روابط ایران و تركیه در 40 سال گذشته

مرزهای دو كشور كه در حال حاضر از آن به عنوان مرزهای دوستی یاد می شود بعد از قرارداد قصر شیرین بین ایران و امپراتوری عثمانی بیش از 400 سال تغییر نیافته است .
سلیمان دمیرل رییس جمهور فقید تركیه بارها گفته بود، صلح در مرزهای دو كشور كه با قرارداد قصر شیرین تامین شد از قدمت بخش عمده ای از كشورهای جهان بیشتر است.
در قرن بیستم و بعد از فروپاشی امپراتوری عثمانی و به موازات آن روی كار آمدن حكومت پهلوی در ایران روابط ایران و تركیه وارد دوران جدیدی شد و پایه های روابط دو كشور در آن سال ها گذاشته شد.
در دوران جنگ سرد هر دو كشور در جبهه غرب جای داشتند و با تاسیس پیمان سنتو، ایران و تركیه به همراه پاكستان در یك بلوك جای گرفتند. پیمان سنتو تا انقلاب اسلامی ایران ادامه داشت و بعد از پیروزی انقلاب اسلامی از هم پاشید و بعد از آن سه كشور در سازمان اكو گردهم آمدند.
روابط حُسن همجواری بین ایران و تركیه در سال 1342 موجب لغو روادید بین دو كشور شد و لغو روادید دو طرف بعد از انقلاب اسلامی ایران نیز ادامه یافت و این مساله موجب شده كه در سال های اخیر تركیه یكی از عمده ترین مقصد برای گردشگران ایرانی شود.
پیروزی انقلاب اسلامی در ایران با حاكمیت سكولارها در تركیه همراه بود و تنها اندك زمانی بعد از پیروزی انقلاب اسلامی در ایران، كودتای نظامی 1980 به رهبری ژنرال كنعان اِورَن در تركیه رخ داد.
علاوه بر مسایل مختلف، پیروزی انقلاب اسلامی ایران نیز یكی از دلایل كودتای نظامی 1980 در تركیه برشمرده می شود و به گفته برخی كارشناسان، جبهه غرب برای ممانعت از رشد اسلامگرایی در تركیه این كودتا را ترتیب داد.

**روابط ایران و تركیه پس از جنگ تحمیلی
بعد از تاسیس حزب مام میهن و برگزاری انتخابات عمومی در تركیه متعاقب كودتای نظامی و در پی آغاز جنگ تحمیلی روابط اقتصای و سیاسی بین تركیه و ایران وارد دورانی جدید شد.
اوزال كه سعی در تغییر نظام اقتصادی تركیه و جایگزینی نظام مبتنی بر اقتصاد بازار آزاد را داشت جنگ ایران و عراق را به عنوان فرصتی برای نظام اقتصادی تركیه ارزیابی و سعی در بهره برداری كامل از این مساله كرد به طوری كه تركیه با اتخاذ این روش موفقیت های اقتصادی زیادی را نیز از كنار جنگ تحملی عراق علیه ایران كسب كرد.

** تلاش برخی دس های پنهان برای خدشه دار كردن روابط ایران و تركیه
به موازات تلاش برای گسترش روابط اقتصادی دو كشور در دوران تورگوت اوزال رییس جمهور فقید تركیه در سال های بعد از انقلاب اسلامی كشورها و دست هایی پنهان به طور مستمر سعی در خدشه دار كردن روابط دو كشور داشتند.
در آن سال ها ترور برخی شخصیت های مهم و تاثیرگذار جبهه لائیك در تركیه كه در ضمن مواضع ضد غربی نیز داشتند، رخ داد و دست هایی سعی در انتساب ترورهای یاد شده به ایران داشتند. ترور اوغور مومجو روزنامه نگار سرشناس تركیه، خانم بحریه اوچوك نویسنده سرشناس تركیه كه از الگوهای شخصیت های لائیك و سكولار تركیه بودند از جمله مهمترین این ترورها بودند كه متاسفانه بر خلاف انتظار مراسم تشییع جنازه آنها به صحنه تظاهرات ضد ایرانی تبدیل شد.
به رغم این تلاش های مخالفان و برخی غرب گرایان، تورگوت اوزال با علم به اینكه این ترورها در اصل برخلاف منافع دو كشور به شمار می رود، روابط با ایران را همچنان ادامه دارد.
روابط دو كشور بعد از انقلاب اسلامی ایران بجز یك مقطع كوتاه در سطح سفیر ادامه داشته است. بعد از بهانه جویی اتحادیه اروپا به بهانه ماجرای میكونوس و فراخوانی سفرای اتحادیه از ایران، آنكارا نیز سفیر خود را از ایران فرا خواند ولی دیدار سران دو كشور در حاشیه پنجمین نشست سران كشورهای عضو اكو در قزاقستان در سال 1376، منجر به تبادل سفیر بین دو كشور شد و تنش میان طرفین اندكی كاهش یافت.
دیدارهای مسوولان دو كشور نیز در طول سال های بعد از انقلاب در سطوح مختلف ادامه یافته است. ابعاد روابط دو كشور را می توان در ابعاد سیاسی، اقتصادی ، نظامی و امنیتی و فرهنگی مورد ارزیابی قرار داد.

**روابط سیاسی ایران و تركیه بعد از انقلاب اسلامی ایران
همانگونه كه در فوق اشاره شد، تورگوت اوزال رییس جمهور فقید تركیه كه در دهه 1980 سكان اداره تركیه را در دست گرفت و اساس سیاست اقتصادی تركیه را در گذر به نظام بازار آزاد پایه گذاشت، می توان از وی به عنوان معمار روابط دو كشور بعد از انقلاب اسلامی ایران نیز نام برد.
دیدگاه های اوزال و تعاریفی كه از سوی وی در ارتباط با ایران در نظام سیاسی تركیه جا انداخته شد، همچنان در این كشور جاری و ساری است به گونه ای كه پس از گذشت سال ها از آن دوران هنوز هم تغییر چندانی نیافته است.
طبق این سیاست تركیه به طور عمده از تشدید بحران در روابط سیاسی خود با ایران پرهیز می كند و توسعه روابط اقتصادی با ایران دارای اولویت دانسته و بر همین اساس روابط سیاسی را به عنوان عاملی در نزدیك سازی روابط دو جانبه برمی شمارد.

** آغاز دوران جدید مناسبات پس از درگذشت تورگوت اوزال
تشكیل سازمان همكاری های منطقه ای 'اكو' كه از سوی ایران و تركیه و پاكستان انجام شد، روابط سه كشور كه قبل از انقلاب ایران در چارچوب سنتو جریان داشت در یك مجرای جدید اقتصادی قرار داد و این روابط با ورود اعضای جدید به این سازمان، ابعادی جدیدتری نیز یافت.
با درگذشت اوزال و روی كار آمدن سلیمان دمیرل به عنوان رئیس جمهور، روابط ایران و تركیه بدون تغییر دیدگاه عمده ادامه یافت. دمیرل نیز كه سیاستمداری كهنه كار بود روابطی نزدیك با ایران داشت و در هر فرصتی ایران را به عنوان دوست تركیه میخواند. با پایان دوران ریاست جمهوری دمیرل، احمد نجدت سزر نیز كه رییس دادگاه قانون اساسی تركیه و یك سكولار تمام عیار بود سیاست نزدیكی با ایران را دچاز انقطاع نكرد. در بعد از سزر در دوران ریاست جمهوری عبدالله گل نیز سیاست گرم و نزدیك به ایران كه عمدتا با هدف توسعه روابط اقتصادی بود همچنان ادامه یافت و این سیاست همچنان ادامه دارد.
در طول این سالها نخست وزیران تركیه كه سكان داران اصلی قوه مجریه بودند نیز همگی سیاست حداقل حفظ و در برهه هایی مختلف توسعه روابط با ایران را ادامه دادند. مسعود ییلماز، تانسو چیللر، ییلدریم آك بولوت، نجم الدین اربكان، بلند اجویت، رجب طیب اردوغان، عبدالله گل، احمد داووداوغلو، بینالی ییلدریم نخست وزیران تركیه در این دوران بودند كه همگی سیاست یاد شده را پی گرفتند.

** روابط ایران و تركیه در زمان نجم الدین اربكان و تشكیل گروه دی 8
در بین نخست وزیران تركیه شاید نجم الدین اربكان را بتوان اولین نخست وزیر تركیه كه روابطی بسیار گرم با ایران داشت، برشمرد. اربكان با دارا بودن گرایشات اسلامی اولین نخست وزیر اسلامگرای تركیه بود. وی بعد از تصدی پست نخست وزیری اولین سفر رسمی خود را به ایران انجام داد. این مساله در آن دوران مورد انتقادهای تند محافل سكولار و دشمنان روابط دو كشور قرار گرفت و شاید یكی از عوامل مهم در بركناری اربكان را بتوان تلاش های وی برای نزدیكی به ایران برشمرد.
در دوران نخست وزیری اربكان سازمان دی 8 متشكل از هشت كشور بزرگ اسلامی از جمله ایران تشكیل شد و این سازمان نیز در سالهای بعد یكی از عوامل نزدیكی و توسعه روابط دو كشور بود. قرارداد خرید گاز ایران از تركیه نیز در دوره نخست وزیری اربكان به امضا رسید.

** مناسبات دو كشور پس از روی كار آمدن حزب عدالت و توسعه
بعد از كودتای سفید تركیه كه به بركناری اربكان منجر شد، روابط دو كشور با قدرت گیری سكولارها در آن سال ها در سطح خود حفظ، ولی با روی كار آمدن حزب عدالت و توسعه بعد از سال 2002 میلادی این روابط وارد مرحله ای جدید شد.
حزب عدالت و توسعه كه از سوی شاگردان و همفكران سابق اربكان تاسیس شد، نزدیكی سیاسی و اقتصادی با تمامی همسایگان از جمله ایران را در دستور كار خود قرار داد و در دوران حكومت این حزب روابط ایران و تركیه در طول سال ها افزایش یافت به طوری كه در دوره حاكمیت حزب عدالت و توسعه دیدارهای مستمر رهبران دو كشور در عالی ترین سطح پی گرفته شد و سطح روابط دو كشور به روابط راهبردی ارتقا یافت.
همكاری های دو كشور بعد توسعه مناسبات دوجانبه و همكاری در سطح سازمان های مختلف به همكاری ها در سطح منطقه ای و همكاری های چندجانبه توسعه یافت.
در این دوره رهبران دو كشور هدف روابط اقتصادی را رساندن تعاملات اقتصادی به 30 میلیارد دلار در سال اعلام كردند. دوران حاكمیت حزب عدالت و توسعه مقارن با دوران تحریم های ناشی از مساله هسته ای بود كه فرصتی برای توسعه روابط دو كشور فراهم آورد. علاوه بر آن در جریان مذاكرات هسته ای اعضای پنج به علاوه یك با ایران در سال های گذشته، تركیه در مقاطعی میزبان مذاكرات هسته ای بود و مذاكرات در سطوح مختلف در استانبول و آنكارا پی گرفته شد.

** اختلافات پیش آمده میان دو طرف
مهمترین مسایل مورد اختلاف دو كشور در سال های حاكمیت حزب عدالت و توسعه مسایل استقرار سامانه های ضد موشكی ناتو در تركیه و مساله سوریه بوده است. دو كشور به رغم اختلاف دیدگاه های عمیق در این مسایل و حتی برخی مسایل دیگر، روابط خود را قطع نكرده و حتی روابط اقتصادی را ادامه و در مراحلی افزایش دادند.
مساله سوریه به رغم اختلاف دیدگاه های دو كشور در این زمینه موجب قطع روابط دو كشور نشد و مقامات دو كشور با درایت سعی در نزدیك سازی مواضع طرفین در این موضوع كردند و با درك تركیه از صحیح بودن مواضع ایران در سوریه، دو كشور در این مساله مواضع خود را به یكدیگر نزدیك و حتی در سال های اخیر با جایگیری روسیه، سه كشور سعی در حل مساله سوریه كرده اند.
مواضع دو كشور در مورد یمن نیز در سال های نخستین بحران این كشور كمی متفاوت از یكدیگر بود و حتی سیاست دولت آنكارا با برخی سخنان تند، موجب نارضایتی ایران شده بود، ولی دولت آنكارا در این زمینه نیز سیاست خود را در طول سال ها تعدیل كرد.
كودتای نظامی تركیه در سه سال قبل و موضع صریح دولت ایران در زمینه حمایت از دولت قانونی تركیه و تماس های مستمر مقامات ایرانی و تركیه در شب كودتا و متعاقب آن سفر ' محمد جواد ظریف'، وزیرخارجه ایران به تركیه و دیدار وی با مقامات ترك و در راس آنها رجب طیب اردوغان موجب نزدیكی بیشتر دو كشور شد.

**روابط اقتصادی ایران و تركیه در چهل سال گذشته
روابط اقتصادی دو كشور به دلیل همسایگی، عضویت هر دو كشور در سازمان همكاری های منطقه ای اكو و همچنین سازمان دی 8 می تواند بسیار فراتر از حال حاضر شود. رهبران دو كشور هدف خود را توسعه روابط اقتصادی به 30 میلیارد دلار در سال قرار داده اند.
مهمترین وجه روابط استراتژیك ایران و تركیه، ثبات در حوزه انرژی است كه بنیان آن در دوره مرحوم اربكان گذاشته شد كه بر مبنای آن خطوط لوله نفت و گاز از ایران به تركیه احداث گردید.
جمهوری اسلامی ایران هم اكنون یكی از مهمترین تامین كنندگان گاز طبیعی و نیز نفت خام تركیه است، هر چند میزان خرید نفت خام تركیه از ایران با وضع تحریم های ناعادلانه و یك جانبه آمریكا علیه ایران كاهش یافته است.
مساله تحریم های ناعادلانه علیه ایران یكی از مهمترین موانع در توسعه حجم روابط اقتصادی دو كشور می باشد ولی به موازات آن برخی نارسایی های زیرساختی را نیز می توان از جمله معضلات در توسعه روابط اقتصادی دو كشور برشمرد.
گردشگری بین دو كشور نیز یكی از مهمترین زمینه های همكاری های اقتصادی است. گردشگران ایرانی به دلیل نبود روادید، نزدیكی جغرافیایی و طبیعت زیبا و امكانات رفاهی در سال های اخیر تركیه را جزو مهمترین مقاصد گردشگری خود انتخاب كرده اند و گردشگران ایران همیشه در فهرست گردشگران خارجی تركیه جزو 5 كشور نخست جای داشته اند.
بررسی آمار و ارقام مبادلات تجاری ایران و تركیه از شروع دوره حاكمیت حزب عدالت و توسعه نشان دهنده افزایش بسیار زیاد روند رشد در حجم مبادلات تجاری دو كشور است.
از سال 2002 در روابط اقتصادی بین ایران و تركیه ظرفیت های زیادی برای همكاری بیشتری ایجاد شد. طبق آمارهای رسمی نهادهای اقتصادی تركیه حجم تجارت خارجی دو كشور در سال 2002 بالغ بر 4/ 2 میلیارد دلار بوده كه این رقم در سال 2010 به بیش از 10 میلیارد دلار و در سال 2012 نزدیك 22 میلیارد دلار رسیده است. اما اعمال تحریم های امریكا و اتحادیه اروپا و كاهش درآمد های نفتی ایران باعث شد تا این رقم در سال 2013 به كمتر 5/ 14 میلیارد دلار كاهش یابد.
طبق آمارها صادارت تركیه به ایران در سال 2015 بیش از 5/ 3 میلیارد دلار بوده است. علی رغم این كه در سال 2016 به 5 میلیارد دلار رسید ولی در سال 2017 صادرات تركیه به ایران 2/ 3 میلیارد دلار بود كه كمترین سطح در 6 سال اخیر بوده است. طبق آمار رسمی وزارت بازرگانی تركیه در سال 2017 بیشترین محصولات صادراتی به ایران چوب و صنایع چوبی بوده و در بخش واردات این كشور بیشترین محصولی كه در همین سال وارد كرده پلیمرهای اتیلن بوده است.
تركیه تنها كشوری در بین همسایگان كشورمان است كه ایران با آن كشور قرارداد تجارت ترجیحی به امضا رسانده است. در جریان آخرین سفر دكتر حسن روحانی رییس جمهور اسلامی ایران به تركیه در آخرین ماه سال 2018 میلادی طرفین در مورد افزایش حجم تجارت طرفین و راههای آن و رفع موانع بعد از تحریم های جدید مذاكراتی انجام و از اتخاذ راه های جدید برای افزایش سطح روابط تجاری خبر دادند.

**روابط امنیتی و نظامی دو كشور در چهل سال گذشته
بعد از انقلاب اسلامی ایران با فروپاشی سازمان سنتو روابط نظامی دو كشور نیز قطع شد. بدلیل عضویت تركیه در ناتو و با تلاش های دشمنان روابط نظامی دو كشور تا سال ها گسترش نیافت، ولی نیازهای امنیتی دو كشور در مرزهای مشترك موجب توسعه همكاری های امنیت مرزی شد.
در طول سالها نیازهای امنیتی دو كشور در زمینه مبارزه با قاچاق مواد مخدر و انسان موجب همكاریهای نیروهای انتظامی و پلیس دو كشور در این زمینه ها شد . دیدار مسوولان شوراهای امنیت ملی دو كشور در اواخر دهه 1990 میلادی اولین زمینه ساز توسعه همكاریهای نظامی دو كشور بود كه در طول سالهای بعدی مجددا به فراموشی سپرده شد.
به گفته كارشناسان سیاسی، دور شدن تدریجی تركیه از غرب و نگاه آن كشور به شرق موجب قوت گیری روابط نظامی طرفین شد و سفر مرداد ماه سالجاری سرلشكر باقری رئیس ستاد كل نیروهای مسلح جمهوری اسلامی ایران به تركیه نقطه عطفی در همكاری های نظامی دو كشور بود.
در این سفر سرلشكر باقری رئیس ستاد كل نیروهای مسلح كشورمان با 4 مقام عالیرتبه تركیه از جمله رجب طیب اردوغان رئیس جمهور، ارتشبد خلوصی آكار رئیس ستاد ارتش، نورالدین جانیكلی وزیر دفاع و هاكان فیدان رئیس سازمان اطلاعات (میت) دیدار كرد.
طرفین در این سفر در زمینه گسترش همكاری‌های آموزشی نظامی و تبادل دانشجو و برگزاری دوره‌های آموزشی مشترك و نیز رفت و آمد ناوگروه‌های دو طرف به كشورهای یكدیگر و اعزام ناظر در رزمایش‌های دو كشور به توافقاتی رسیدند كه پس از انقلاب اسلامی بی‌سابقه بوده است. در این دیدار مقرر شد، پیش‌نویس سند تفاهم‌نامه همكاری‌های پژوهشی – دانشگاهی در صنعت دفاعی تهیه و برای امضای مقامات دو كشور در دوره پیش رو آماده شود.
مذاكرات طولانی هیات نظامی ایران با مقام های تركیه از جمله با رییس جمهور تركیه نمایانگر جدی بودن و تشریفاتی نبودن این سفر و برنامه های دو كشور برای همكاری است.
تنها یك ماه بعد از این دیدار رییس ستاد ارتش تركیه به ایران سفر كرد و هدف از این سفر هدف از این سفر، اجرایی‌سازی ارتقاء همكاری‌های فی‌مابین در مقابله با عملیات‌های تروریستی و اجرای آتش‌بس در مناطق كاهش تنش در سوریه، پیشبرد توافقات صورت گرفته در آنكارا، حل برخی مسائل مرزبانی و مقابله با قاچاق و موضوع كردستان عراق اعلام شد.

**روابط فرهنگی و اجتماعی دو كشور در 40 سال گذشته
ایران و تركیه تنها دو كشور همسایه نیستند. دو كشور مسلمان كه دارای اشتراكات فرهنگی و تاریخی بسیاری هستند نیز می باشند. زبان فارسی در امپراتوری عثمانی زبان فرهنگی دربار عثمانی بود و بسیاری از پادشاهان عثمانی اشعاری به زبان فارسی سروده اند. در بعد از انقلاب اسلامی ایران نیز روابط فرهنگی دو كشور نیز روبه توسعه نهاده است. برپایی متقابل هفته های فیلم، هفته هایی فرهنگی در طول سالهای مختلف، ترجمه تقابل آثار مشاهیر ادبی دو كشور از سوی وزارتخانه های فرهنگ، مشاركت در برنامه های چندجانبه فرهنگی تنها بخش هایی از همكاری های دو كشور در این زمینه است.
همكاری های رسانه ای و عضویت رسانه های دو كشور در سازمانهای مشترك نیز از جمله زمینه های مهم در همكاریهای فرهنگی دو كشور می باشد.
در حال حاضر روابط دو كشور از لحاظ سیاسی در عالیترین سطح خود می باشد ولی بدلیل تحریمهای ناعادلانه علیه كشورمان سطح روابط اقتصای به موازات روابط سیاسی و در حدی كه باید باشد، نیست ولی با رفع تحریمها و اتخاذ برخی راهكارها این وضعیت می تواند حل شود.
خاورم**2012**1144