درباره هجرت امام خمینی(ره) به نجف

به گزارش گروه اطلاع رسانی ایرنا؛ ‌امام خمینی(ره) از زمانی که به نجف تبعید شدند تا ۱۲ مهر ۱۳۵۷ به مدت ۱۲ سال و ۱۱ ماه در آنجا سکونت اختیار کردند؛ دوره یی که مخالفـت ها، کارشکـنـی ها و زخـم زبان هـا از همه جبهه ها آنچنان گـسترده و آزاردهنده بود که امام(ره) با همه صـبر و بـردباری که داشتند بارها از سخـتی شرایط مبارزه در ایـن سال ها بـه تلخی یاد کرده اند اما هـیچیـک از ایـن مصـائب و دشـواری ها نـتـوانـست ایشان را از مـسیــری که آگـاهانه انتخاب کرده بودند، باز دارد.

پژوهشگر گروه اطلاع رسانی ایرنا به مناسبت سالروز هجرت امام خمینی(ره) به نجف به بررسی فعالیت های ایشان در این دوره ۱۳ ساله و نحوه برخورد رژیم بعث با ایشان پرداخته است.

استقبال شکوهمند

امام خمینی(ره) به همراه فرزندشان حاج آقا مصطفی وارد فرودگاه بغداد شدند و از آنجا به طرف کاظمین رفتند. هنگامی که علمای نجف و کربلا از جریان تبعید امام(ره) آگاه شدند به دیدار ایشان شتافتند(۱). شب دوم حضور در کاظمین، عبدالرزاق محی الدین وزیر وحدت عراق به حضور امام رسید و از طرف عبدالسلام عارف رییس جمهوری عراق ورود ایشان به عراق را خیر مقدم گفت(۲). امام خمینی(ره) پس از سه روز اقامت در کاظمین، این شهر را به طرف سامرا ترک کرد و هنگام ورود به این شهر از طرف علمای شیعه و برخی از علمای سنی و شیوخ عرب سامرا مورد استقبال قرار گرفتند. پس از زیارت حرمین شریفین و یک روز توقف در سامرا، از آنجا عازم کربلا شدند. استقبال مردم و علمای کربلا از امام(ره) کم نظیر بود. این مراسم به همت و ابتکار عمل آیت الله سید محمد شیرازی انجام گرفت که در استقبال از امام(ره) سنگ تمام گذاشت. آیت الله شیرازی‌ ماشین‌های بسیاری را به استقبال امام(ره) فرستاده بود. افزون بر آن دستور داد که روی مناره‌های حرم ‌حضرت ابوالفضل(ع) و امام حسین(ع)، در تجلیل از مقام ایشان شعارهایی نوشته و بلندگوهای حرم‌ها، همزمان از امام تجلیل کنند. روزنامه‌ها و مجله‌های آن روز عراق، درباره ورود امام(ره) به کربلا خبرها و تحلیل‌هایی ارایه کردند(۳).

ورود به نجف

امام(ره) در ۲۳ مهر ۱۳۴۴ خورشیدی از کربلا به طرف نجف حرکت کرد. در آنجا هم با استقبالی شکوهمند مواجه شدند و طلاب و فضلای جوانی که در این مراسم حضور داشتند، شعارهای انقلابی در حمایت از ایشان سردادند. امام(ره) پس از زیارت حرم امام علی(ع)، در میان همراهان، به طرف خانه یی که شیخ نصرالله خلخالی برای ایشان تهیه کرده بود، رفتند. این منزل نزدیک مسجد شیخ انصاری، واقع در شارع الرسول قرار داشت و امام(ره) از ابتدای ورود تا زمانی که از عراق خارج شدند، در همین منزل سکونت داشتند(۴). شب نخست ورود امام خمینی(ره) به نجف، آیت الله سید ابوالقاسم خویی و آیت الله سید محمود شاهرودی به منزل ایشان آمدند. آیت الله سید محسن حکیم در شب دوم به دیدار امام آمد. این دیدارها به طور خصوصی انجام گرفت. علاوه بر این سه مرجع، اساتید، علمای اعلام، فضلا و طلاب نیز چند شبانه روز به طور مستمر و دسته جمعی به دیدار امام(ره) می شتافتند(۵).

تدریس، ‌نماز و زیارت

امام(ره) در مدرسه آیت الله بروجردی نجف اشرف نماز مغرب و عشا را به جماعت اقامه و طلاب مدرسه و فضلا به ایشان اقتدا می کردند. همچنین ایشان تدریس خود را در مدرسه شیخ انصاری انجام می دادند. ایشان هر شب به طور مرتب در ساعت معینی به حرم امیرمؤمنان(ع) می رفتند که این ساعت، براساس ساعت غروب در تابستان و زمستان فرق داشت. علاوه براین هر هفته، شب های جمعه به طور منظم از نجف به کربلا می رفتند و به زیارت حرمین شریفین مشرف می شدند که در مدت اقامت ایشان در نجف هرگز این برنامه هم تعطیل نشد.

پرداخت وجوه به طلاب حوزه علمیه نجف

‌یکی از مهمترین اقدامات امام(ره) پس از ساکن شدن در نجف اشرف، پرداخت وجوه مساوی برای طلاب بود زیرا در حوزه علمیه نجف از ده ها سال پیش از حضور امام خمینی(ره)، سیره غیرمتعارف و تبعیض گونه یی وجود داشت و طلاب پاکستانی، افغانی و هندی، نصف شهریه طلاب ایرانی و عرب را دریافت یا برخی طلاب و فضلا به خاطر انتساب به یک محفل یا شخصی، شهریه بیشتری نسبت به دیگران اخذ می کردند. امام(ره) به مناسبت ماه مبارک رمضان ‌به ‌طلاب حوزه علمیه نجف، چه ایرانی و چه غیر ایرانی وجهی به صورت مساوی پرداخت کردند که ‌در واقع نخستین شهریه ایشان در ‌حوزه نجف‌ بود. در ‌حوزه‌های علمیه ایران‌ نیز پس از ‌این جریان، برنامه پرداخت شهریه از طرف ‌مراجع تقلید وجود داشت.

طرح بحث ولایت فقیه و حکومت اسلامی

یکی از اقداماتی که امام خمینی(ره) در نجف انجام دادند، طرح مبانی حکومت اسلامی بود. امام(ره) در آغاز این بحث تاریخی، درباره اثبات ولایت فقیه می فرمایند: ولایت فقیه از آن موضوع هایی است که از مجرد تصورش، تصدیق آن لازم می آید و هیچ نیازی به اقامة برهان ندارد؛ به گونه یی که هرکس عقاید و احکام اسلام را به طور مجمل و کلی قبول داشته باشد، ناخودآگاه ولایت فقیه را قبول خواهد کرد(۶). این موضوع واکنش ها و مخالفت های برخی محافل را برانگیخت. حجت الاسلام اسماعیل فردوسی پور در خاطرات خود می گوید: امام وقتی تشریف آوردند شروع کردند، مقدمه ‌بحث ‌حکومت ‌ ‌اسلامی را گفتند که یک سخنرانی تاریخی مفصل در لزوم حکومت ‌ ‌اسلامی و دولت اسلامی ایشان بیان کردند. در نجف بحث حکومت ‌ ‌اسلامی انعکاس مهمی داشت و آنهایی که مخالف امام بودند خیلی ‌ ‌عصبانی شده و شروع کردند، علیه امام حرف هایی زدند و سخنانی گفتند که باعث ناراحتی ما و دوستان ما شده بود اما با وجود چنین مخالفت هایی امام(ره) بحث و درس های خود را ادامه دادند و شاگردان ایشان نیز نوارهای سخنرانی را پیاده و متن ها را منتشر می کردند.

اخراج ایرانیان از عراق و توطئه ساواک برای امام(ره)

از اردیبهشت ۱۳۴۸ خورشیدی و پس از شدت یافتن اختلافات مرزی میان ایران و عراق بر سر حاکمیت بر اروندرود، رژیم بعث تصمیم به افزایش فشارها بر شهروندان ایرانی ساکن عراق می گیرد و پس از آن در اواسط ۱۳۵۰ خورشیدی رژیم بعث به بهانه اختلاف نظر ایران و کشورهای عربی حوزه خلیج فارس بر اعاده حاکمیت ایران بر جزایر سه‌گانه ایرانی در خلیج فارس و فشار بر حکومت پهلوی، بیش از ۶۰ هزار تَن از ایرانیان مقیم عتبات را به بهانه تمدید نشدن اقامت آنها از عراق اخراج می کند. در همین زمان با جریحه دار شدن افکار عمومی کشور به سبب اخراج هم میهنان سابق خود، ساواک(سازمان اطلاعات و امنیت کشور) به فکر وارد آوردن ضربه یی تازه به امام خمینی(ره) افتاد. به این صورت که به دستور نعمت الله نصیری رییس ساواک خبری تنظیم شد که مراجع ایرانی مقیم عراق باتنظیم تلگرامی از دولت عراق خواسته اند، دستگیری و اخراج ایرانیان را متوقف کند لیکن آقای خمینی این تلگراف را امضا نکرده است(۷)

جعل این خبر و درج آن در روزنامه ها زمانی انجام گرفت که گزارش های رسیده از عراق نشان می داد که رژیم بعث از امام(ره) نیز خواسته بود تا این کشور را ترک کند زیرا اختلافاتی میان ایشان با مسوولان عراقی درباره نحوه رفتار با مردم بروز کرد و امام(ره) از روش رژیم بعث انتقاد می کردند(۸) همسر امام(ره) نیز در خاطراتش می نویسد: تنها عالمی که در نجف [به اخراج ایرانیان] اعتراض کرد [همسرم] بود. ولی بقیه آقایان ساکت بودند. [او] آنها [بعثی ها] را بدتر از شاه قلمداد کرد. در بیرونی منزلمان سخنرانی کرد، ولی بقیه آقایان ساکت بودند(۹).

رژیم بعث و امام(ره)

پس از کودتای ۱۳۴۷ خورشیدی حزب بعث عراق، اختلافات این کشور با ایران به دلیل مسایل مرزی بسیار بالا گرفت تا حدی که احتمال جنگ نیز قابل تصور بود. در این مدت، حزب بعث در کنار رفتار بسیار خشونت آمیز با علمای شیعه عراق تلاش کرد با نزدیک شدن امام خمینی(ره) به عنوان دشمن و منتقد رژیم پهلوی، بتواند به اهداف خود که همان ضربه زدن به حکومت پهلوی بود، دست یابد اما درایت امام(ره) باعث شکست این نقشه شد. این شرایط تا پیش از امضای قرارداد الجزایر در ۱۳۵۳ خورشیدی که میان حکومت پهلوی و دولت عراق به امضا رسید، ادامه داشت. پس از امضای این قرارداد که اختلافات مرزی میان ۲ کشور را از میان رفت، شرایط تغییر کرد. از این زمان به بعد، حکومت پهلوی که پیش از این وجود امام(ره) را برنمی‌تافت، علمای شیعه در عراق را نیز که ارتباط بسیار زیادی با روحانیون و مردم ایران داشتند به عنوان دشمن خود قلمداد می‌کرد. رژیم بعث نیز که از بنیان با شیعیان مشکل داشت با قدرت بیشتری به دشمنی با علمای شیعه پرداخت. از این زمان به بعد، برخوردها با امام(ره) نیز به طور کامل تغییر کرد و محدودیت های بسیاری برای ایشان ایجاد شد تا جایی که چاره‌یی جز رفتن از عراق برای ایشان وجود نداشت(۱۰).

حجت الاسلام سیدمحمود دعایی که در همان سال ها در عراق به سر می برد درباره برخورد رژیم بعث با امام(ره) می گوید: در منزل امام(ره) افراد امنیتی عراق به اشکال مختلف، به صورت فقیری که برای تکدی می آمد، حتی به صورت معمّمی که برای پرسیدن مسایل می آمد، حضور داشتند. در جنبه‌های تبلیغاتی هم بعثی ها اصلاً اجازه نمی دادند که امام در بین شیعیان عراق به عنوان یک شخصیت مذهبی برجسته، یک مرجع تقلید عنوان شود ... در حساس ترین لحظاتی که عراق خشن ترین رابطه را با شاه داشت و به اصطلاح در زمانی که روابط تیره آنها به اوج خود رسیده بود، مصادف با فوت مرحوم آیت الله حکیم بود. که بعد از مرحوم آیت الله حکیم باید مرجع برجسته و جدید حوزه بررسی و معرفی می شد. عراقی ها علیرغم اعتقادی که داشتند، از مطرح کردن امام که به عنوان یک شخصیت برجسته مذهبی می توانست ضربه یی به پیکر رژیم شاه باشد و در واقع دشمن اصلی شاه را معرفی کرده باشند، خودداری کردند.

در همین زمان رژیم بعث به شدت از تماس رسانه‌های گروهی با امام(ره) جلوگیری می کردند و اجازه نمی دادند که روزنامه‌ها و مجلات عراقی، خبرنگارهای روزنامه‌ها و مجلات خارجی که در آن موقعیت به طرف مراجع و کاندیداهای مرجعیت می رفتند به دیدن امام(ره) بروند.

سرانجام هجرت به پاریس

درست در همان زمانی که امام(ره) در نجف به سر می برد در نیویورک دیداری میان وزرای خارجه دولت پهلوی و رژیم بعث صورت گرفت تا آنها تصمیم بگیرند که امام(ره) را از نجف اخراج کنند. به همین دلیل هم یکم مهر ۱۳۵۷ خورشیدی منزل امام(ره) در نجف به وسیله نیروهای بعثی محاصره می شود. انعکاس این خبر با خشم گسترده مسلمانان در ایران، عراق و دیگر کشورها مواجه شد. رییس سازمان امنیت عراق در دیدار با امام(ره) گفته بود که شرط ادامه اقامت ایشان در عراق، دست کشیدن از مبارزه و عدم دخالت در سیاست است و امام(ره) نیز با قاطعیت پاسخ داده بودند که به خاطر مسوولیتی که در مقابل امت اسلام احساس می کنند، حاضر به سکوت و هیچ گونه مصالحه یی نیستند. به این ترتیب بعد از دیدارهای بدون نتیجه مسوولان سازمان امنیت عراق با امام(ره)، منزل آن حضرت در نجف به وسیله نیروهای بعثی محاصره شد. امام(ره) از مواضع خود عقب نشینی نکردند و سرانجام تصمیم شورای فرماندهی حزب بعث مبنی بر اخراج امام(ره) از عراق ابلاغ شد.

پس از این اتفاق ها امام(ره) تصمیم می گیرند که به کویت بروند به همین دلیل هم ۱۲ مهر ۱۳۵۷ خورشیدی نجف را به قصد مرز کویت ترک می کنند اما دولت کویت با اشاره رژیم پهلوی، پس از ساعت ها معطلی از ورود ایشان جلوگیری کرد. امام(ره) و همراهان نیز ناگزیر به بصره بازگشتند و پس از مشورت با حجت الاسلام حاج سید احمد خمینی تصمیم به هجرت به پاریس گرفته شد و سرانجام صبحگاه ۱۳ مهر ۱۳۵۷ خورشیدی امام(ره) به همراه جمعی از یاران خویش بغداد را به طرف پاریس ترک کردند و ۱۴ مهر وارد پاریس شدند تا دوره یی تازه با پایانی شیرین از مبارزه آغاز شود.

منابع

۱- نهضت امام خمینی، سید حمید روحانی، ج اول، ص۱۲۰۴

۲- خاطرات عباسعلی عمید زنجانی، صص ۱۵۹-۱۶۱

۳- امام خمینی در تبعید، عبدالوهاب فراتی، ص۲۴

۴- خاطراتِ محمد سمامی، ص۹۹

۵- نهضت امام خمینی، ج۲، صص ۱۸۳ـ ۱۸۰

۶- کتاب البیع، امام خمینی، ج۲، ص۴۵۹

۷- اسناد ساواک، سند شماره ۱۲۵۴۳. ۲۱۱

۸- اسناد ساوا ک، سند شماره ۳۱۵۳.۲۱۱

۹- بانوی انقلاب، خدیجه ای دیگر صفحه ۳۲۶

۱۰-سال های تبعید امام خمینی، ص ۱۶۷