آسبادهای نشتیفان، آمیزه فن و هنر، شایسته ثبت جهانی

به گزارش ایرنا این آسبادها كه آمیزه ای از هنر، صنعت و فناوری و هوش و ذكاوت اجداد ایرانی و پدران ما هستند هنوز هم پس از هزاران سال می چرخند و گندم را برای قوت روزانه مردم آرد می كنند.
این آثار تاریخی به عنوان یكی از جاذبه های گردشگری خاص در استان خراسان رضوی هستند كه سالانه میزبان صدها گردشگر خارجی و هزاران گردشگر داخلی اند كه این شمار همچنان رو به فزونی دارد.
قدمت تاریخ و زندگی بشر در خطه خراسان به بیش از 800 هزار سال پیش می رسد و عمق تاریخ در دوره های مختلف در وجود آثار، بناها و معماری های متعدد و انبوه محوطه های تاریخی به خوبی ملموس است.
در میان شهرستان های مختلف این خطه، شهرستان خواف در نوار مرز شرقی ایران و در 250 كیلومتری جنوب غربی مشهد با جمعیتی بالغ بر 110 هزار نفر یكی از تاریخی ترین شهرستان های استان محسوب می شود.
خواف از شمال به شهرستان رشتخوار، از غرب به شهرستان گناباد، از جنوب به شهرستان قاینات و از شرق به شهرستان تایباد و كشور افغانستان متصل است كه میزبان آسبادهای بادی است كه چشمگیرترین ساختهای فرهنگی در هویت تاریخی ایران محسوب می شود.
وجه تسمیه 'نشتیفان' به علت شدت وزش بادهای موسمی در منطقه است و حدود 6قرن است كه به این نام خطاب می شود و چون این منطقه در معرض 'نیش توفان' های بسیار شدید بوده، آن را چنین نامیده اند.
یكی دیگر از علل این نامگذاری، وجود آسبادهای فراوانی است كه در آن وجود دارد و با فرم و فن ویژه ای ساخته شده كه از ابتكارات صنعتی مردم خواف بوده و از نظر معماری بسیار ارزشمند و دیدنی است.
قصه عامیانه در مورد ریشه نام این شهر این است كه عبارت نشتیفان تركیبی است از دو كلمه 'نش' كه محلی شده 'نیش' كنایه از نیش كژدم (عقرب) است كه به وفور در این منطقه یافت می شود و 'تیفان' كه محلی شده 'توفان' و وزش شدید بادهای موسمی است كه این منطقه را از دیگر مناطق ممتاز كرده است.
ساكنان این منطقه از روزگاران گذشته با تاسیس آسیاب های بادی از این جریانات هوایی بهره برداری كرده اند و نشتیفان شهری است قدیمی كه دست كم در 6 سده گذشته با همین نام خوانده می شده است.

* آسباد، هنر اشتراك سنگ و باد
از توجه و تامل در واژه 'آس' می توان به خوبی به تاریخچه آسبادها پی برد كه در فرهنگ معین چنین معنی شده است: «دو سنگ گرد و مسطح بر هم نهاده كه سنگ زیرین در میان میلی آهنین دارد كه از سوراخ میان سنگ زیرین گذشته و سنگ فوقانی به قوت دست آدمی، باد، آب، برق و یا بخار چرخش كرده و حبوبات و جز آن را خرد كند و آرد سازد».
ظهور آسبادها در نشتیفان به سبب بادهای 120 روزه است كه ساكنان گذشته شهر نشتیفان با توجه به قدرت و شدت این باد نیاز به ایجاد آسباد را حس كردند و قرنها پیش در پی ساخت آن برآمدند.
عمده ترین دلیل روی آوردن به آسبادها در خواف به گفته تاریخ نگاری به نام 'سون هدین' حاكمیت داشتن بادهای شمال در تمام طول سال و همچنین نبود آب است.
رئیس اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خواف در این زمینه به خبرنگار ایرنا گفت: با توجه به اینكه آس در حقیقت همان دستگاه خرد كننده است، بنابراین با توجه به نیرویی كه به وسیله آن آس عمل خرد كردن را انجام دهد نام متفاوتی بر آن قرار می گیرد و اگر این نیرو باد باشد 'آسباد'، آب باشد 'آسیاب' و اگر دست باشد 'دستاس' و اگر حیوان باشد 'خراس' نامیده می شود.
محمود باعقیده، با بیان اینكه آسبادها دست كم بیش از 1400 سال قدمت دارد و در ایران قبل از اسلام وجود این فناوری از سوی مورخان مورد اشاره قرار گرفته است، بیان كرد: در دوره بعد از اسلام نیز مورخان زیادی به وجود آسبادها اشاره كرده اند.
وی با بیان اینكه در دوره ای همه روستاهای خواف از فناوری آسباد برخوردار بوده اند، افزود: این وضعیت چنان عمومیت داشته كه یكی از روستاها كه بدون آسباد بوده به نام 'بیاس آباد' یعنی روستای بدون آسباد معروف بوده كه این امر نشان از اهمیت و جایگاه این فناوری در معیشت مردم آن دوران دارد.
وی تاكید كرد: ایجاد آسبادها، جدای از استفاده بهینه از پارامترهای اقلیمی، یك ساخت فرهنگی است كه این ساخت در طول تاریخ دچار تغییراتی شده تا به امروز كه به این صورت باقی مانده و فرهنگ و دانش غنی انسان را قادر ساخته است تا یكی از محدودیت های محیط طبیعی را از میان بردارد و آن را به نقطه قوت تبدیل كند.
وی با بیان اینكه فعالیت آسباد تنها و تنها با انرژی باد ممكن و شدنی است و نیاز به دخالت دست هم ندارد، افزود: امروز همان توربین های بادی كه مورد تاكید و تبلیغ برای استفاده است در بیش از هزار سال پیش در ایران مورد استفاده موثر بوده و بادهایی كه در زمانی مصیبت شناخته می شده با فناوری آسباد در ایران به خوبی مهار و مورد استفاده قرار می گرفته است.

*ارزش جهانی آسبادهای نشتیفان
مسئول آسبادهای شرق كشور در سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری نیز بیان كرد: آسبادهای نشتیفان در خواف به عنوان آثاری بهره مند از فناوری تاریخی، هنر معماری و ارزش فرهنگی در جهان شناخته شده و وجهه جهانی دارد.
محمد ركنی با اشاره به اینكه پایگاه پژوهشی آسبادهای نشتیفان خواف با هدف تكمیل پرونده مطالعاتی ثبت جهانی این بنا فعال است، افزود: گردشگران خارجی در بازدید از این آثار با مشاهده فناوری نحوه كار و آرد شدن گندم كه متعلق به هزاران سال پیش است، ابراز شگفتی كرده و متحیر می شوند.
وی با بیان اینكه هنر و صنعت به كار گرفته شده در این آثار بسیار خاص و جالب است، اظهار كرد: آسبادها و جایگاه آنها در زندگی و معاش مردم طی سال های گذشته نقش فراوان داشته و امروز هم به عنوان یك اثر ارزشمند تاریخی باید به شكل مناسب و مطلوب نگهداری و حفاظت شوند.
این مسئول، نگهداری و حفاظت از این آثار تاریخی ارزشمند و گرانبها را ضروری دانست كه باید توسط خود مردم نیز اجرایی شود و همچنان دوستداران میراث فرهنگی در این زمینه پیشرو باشند.

*40 درصد آسبادها وضعی مناسب دارد
رئیس اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خواف با بیان اینكه از مجموع 107 آسباد این شهرستان، حدود 60 درصد نیاز به مرمت، بازسازی و نگهداری دارند، بیان كرد: هم اكنون تنها 40 درصد آسبادها وضعیت مطلوبی دارند اما برای مرمت بقیه نیازمند اعتبار هستیم.
باعقیده اظهار كرد: از مجموع 36 آسباد موجود در نشتیفان همه آنها مرمت و یا عملیات اولیه مرمت برایشان انجام شده است كه 6 آسباد از این تعداد هم اكنون فعالیت دارند و آرد تولید می كنند.
وی بیان كرد: اساسا آسبادها نماد فناوری در شرق كشور محسوب می شوند و از انرژی پاك استفاده می كنند.
با عقیده ادامه داد: ساختار آسباد از دو قسمت شامل یك ساختمان خشت و گلی تشكیل شده است كه در قسمت پایین آن سنگ رویین و زیرین و انبار ذخیره غلات وجود دارد و در قسمت فوقانی چرخ و پر آسباد با مصالح چوبی مستقر است.
وی با بیان اینكه آسبادها را در كنار هم می ساخته اند تا پشت بند هم باشند، افزود: این بناهای فناورانه باید در محلی باشند كه مانعی در برابر آنها نباشد تا بخوبی از انرژی باد استفاده كند.
وی افزود: در شهرستان خواف بیشتر آسبادها خراب شده و تنها در نشتیفان است كه آسبادها به صورت منسجم در كنار هم همچنان ایستاده و پابرجایند.

*آسبادها در نوبت اول ثبت جهانی
مدیركل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان رضوی گفت: آسبادهای نشتیفان خواف در صف اول ثبت در فهرست جهانی یونسكو قرار دارد.
ابوالفضل مكرمی فر با بیان اینكه قطعا طبق درخواست سازمان میراث فرهنگی مبنی بر تهیه و تحویل پرونده ثبت جهانی آسبادهای نشتیفان در سال جاری، این آثار تاریخی در نوبت نخست ثبت در فهرست جهانی قرار دارند، افزود: ارزش این آثار به حدی است كه سازمان مركزی بر ضرورت تكمیل و ارسال هرچه زودتر پرونده مطالعاتی آنها تاكید دارد.
این مسئول گفت: مقدمات ارسال پرونده آسبادها به سازمان مركزی برای ثبت جهانی در سال 2018 فراهم شده و تا اول دیماه امسال پرونده این اثر تكمیل و آماده تحویل می شود.
مكرمی فر گفت: سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری به دنبال ثبت جهانی آثاری است كه استانهای بیشتری نمونه این آثار را داشته باشند به این ترتیب استانهای سیستان و بلوچستان، خراسان جنوبی و خراسان رضوی با توجه به برخورداری از آسباد به دلیل وجود بادهای 120 روزه مشمول پرونده ثبت جهانی آسبادها می شوند.
وی تاكید كرد: اقدامات مرمتی و تامین اعتبار لازم برای بازسازی و مرمت این آثار تامین می شود و مشكلی در این زمینه نخواهیم داشت.
شهر نشتیفان از توابع شهرستان خواف استان خراسان رضوی در حاشیه جاده قاین و جنوب شرقی شهرستان خواف واقع شده كه افزون بر 10 هزار نفر جمعیت دارد.
مركز شهرستان خواف در 250 كیلومتری جنوب غربی مشهد واقع شده است.
7496/5132