«فیك نیوز» یا «خبر جعلی»، در اصطلاح به اخبار یا گزارش هایی گفته می شود كه با واقعیت مطابقت ندارند. فیك نیوزها ممكن است برای اهداف خاص سیاسی، اجتماعی و اقتصادی جعل شوند و یا هدف از تولید آن ها شوخی یا طنز باشد. فیك نیوزها انواع مختلفی دارند. برخی از فیك نیوزها، اظهارنظرها و تحلیل هایی غیرواقعی هستند كه توسط افراد غیر متخصص تولید می شوند و در برخی دیگر، تولید كننده خبر با تحریف بخشی از محتوای خبر به انتشار آن دست می زند. ممكن است یك خبر جعلی به صورت صد در صد كذب باشد یا آن كه تولید كننده خبر با مغلطه و تحریف واقعیت، خبر مذكور را تولید و منتشر كند.
فیك نیوزها تا آن اندازه در جهان ارتباطات امروز گسترده و خطرناك شده اند كه رسانه ها و شبكه های اجتماعی به ناچار در حال صرف هزینه های بسیار برای مقابله با این اخبار هستند و در برخی موارد فیك نیوزها باعث ضرر و زیان های گسترده مالی، ایجاد اغتشاش در فضای سیاسی یا گسترش هراس اخلاقی در جوامع شده اند. فیك نیوزها آنقدر مخاطره آمیز شده اند كه كارشناسان و مسوولان رسانه ای كشور، از «ایران به عنوان كشور قربانی فیك نیوز» سخن به میان آورده اند یا فیك نیوزها را «مهمترین مخاطره ارتباطی ایران» برشمرده اند.
** فیك نیوزها چگونه منتشر می شوند؟
جلوگیری از انتشار فیك نیوزها بسیار دشوار است. اغلب فیك نیوزها از طریق سازوكاری منتشر می شوند كه به سازوكار «اَبَرپیوندها» معروف است. اما اَبَرپیوندها چیستند؟ پس از گسترش جهان رسانه ای در دهه 1990 میلادی بود كه «ژان بودریار» جامعه شناس و فیلسوف فرانسوی با نظریه «فراواقعیت» خود، ایده ای جدید در تحلیل و بررسی رابطه میان حقیقت و دروغ در جهان رسانه ها مطرح كرد. وی معتقد بود با گسترش رسانه های جهانی و بنگاه های عظیم تهیه و تنظیم اخبار در جهان امروز، تشخیص خبر صحیح از خبر كذب، دشوار و دشوارتر می شود به این معنا كه یك رسانه می تواند خبری را منتشر نماید، بدون اینكه مشخص باشد خبر مذكور حقیقی است یا جعلی. پس از آن است كه رسانه های دیگر با انتشار خبر مذكور و ارجاع به رسانه ای كه خبر جعلی را از آن دریافت كرده اند، در یك زنجیره ای موسوم به «ابرپیوندها»، خبر دروغ را به صورت مداوم منتشر می كنند.
بودریار معتقد بود كه انتشار اخبار جعلی و ایجاد زنجیره «ابرپیوندها» یك عمل سیاسی است و از همین رو به منظور پیگیری اهداف سیاسی از آن استفاده می شود. در بسیاری از مواقع تنها كافی است یك رسانه خبری را منتشر نماید. در همین زمان است كه رسانه دوم همین خبر را به نقل از رسانه اول و رسانه سوم نیز دوباره به نقل از رسانه دوم خبر مذكور را منتشر می كند و زنجیره خبری با ارجاع متوالی اخبار، مخاطبان را دچار اشتباه كرده و باعث می شود، حتی پس از تكذیب رسمی خبر مذكور نیز مخاطبان تكذیب مورد نظر را باور نكنند تا جایی كه به نظر بودریار، این رسانه ها هستند كه واقعیت را در ذهن افراد می سازند.
** شبكه های اجتماعی؛ پیوندهای پنهان برای گسترش اخبار جعلی
هرچند بودریار ایده خود را در سال هایی مطرح كرد كه ارتباطات در فضای مجازی، هنوز در آغاز راه بودند و شبكه های اجتماعی پدید نیامده بودند؛ اما در جهان امروز می توان بیش از گذشته چگونگی پخش فیك نیوزها را مشاهده كرد. سازوكار انتشار اخبار جعلی در شبكه های اجتماعی بسیار ساده است. كافی است یك كانال یا یك صفحه در یك شبكه اجتماعی، خبر یا تصویری را به اشتراك بگذارد. بلافاصله سایر كانال ها و صفحه نیز به بازنشر تصویر یا خبر مذكور دست می زنند و ناگهان با سرعت غیرقابل باوری، آنقدر خبر پخش و بازنشر می شود كه مخاطبان به تصور حقیقی بودن خبر مذكور، آن را باور می كنند.
در چنین وضعیتی، امكان تشخیص خبر واقعی از خبر جعلی بسیار دشوار می شود. ضمن آن كه امكانات جدیدی همچون نرم افزارهای ویرایش تصویر یا فیلم، امكان تولید خبر جعلی را بیش از پیش فراهم می آورد. در عین حال كه بسیاری از شهروندان نیز در نقش شهروند- خبرنگار، تنها به اتكای داشتن یك گوشی تلفن هوشمند، به تولید و تكثیر یك خبر دست می زنند و می توانند اخبار تولیدی خود را به سرعت دست به دست كرده و بازار خبر جعلی، شایعه و دروغ بیش از گذشته داغ می شود.
** باران اخبار جعلی در سیل ویرانگر 98
پس از وقوع سیل در آغاز سال 1398 كه همزمان با تعطیلی سالیانه روزنامه ها و كاهش توان و تحرك بسیاری از رسانه های رسمی كشور بود، كاهش منابع خبری و همچنین بروز بحران باعث شد تا اخبار كذب بسیاری، از طریق ابرپیوندهای موجود در شبكه های اجتماعی تولید و باز نشر شوند. بعد از سیل استان گلستان، شیراز، لرستان و ... اكنون استان خوزستان در شرایط اضطرار قرار دارد و در خطر تهدید جدی سیل است به نحوی كه براساس اخبار منتشره بسیاری از روستاها و برخی از شهرهای این استان هشدار تخلیه دریافت كرده‌اند. در ابتدای همین سیل ها بود كه در برخی شبكه های اجتماعی خبر «نقش بارورسازی ابرها در بروز سیل» منتشر شد. این در حالی است كه بسیاری از كارشناسان، بارها و بارها درباره محدودیت های بارورسازی ابرها و نقش بسیار اندك این اقدام برای افزایش باران سخن به میان آورده بودند.
همچنین خبر نقش فناوری «هارپ» یا فناوری های ادعایی كه از طریق آن می توان بر تغییرات آب و هوایی اثر گذاشت، بار دیگر و همچون شایعات در زمان وقوع زلزله كرمانشاه، از سوی برخی منابع ناشناس منتشر شد. این در حالی است كه فناوری هارپ و امكان تاثیرگذاری بر جریان های آب و هوایی از طریق لایه های بالایی جو، هنوز در حدی یك فرضیه است و هنوز چنین امكانی وجود خارجی نیافته است.
اخبار مربوط به شكسته شدن برخی سدها و سیل بندها در خوزستان نیز به صورت مداوم در شبكه های اجتماعی و برخی تارنماهای خبری گمنام و نامعتبر منتشر می شوند و موجی از ترس و نگرانی را در میان شهروندان ایجاد می كنند؛ این در حالی است كه رسانه های رسمی كشور، بارها و بارها چنین اخباری را تكذیب كرده اند.در این شرایط شایعات نیز بر وحشت مردم افزوده است. شایعات درباره سیل در خوزستان به قدری زیاد شده كه تقریبا تشخیص خبرهای موثق از اخبار غیر صحیح سخت شده است.اینكه سد دز یا كرخه دچار آسیب شده اند. اینكه میان شهر سوسنگرد یا تاسیسات نفتی هورالعظیم باید یكی زیر آب برود. این كه مردم برخی از مناطق با وجود تهدید سیل حاضر به تخلیه محل زندگی خود نیستند و مقاومت می‌كنند یا حتی آنهایی كه منازل خود را تخلیه كرده‌اند در جاهای امن قرار ندارند. خبرها حاكی از آن است كه جاده شوش به اهواز كه شامل محور اهواز به اندیمشك هم می‌شود، دچار آبگرفتگی شده است. اما با وجود این آبگرفتگی ها تردد وسایل نقلیه سنگین در حال انجام است و تا بالاتر نیامدن سطح آب مسدود شدن در مسیر وجود ندارد. این خبرها و صدها خبر دیگر باعث شده است كه مردم تصویر روشنی از شرایط خوزستان نداشته باشند و خود ساكنان آن استان نیز در میان حجم این خبرها سردرگم باشند.
با وجود برخورد با شایعه سازان در بحران سیل اخیر و دستگیری حداقل چهار تن در همین ارتباط و در شهر تهران؛ اما همچنان شایعات مختلفی درباره سیل نوروز 1398، دهان به دهان می چرخد و موجی از هراس را در اذهان مردم ایجاد می كند. با این حال رسانه های رسمی كشور نیز تلاش دارند تا با اقدامات شایعه سازان مقابله به مثل كرده و با حضور در صحنه و اطلاع رسانی به موقع، مانع از افزایش ترس شهروندان شوند.
** نبود خبررسانی صحیح؛ فرصتی برای گسترش اخبار جعلی در بحران
اخبار جعلی زمانی می توانند با سرعت و گسترش بیشتری منتشر شوند كه عرصه از رسانه هایی كه اخبار را به صورت صحیح، دقیق و با سرعت بالا منتشر می كنند، خالی شود. اتفاقی كه بطور معمول در زمان بحران، بیش از پیش ممكن می شود. در میدان بحران، دست كم برای مدت كوتاهی عرصه از خبرنگار، گزارشگر و تحلیلگر متخصص و متعهد خالی می شود. در همین فضا است كه مخاطبان بیش از پیش نیازمند خبر هستند. از همین رو می توان انتظار داشت كه اخبار جعلی بیش از حالت عادی تولید و توزیع می شوند. شهروندان نیز از آن رو كه نیازمند دانستن ابعاد و گستره بحران هستند، ناچار در نبود اخبار رسمی و مستند، به سراغ اخباری می روند كه به درستی از صحت و سقم آن با خبر نیستند.
زنجیره گسترش اخبار جعلی از طریق ابرپیوندها، در شرایط بحرانی به سرعت عمل می كند. هر كس به نقل از یك شاهد در صحنه یا یك منبع مطلع، خبری را منتشر می كند و با دست به دست شدن خبر مذكور، شایعه نیز گسترده می شود تا جایی كه خبر جعلی، واقعی شمرده می شود. در بحران سیل اخیر در ایران نیز اخباری همچون نقش «شكستن سدهای بزرگ استان فارس»، «بارورسازی ابرها» یا «فناوری هارپ» در بروز بحران مذكور، اغلب به نقل از یك دانشمند ناشناس یا یك فرد آگاه منتشر شده و اذهان را درگیر خود كرد.
این در حالی است كه به رغم تكذیب چنین شایعاتی، هنوز هم برخی شهروندان به اخبار منتشر شده در شبكه های اجتماعی، به عنوان خبر مستند اشاره و آن را باور می كنند. بسته شدن امكان ورود رسانه های رسمی و معتبر به شبكه های اجتماعی بین المللی به دلیل محدودیت های قانونی ایجاد شده هم امكان مقابله تخصصی و خبری با چنین شایعاتی را دشوارتر از پیش ساخته است.
** اعتماد مردم، سنگ بنای اعتبار رسانه
رسانه خبری و به ویژه مدیران مسوول و سردبیران بایستی این تعهد را داشته باشند كه اطلاعات درست را به مخاطبان خود برسانند. این یك وظیفه قانونی و تعهد اخلاقی از سوی تمام رسانه ها است. اگر رسانه ای نتواند چنین وظیفه ای را به انجام برساند، بطور حتم پس از مدت كوتاهی از چشم مردم و مخاطبان خواهد افتاد و دیگر در میان شهروندان اعتباری نخواهد داشت.
دقت در انتشار اخبار صحیح توسط یك رسانه، تا جایی اهمیت دارد كه «نعیم بدیعی» و «حسین قندی» در اثر برجسته خود «روزنامه نگاری نوین» می نویسند: « انتشار مطالب نادرست یا اشتباه، سبب سلب اعتماد مردم از روزنامه، مجله یا هر رسانه خبری دیگری می شود و آنان را به سوی سایر منابع خبری هدایت می كند. بنابراین، باید درباره یك رویداد كاملا تحقیق كرد و اطلاعات به دست آمده را با منابع دیگر تطبیق داد».
این در حالی است كه متاسفانه در بحران اخیر برخی رسانه های داخلی نیز به انتشار یا بازنشر تولید اخبار كذب دست زدند. ادعاهای غیرواقعی برخی چهره های سیاسی، فرهنگی یا هنری درباره نحوه مواجهه مسوولان با سیل اخیر یا سازوكار كمك رسانی ها نیز مزید بر علت شد تا بازار شایعات بیش از پیش داغ شود و اخبار جعلی باعث درهم ریختن روحیه آسیب دیدگان و ترس و نگرانی در شهروندان گردد.
در عین حال نبود سخنگوی رسمی و اطلاع رسانی متمركز و لحظه به لحظه از طریق تربیون های رسمی، به گسترش شایعات و ابهامات دامن زد. چه بسا با وجود یك سخنگوی رسمی برای اطلاع رسانی در بحران سیل اخیر، چنین آشفتگی ایجاد نمی شد و شهروندان می توانستند به یك مرجع مطمئن و رسمی اعتماد كرده و اخبار صحیح را از همان مرجع مذكور دریافت نمایند.
** رسانه مرجع و نقش آن در مقابله با اخبار جعلی
در میدان مبارزه با اخبار جعلی، نقش رسانه های رسمی و مرجع كشور، بیش از پیش برجسته می شود. در چنین میدانی است كه خبرگزاری رسمی كشور، به عنوان مرجعی رسمی، متعهد، دقیق و توانمند در ارائه خبر، می تواند با گسترش اخبار جعلی مبارزه نماید. هرچند كه برای این مهم، یك مرجع رسمی نیازمند امكانات، اختیارات و قوانینی است كه بتواند پوشش خبری اصلی كشور را برعهده گیرد.
بحران سیل اخیر نشان داد كه فیك نیوزهایی كه از طریق زنجیره ابرپیوندها در فضای بحرانی منتشر می شوند، تا چه اندازه می توانند آسیب زا و مخرب باشند. در عین حال مشخص شد كه مسدود سازی شبكه های اجتماعی نیز نمی تواند در جهان امروز، تاثیر چندانی بر بازنشر مداوم فیك نیوزها داشته باشد و تنها باعث كندی روند مقابله با این گونه اخبار شده است.
از همین رو به نظر می رسد كه نظام اطلاع رسانی رسمی كشور، بایستی با طراحی برنامه های بلند مدت جهت مقابله با فیك نیوزها در شرایط بحرانی، آماده شود تا در صورت بروز بحرانی دیگر در كشور، بتواند به سرعت و با قدرت به جنگ با اخبار جعلی برود كه هر روز بیش از پیش در حال مخدوش كردن چهره واقعیت ها هستند.
................................................................................................................................................
* مدرس دانشگاه
تهران-ایرنا- فیك نیوزها در جهان رسانه ای امروز، به سرعت در حال گسترش و باز نشر خود از طریق «اَبَرپیوندها» هستند و تاثیر منفی فیك نیوزها در زمان بحران، بیش از پیش برجسته شده است كه مدیریت رسانه ای یك بحران را بسیار دشوار می سازد.
