پس از سکونت در قم، ۱۴ دوره شرح منظومه، چهار دوره اشارات، یک دوره اسفار اربعه و چهار دوره شرح فصوص قیصری را تدریس کرده است. شرح تمهید و مصباح الانس نیز از جمله دیگر تدریس‌های او است.

سرانجام این عالم فرهیخته پس از سال‌ها مجاهدت علمی در سوم مهر ۱۴۰۰ خورشیدی در ۹۳ سالگی و بر اثر نارسایی شدید قلبی دیده از جهان فروبست. پیکر آن عالم ربانی روز اربعین با رعایت شیوه نامه های بهداشتی در شهرستان آمل تشییع و در ششم مهرماه در روستای ایرای لاریجان به خاک سپرده شد.