روابط ایران با کشورهای منطقه آمریکای لاتین به بیش از یک قرن پیش (۱۹۰۲ میلادی) بازمی‌گردد. نخستین سفارتخانه‌ای که از این منطقه در ایران دایر شد مربوط به دوران ما قبل انقلاب است. پس از پیروزی انقلاب اسلامی، کوبا نخستین کشور از منطقه آمریکای لاتین بود که با ایران روابط دیپلماتیک برقرار کرد. این روابط و مناسبات رفته‌رفته گسترش یافت، به‌طوری که امروزه روابط سیاسی، اقتصادی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران و کشورهای آمریکای لاتین به حد اعلای خود رسیده و افزایش روز افزون آن جزو اولویت‌های سیاسی- اقتصادی و سیاستگذاری‌های کلان دولت جمهوری اسلامی ایران است.
وجوه مشترک ایران و آمریکای لاتین
آمریکای لاتین از جمله مناطقی در دنیا است که از دیرباز، در قرون بیست و بیست و یکم، با وجود فاصله جغرافیایی زیاد، همواره به دلایل مختلف در کانون توجه جمهوری اسلامی ایران قرار داشته است.
اشتراکات متعدد در بسیاری از زمینه‌های استکبارستیزی، اقتصادی، سیاسی، فرهنگی و ... میان جمهوری اسلامی ایران و دولت‌های آمریکای لاتین موجب تداوم مناسبات و مراودات رو به فزونی دو منطقه شده است.
افزایش حجم مبادلات تجاری میان ایران و کشورهای آمریکای لاتین همچون ونزوئلا، فرصتی مغتنم برای کاهش هر چه بیشتر آثار تحریم‌های یکجانبه آمریکا بوده که طرفین از آن ذینفع هستند.
آنچه تاکنون پیوند کشورمان با این کشورها را ثابت نگه داشته، حکومت‌های چپگرای آمریکای لاتین با روحیه‌های انقلابی و ضد امپریالیستی و همچنین اسلام به عنوان خصیصه دیپلماسی عمومی، فرهنگی و دینی بوده است؛ جمعیت نزدیک به ۳۰ میلیون نفری مسلمانان و اعراب مهاجر در میان مردمان آمریکای لاتین، خود بهانه محکمی برای تقویت این روابط به شمار می‌رود.
منطقه آمریکای لاتین همچنین سرشار از منابع طبیعی، نفت و گاز است که در جریان اعمال فشار حداکثری آمریکا علیه ایران، به منزله نقطه امیدی برای جبران برخی کمبودها و همچنین مصون سازی کشور از تکانه‌های اقتصادی به شمار می‌رود.
اکنون با در نظر گرفتن شرایط و پتانسیل‌های ویژه منطقه آمریکای لاتین، در این گزارش به بررسی عملکرد و سیاست خارجی دولت‌های یازدهم و دوازدهم در قبال این منطقه از زوایای مختلف پرداخته ایم.
رویکرد دولت تدبیر و امید به آمریکای لاتین
مناسبات ایران و آمریکای لاتین در سال‌های ابتدایی روی کار آمدن دولت تدبیر و امید دستخوش تحولاتی بود، کاهش سطح این روابط به موجب تمرکز دولت حسن روحانی در ابتدای روی کار آمدن بر مساله پرونده هسته‌ای و تلاش برای رفع تحریم‌های ظالمانه آمریکا در حوزه روابط سیاسی کاملا مشهود بود. تا اینکه در دوره پسابرجام و اعمال فشار حداکثری آمریکا علیه ایران، آمریکای لاتین که روزگاری به عنوان حیاط خلوت آمریکا به حساب می آمد، کیلومترها دورتر از خاک ایران اما در همسایگی آمریکا، دوباره در کانون توجه دولت جمهوری اسلامی قرار گرفت.
اگرچه بازار رقابت در سال‌های گذشته میان قدرت‌های بزرگ آسیا از جمله چین و روسیه برای عمق بخشیدن به ابعاد رابطه با کشورهای این قاره گرم‌تر شد اما نام کشورهای امریکای لاتین برای ایران به واسطه گستره تنش بر سر پرونده هسته‌ای و تحریم‌های فشرده، با همراهی برای تسهیل دور زدن تحریم‌های اقتصادی معنادار شد. رویکردی که به ایجاد زنجیره ای از اقدام‌های پیدا و پنهان برای کاستن از فشار تحریم‌های اقتصادی غرب، سرمایه‌گذاری‌های کم بازده برای ایران در حوزه‌های نفتی و برقراری روابطی پیچیده از سوی کشورمان با قریب به اکثریت این کشورها انجامید.
به این ترتیب در حالی که امریکای لاتین به عنوان یکی از مهمترین اولویت‌های سیاست خارجی دولت‌های نهم و دهم بر سر زبان‌ها افتاد اما به گواه صاحبنظران بین‌الملل، روابط با کشورهای این حوزه در دولت‌های یازدهم و دوازدهم دستاوردهای اقتصادی چشمگیرتری برای ایران به دنبال داشت.
«محمد جواد ظریف» وزیر خارجه روحانی پیرو نگاه جدید دولت به حوزه امریکای لاتین به جای اتکای صرف بر مصلحت‌های سیاسی، گروه‌های کارشناسی وزارت خارجه را فعال کرد تا طرح‌ها و راهکارهای گسترش روابط با کشورهای امریکای لاتین را مورد مطالعه قرار داده و زمینه را برای گسترش هدفمند و نه مقطعی و هیجانی مهیا کنند.
سیاست دولت روحانی در پایه‌ریزی رابطه ایران با کشورهای امریکای لاتین علاوه بر پیگیری معقول و قابل اجرای اهداف سیاسی، مهیا کردن زمینه مراودات جدی اقتصادی با این دسته از کشورها بود.
سفر مقامات و مسئولین سیاسی طرفین
اولین سفر رسمی یک مقام دولت کنونی به آمریکای لاتین یک سال پس از روی کار آمدنش و در تاریخ ۲۳ خردادماه ۱۳۹۳ رخ داد، زمانی که «اسحاق جهانگیری» معاون اول رئیس جمهور برای شرکت در اجلاس گروه ۷۷ به بولیوی سفر کرد. در حاشیه این نشست، جهانگیری با رئیس مجلس سنای بولیوی، دبیر کل سازمان ملل و رؤسای جمهور کشور میزبان، کوبا، اروگوئه و ونزوئلا دیدار و گفتگو کرد.
«محمدرضا نعمت‌زاده» وزیر صنعت، معدن و تجارت نیز در شهریورماه همان سال برای شرکت در هشتمین کمیسیون همکاری‌های اقتصادی ایران و ونزوئلا به کاراکاس سفر کرد، سفری که خیلی‌ها آن را «آشتی اقتصادی ایران- ونزوئلا» دانستند.
سفر بعدی مسئولان عالی‌مقام کشورمان به این منطقه، در مهرماه ۱۳۹۴ و مربوط به «علی طیب‌نیا» وزیر اقتصاد و «ولی‌الله سیف» رئیس بانک مرکزی بود. این دو شخصیت به همراه برخی مسئولین اقتصادی دیگر به منظور حضور در اجلاس سالانه بانک جهانی و صندوق بین‌المللی پول عازم لیما پایتخت کشور پرو شدند. وزیر اقتصاد ایران در ادامه لیما را به قصد برازیلیا، پایتخت برزیل ترک کرد.
سپس «مجید تخت روانچی» معاون اروپا و آمریکای وزیر خارجه در آذرماه ۱۳۹۴ در صدر یک هیئت اقتصادی به کشورهای مکزیک، کلمبیا و اکوادور سفر کرد.
سفر حسن روحانی به ونزوئلا (۱۳۹۵) و همچنین سفرهای «محمد جواد ظریف» وزیر خارجه کشورمان به کشورهای آمریکای لاتین در زمره این دیدارها در سطح مقام های عالی است.
مقامات آمریکای لاتین بارها سفرهای همتایان ایرانی خود را پاسخ دادند. از مهمترین این دیدارها می توان به سفرهای «نیکلاس مادورو» رئیس جمهوری ونزوئلا، «اوو مورالس» رئیس جمهوری وقت بولیوی، «مائورو وییرا» وزیر امور خارجه وقت برزیل اشاره کرد.
راهبرد تعامل سازنده در آمریکای لاتین
چارچوب کلی راهبردهای سیاست خارجی دولت حسن روحانی با مفهوم تعامل سازنده و موثر با جهان از مسیر گفتمان اعتدال گرایانه با شعارهای تبلیغاتی او هماهنگ بوده است.
تحلیل شعارهای انتخاباتی این نامزد ریاست جمهوری از یک سو و تحلیل و تبیین راهبردهای سیاست خارجی رئیس جمهوری منتخب از سوی دیگر حاکی از هماهنگی شعارهای پیش از انتخابات با راهبردهای پس از انتخابات بوده است.
حسن روحانی پیرامون هدف ورودش به انتخابات ریاست جمهوری گفته بود «ما برای اینکه به اهداف ملی دست پیدا کنیم و برای اینکه کشور را از تحریم ظالمانه نجات دهیم و برای اینکه روابطمان را با دنیا براساس تعامل سازنده بنیانگذاری کنیم در این عرصه ورود کرده‌ایم».
روحانی همچنین گفت، پیام انتخابات ۱۳۹۲ سیاست خارجی پویا و فعال با جهان همراه با احترام، منافع و حفظ حقوق متقابل است.
یادآوری صحبت‌های رئیس دولت و مرور تیترهای خبری چند سال اخیر، مربوط به آمریکای لاتین در نگاهی دقیق تر به منزله تکه‌های پازلی‌ست که با کنار هم گذاشتن، مجموعه هماهنگ و معناداری از شعار تا تحقق واقعیت را به ما نشان می‌دهد.
اقدام جمهوری اسلامی ایران در اعزام نفتکش‌های حامل بنزین و نیز ارسال محموله‌های مواد غذایی و تجهیزات فنی و مهندسی به ونزوئلا، در شرایطی که دو کشور تحت شدیدترین تحریم‌های یکجانبه هستند، دستاوردی قابل توجه، در تطابق کامل با شعارهای پیش از انتخاب، پیامی صریح از جانب تهران برای جامعه جهانی و سند روشن ارتقای توانمندی‌های ایران در عرصه‌های صنعتی، اقتصادی، تولید محصولات راهبردی و صادرات بود.
«قدرت نمایی بین المللی محاسبه گرانه» به عنوان یکی از محورهای سیاست خارجی دولت روحانی، از اهدافی بود که با ارسال موفقیت آمیز نفتکش‌ها به ونزوئلا با تکیه بر اصل «خویشتن داری راهبردی» و جلوگیری از افتادن در دام تحریک‌ها با وجود تهدیدهای کاخ سفید و با نادیده انگاشتن تحریم‌های یکجانبه دولت دونالد ترامپ، رئیس جمهوری آمریکا، جمهوری اسلامی به آن نائل شد.
دستاورد اعزام نفتکش‌ها در ابعاد سیاسی و اقتصادی و در بحبوحه هیاهوی رسانه ای، واکنش‌های بسیاری از کارشناسان و تحلیل‌گران را به دنبال داشت؛ به طوری که اهمیت موضوع تحکیم روابط راهبردی ایران- ونزوئلا همزمان با مواجهه دو کشور با تحریم‌ها را در کانون بحث‌ها قرار داد؛ دستاورد مهمی که نقشه تروریستی آمریکا علیه ونزوئلا را خنثی کرد؛ اثربخشی سیاست دولت جمهوری اسلامی ایران در مقابله با تحریم‌های آمریکا در این رویداد، نمود بیشتری پیدا کرد و جامعه جهانی به این مهم پی برد که ایران، نه تنها به واسطه فشار حداکثری و تحریم‌ها به زانو در نیامده، بلکه با ساز وکارهای مختلف در مسیر مقابله با آن گام‌های مؤثر برداشته است.
«اعتمادسازی بین المللی» و همچنین بهبود چهره و پرستیژ ایران در دنیا از دیگر نتایج این اقدام برجسته در راستای اثبات وعده‌های تبلیغاتی پیش از انتخابات حسن روحانی به شمار می‌رود.
سعید خطیب‌زاده سخنگوی جدید وزارت امور خارجه در نخستین نشست خبری (سوم شهریور) اعلام کرد روابط ایران و ونزوئلا مبتنی بر منافع و اصول سیاست خارجی و منافع دو کشور است و این روابط مرتبط با هیچ کشور ثالثی نیست.
سیاست اعتمادسازی جهانی
نکته دیگر اینکه «دونالد ترامپ» رئیس جمهوری آمریکا می‌کوشد تا کشورهایی که در برابر آمریکا سرتعظیم فرود نمی‌آورند را از گردونه خارج کند؛ کشورهای کوبا، نیکاراگوئه، ونزوئلا و بولیوی همواره در برابر توطئه‌های آمریکا ایستادگی کرده و این موجب نگرانی و نارضایتی رئیس جمهوری آمریکا و تیم افراطی‌اش شده است.
تاریخ آمریکای لاتین همواره نشان داده که تدابیر یک جانبه و تروریستی ایالات متحده آمریکا علیه دولت‌های منطقه، به رغم اینکه موجب فقر بیشتر مردم کشورها می‌شود، روحیه ضد امپریالیستی و وطن دوستی را نه تنها میان کشورهای منطقه تقویت کرده، بلکه پیوند اتحاد با کشورهایی از جمله ایران، روسیه و چین را خارج از مرزهای سرزمینی آمریکای لاتین ایجاد کرده است.
باز کردن فضای خارجی و بین‌المللی کشور و خارج کردن ایران از «بن‌بست راهبردی» و «انزوای تحمیلی» از جمله محورهای اصلی سیاست خارجی دولت تدبیر و امید بوده که از مسیر تعمیق روابط با کشورهای آمریکای لاتین، نه تنها به آن جامه عمل پوشانده شده، بلکه با خدشه بر وجهه واشنگتن، انزوای بی سابقه آمریکا را همراه داشته است.
فرایند «اعتمادسازی جهانی» به عنوان یکی از اولویت‌های دولت تدبیر و امید موجب انزوای بی سابقه کاخ سفید در این دوران شده است.
گام عملیاتی در راستای تقویت اقتصادی
دولت تدبیر و امید همواره تلاش خود را در جهت عمل و اجرای اقتصاد مقاومتی متمرکز ساخته، نیل به این مهم را از مسیر تسهیل روابط تجاری با آمریکای لاتین فراهم کرده است.
یکی از اصول مهم اقتصاد مقاومتی «برون‌گرا» بودن و از دل تعامل با اقتصاد جهانی، جذب سرمایه‌های خارجی و کسب بازارهای جدید است که «درون‌زایی» به عنوان هدف اصلی اقتصاد مقاومتی محقق می‌شود.
در ادامه همکاری‌های اقتصادی جمهوری اسلامی ایران و جمهوری بولیواری ونزوئلا، افتتاح نخستین فروشگاه زنجیره ای عرضه کالاهای ساخت ایران به نام "مگاصیص" در شهر کاراکاس پایتخت ونزوئلا، نمونه بارز این تلاش است.
با توجه به این اولویت‌ها از یک‌سو و چالش‌های حیاتی پیش روی کشور از سوی دیگر، کارنامه دولت یازدهم و دوازدهم در عرصه سیاست خارجی کارنامه‌ای درخشان و قابل دفاع و افتخار است و دولت موفق شده تا به اکثر وعده‌های خود در این حوزه جامه عمل بپوشاند.
صلح جهانی و جلوگیری از تحکیم نظام تک‌قطبی از سوی ایالات‌متحده آمریکا و گذار آرام و مسالمت‌آمیز به جهان چند و فراقطبی شرط لازم در جهت ایفای بهینه نقش ایران در این بزنگاه تاریخی است؛ اهدافی که در ترازوی سیاست راهبردی دولت جمهوری اسلامی ایران با بهره‌گیری مزایای آمریکای لاتین به عنوان یکی از کانون‌های توجه کشور، در بلندمدت زمینه شکوفایی و قدرت افزایی ایران در عرصه بین المللی و جهانی را محقق خواهد کرد.
نظر شما