خلیج گرگان بزرگترین خلیج دریای خزر است كه بر اثر پیشروی و گسترش شرقی رشته ساحلی شبه جزیره میانكاله در جنوب شرقی دریای خزر تشكیل شده است، این خلیج در سال 1354 به همراه تالاب میانكاله و لپوی زاغمرز (در استان‌های گلستان و مازندران) به عنوان نخستین مجموعه تالاب بین‌المللی جهان در فهرست تالاب های كنوانسیون رامسر به ثبت رسید اما چند وقتی است با مشكل كم آبی مواجه شده و در خطر خشك شدن قرار گرفته است.
با توجه به اهمیت موضوع، انجام مطالعه و اجرای طرح نجات خلیج گرگان و تالاب میانكاله در انتهای اسفند 1395 توسط سازمان برنامه و بودجه استان گلستان به شركت آب منطقه ای استان ابلاغ و كمیته راهبری متشكل از كاركنان شركت آب منطقه ای استان، مشاوران كشوری و نمایندگان سازمان ها و نهادهای دست اندركار همچون معاونت محیط زیست دریایی، امورعمرانی استانداری های گلستان و مازندران، بنادر و دریانوردی، مركز ملی مطالعات و تحقیقات خزر و سازمان جنگل ها، مراتع و آبخیرداری تشكیل شد.
بر این اساس كارگروه نجات خلیج گرگان اقدامات خود برای نجات خلیج را آغاز كرده است اما بنا به اعتقاد شهرام فداكار مدیر كل دفتر سواحل و تالاب های سازمان محیط زیست، خلیج گرگان نیز مانند هر موجود زنده ای به استراحت و تنفس نیاز دارد و این رفتار طبیعی این اكوسیستم آبی است.
وی در گفت و گو با خبرنگار علمی ایرنا گفت: رفتار خلیج گرگان كاملا به رفتار دریای خزر وابسته است، كارشناسان یك دوره حدود 30 ساله را برای تغییرات تراز خزر در نظر می گیرند كه این دوره روی خلیج گرگان هم اثر می گذارد و در این دوره ، كمترین تراز آب در خزر در سال های 56 یا 57 بوده كه در آن سالها بخش زیادی از خلیج گرگان خشك و به تراز منهای 28 رسیده بود یعنی پایین ترین تراز آبی كه خزر در دوره های اخیر تجربه كرده است.
وی افزود: از آن سال به بعد تراز آب خزر رو به افزایش گذاشته و بالا آمده است، حتی پیشروی خزر در خشكی موجب خسارت های زیادی هم شده بود، حدود 800 كیلومتر مربع از عرصه خشكی خزر به زیر آب رفت و در استان مازندران حدود هزار و 300 واحد مسكونی و ویلا به زیر آب رفت و چیزی حدود 17 تا 18 هزار هكتار عرصه كشاورزی تحت تاثیر قرار گرفت.
فداكار ادامه داد: بنابراین خلیج گرگان در سال های 56 یا 57 خشك تر از الان بوده است، این رفتاری است كه خلیج در دوره های مختلف داشته بنابراین نباید به روند طبیعی این اكوسیستم دست اندازی كنیم و اجازه دهیم روند طبیعی خودش را طی كند.
*** لایروبی خلیج گرگان نیازمند مطالعه
وی گفت: اكنون كه خلیج گرگان در حال خشك شدن است اقدامات مختلفی را برای نجات آن پیشنهاد می كنند، در جلسات قبلی كمیته نجات خلیج گرگان و تالاب میانكاله قرار شد یك سری اقدامات اضطراری مورد بررسی قرار گیرد و برای هر كدام دلایل توجیهی ارائه و اجرای آنها اولویت بندی شود.
فداكار با اشاره به اینكه یكی از آنها لایروبی خلیج و رودخانه های منتهی به آن است، تاكید كرد: البته انجام یا عدم انجام این كار نیازمند مطالعات علمی است و نتیجه این مطالعات نمره قابل قبولی برای اجرا دریافت نكرد.
*** كاهش تراز آب خزر مشكل اصلی خلیج گرگان
فداكار افزود: مشكل اصلی خلیج گرگان كاهش تراز آب خزر است كه موجب پایین رفتن آب در این خلیج و خشك شدن بخشی از آن شده است، بر همین اساس برای اینكه آب بتواند وارد خلیج شود باید سطح خزر بالا بیاید تا سطح خلیج هم به تبع آن افزایش یابد لذا لایروبی نمی تواند این مشكل را برطرف كند.
وی ادامه داد: اگر لایروبی انجام شود بنا به قانون طبیعی مربوطه در این زمینه، هیچ اتفاقی در خلیج نخواهد افتاد یعنی سطح آب در خلیج بالا نمی آید چون با این كار سطح دریای خزر بالا نمی آید و از آنجا كه این دو به هم مرتبط هستند لذا هر سطحی كه خزر بگیرد خلیج هم می گیرد به همین خاطر با لایروبی هزینه هنگفتی می شود اما آن بخش هایی از خلیج كه آب ندارد آبگیری نخواهد شد به همین دلیل لایروبی مورد موافقت قرار نگرفت.
*** لایروبی آلودگی ها را برطرف نمی كند
مدیر كل دفتر سواحل و تالاب های سازمان محیط زیست گفت: افرادی كه در كمیته ملی موافق لایروبی بودند عنوان می كردند به خاطر تجمع رسوبات در دهانه خلیج بهتر است لایروبی انجام شود تا آب بتواند بهتر در جریان باشد یعنی اگر آبی از دریای خزر وارد می شود مانعی سر راهش نباشد ضمن اینكه در خلیج گرگان آلودگی نیز تجمع پیدا نكند چون بخشی از این آلودگی كه در رسوبات جمع شده با انجام لایروبی جمع می شود.
وی گفت: این نظرات هم قابل رد شدن است چون اگر قرار باشد رسوباتی كه در دهانه خلیج گرگان جمع شده اند با لایروبی جمع آوری شوند در مدت زمان كوتاهی با اولین بارندگی دوباره در دهانه رودخانه جمع می شوند چون مشكل از بالادست است.
فداكار افزود: به علت از بین رفتن پوشش گیاهی در بالادست حوضه آبریز در زمان بارندگی حجم زیادی از رسوبات در خلیج دپو می شود بنابراین بهتر است برای مهار آن یك سری اقدامات در بالادست انجام شود.
وی ادامه داد: اقداماتی مانند نصب تله های رسوب گیر و افزایش پوشش گیاهی در بالادست حوضه آبخیز تا اجازه فرسایش به خاك داده نشود می تواند به كاهش حجم رسوبات در خلیج كمك كند.
*** اجازه تخلیه پساب ها به خلیج داده نشود
فداكار با اشاره به اینكه برای جلوگیری از ورود آلودگی به خلیج گرگان می توان یك سری اقدامات مدیریتی انجام داد گفت: به عنوان مثال تحت هیچ شرایطی اجازه تخلیه پساب های خانگی و صنعتی به رودخانه های منتهی به تالاب میانكاله و خلیج گرگان داده نشود لذا یك سری اقدامات مدیریتی می تواند بسیار منطقی مانع تجمع رسوبات و ورود آلودگی به خلیج شود از این رو لایروبی تحت الشعاع قرار می گیرد.
وی اظهار كرد: در واقع این كار به فكر كردن بیشتری نیاز دارد، حال اگر دلایل توجیهی قانع كننده ای برای اجرای لایروبی ارائه شود تا نظرات جمع را تامین كند ؛ اجرا خواهد شد اما تاكنون این نظرات ارائه نشده و نتوانسته اكثریت افراد شركت كننده در كمیته تخصصی نجات خلیج گرگان را قانع كند.
فداكار ادامه داد: بر همین اساس به موارد دیگری فكر شده بود مانند انتقال آب از نكا رود به بخش غربی تالاب میانكاله و حفر كانال در میانه شبه جزیره میانكاله و هدایت آب از دریای خزر به بخش میانی تالاب كه آنها هم به علت عدم ارائه دلایل توجیهی مورد قبول قرار نگرفتند.
وی اظهار كرد: نتیجه مطالعات انجام شده بر روی این اقدامات نظر اعضای كمیته نجات خلیج گرگان را تامین نكرد چون مشكل اساسی این خلیج پایین آمدن آب است كه با اجرای این اقدامات تامین نمی شود چون اگر به هر طریقی آب وارد خلیج شود باز هم از دهانه آن خارج و وارد خزر می شود و تراز دوباره ثابت می ماند دهانه خلیج را كه نمی شود بست و مانند یك حوض آب وارد آن كرد.
فداكار تاكید كرد: مهمترین اتفاقی كه باید رخ دهد تا خلیج گرگان از این وضعیت خارج شود بالا آمدن تراز آب دریای خزر است.
*** تراز آب خزر در حال بالا آمدن است
مدیر كل دفتر سواحل و تالاب های سازمان محیط زیست گفت: مطالعات مركز همكاری های هواشناسی خزر نشان می دهد سرعت كاهش تراز خزر در سال 2017 متوقف شده و در حال تغییر جهت دادن است یعنی تراز دوباره در حال بالا آمدن است ، یعنی محاسبات بالا آمدن آب را نشان می دهد.
وی افزود: بنابراین وقتی این اتفاق در حال رخ دادن است پس اجازه دهیم كه تالاب رفتار دوره ای خودش را تكرار كند یعنی عادت طبیعی خود را در پیش گیرد، با توجه به اینكه در سال 1355 و 1356تراز خزر حدود یك متر و 20 سانت كمتر از شرایط فعلی بود و هیچ اتفاق محیط زیستی خطرناكی رخ نداد، این رفتار این اكوسیستم تالابی است كه دوره ای آب از آن می افتد و دوباره وارد می شود.
فداكار تاكید كرد: بهترین كار این است كه ما خود را با شرایط تالاب وفق دهیم فرض كنیم این یك موجود زنده است و چنین رفتاری دارد بنابراین بهره برداران تالاب باید خودشان را با تالاب سازگار كنند نه اینكه با دخل و تصرف در این رفتار طبیعی تغییر ایجاد كنند و بخواهند كه تالاب رفتارش را با آنها هماهنگ كند.
*** دقت در ورود آب به تالاب بسیار حایز اهمیت است
وی گفت: اگر قرار باشد آب را با سرعت و جهت خاصی وارد تالاب كنیم كیفیت آب تالاب به هم می خورد كه در این صورت تنوع زیستی آن تغییر می كند زیرا كیفیت آب در حفظ این اكوسیستم بسیار مهم است مثلا ممكن است شوری، PH ، دمای آب ، سرعت آب در تالاب تغییر كند و كدورت به هم بخورد چون با این كار انرژی مضاعف و دستی وارد تالاب می كنیم.
فداكار افزود: این تغییرات دست به دست هم می دهند و كیفیت آب تالاب را به هم می زنند و در این صورت شبكه حیاتی تالاب تحت تاثیر قرار می گیرد و دیگر آن تالاب قبلی نخواهد بود و ممكن است به اكوسیستم دیگری تبدیل شود.
وی اظهار كرد: سالها است كه بهره برداران و صیادان از آن بهره برداری می كنند حال اجازه دهند چند سال استراحت كند در واقع صیادان باید تحمل كنند و نباید توقع داشته باشند كه این یك مجموعه آبی است كه به طور مداوم از آن بهره برداری كنند و هیچ كاری هم برای حفاظت آن انجام ندهند.
وی افزود: این منطقی و عادلانه نیست، حتی در كشاورزی به ازای هر چهار سال برداشت از زمین یك سال فرصت تنفس و بازسازی به زمین داده می شود اما به نظر می رسد این نگاه در بهره برداران تالاب میانكاله و خلیج گرگان وجود ندارد.
*** خلیج گرگان عامل گرد و غبار نیست
وی ادامه داد: موضوعی كه اكنون درباره خلیج گرگان مطرح است بحث بهره برداری شیلاتی و انتشار ریزگرد است اما مطالعات نشان می دهد ذراتی كه در رسوبات وجود دارد زیر حدی هستند كه بتوانند بر اثر توفان های گرد و غبار منتشر شوند و این نشان می دهد كه این نمی تواند عامل گرد و غبار باشد بنابراین بحران گرد و غبار توسط خلیج گرگان منتفی می شود پس باید اجازه دهیم تالاب شرایط خودش را حفظ كند.
فداكار گفت: مطالعات نشان می دهد تالاب میانكاله و خلیج گرگان در سال 56 كمترین تراز را داشته و سال 77 دوباره بالا آمده است و از همین سال شروع به پایین رفتن كرد ، این نشان می دهد كه یك نوسان دوره ای دارد درست مانند رفتار خزر كه همین نوسان را در دوره های مختلف دارد.
وی افزود: چون دریای خزر این رفتار را دارد در نتیجه تمام خلیج ها و تالاب های وابسته به آن همین رفتار را دارند اما فشار دیگری كه روی خلیج گرگان وجود دارد این است كه تمام آب شیرینی كه از بالادست وارد آن می شد از آن گرفته شد كه باید به این مساله با جدیت بیشتری پرداخته شود، یعنی اجازه داده شود حقابه تالاب در اختیارش قرار گیرد و آب شیرین وارد آن شود.
*** كاهش ورودی آب شیرین به تالاب میانكاله
مدیر كل دفتر سواحل و تالاب های سازمان محیط زیست درباره تاثیر بارندگی های اخیر بر خلیج گرگان گفت: اگر بارندگی ها وارد خلیج شود تاثیر مثبتی خواهد داشت در غیر این صورت به حال خلیج تاثیری ندارد.
وی افزود: وقتی كه میزان ورودی آب شیرین به تالاب از 10 متر مكعب بر ثانیه به دو متر مكعب بر ثانیه رسیده ، نشان می دهد كه هر بارندگی كه در حوضه آبخیز صورت می گیرد به این معنا نیست كه در نهایت وارد خلیج می شود بلكه مورد استفاده های دیگر قرار می گیرد یا پشت مخازن سدها می ماند یا اینكه به مصرف كشاورزی می رسد به هر حال آنچه كه دارد اتفاق می افتد این است كه این آب وارد خلیج نمی شود.
*** حریم خزر حفظ شود
فداكار به پیشینه نوسانات آب خزر اشاره كرد و گفت: یك دوره حدود 30 ساله را برای تغییرات تراز خزر در نظر می گیرند كه این دوره روی خلیج گرگان هم اثر می گذارد، كمترین تراز آب در خزر در سال های 56 یا 57 بوده كه در آن سالها بخش زیادی از خلیج گرگان خشك و به تراز منهای 28 رسیده بود یعنی پایین ترین تراز آبی كه خزر در دوره های اخیر تجربه كرده است.
وی افزود: از آن سال به بعد تراز آب خزر رو به افزایش گذاشته و بالا آمده است، حتی پیشروی خزر در خشكی موجب خسارت های زیادی هم شده بود، حدود 800 كیلومتر مربع از عرصه خشكی خزر به زیر آب رفت و در استان مازندران حدود هزار و 300 واحد مسكونی و ویلا به زیر آب رفت و چیزی حدود 17 تا 18 هزار هكتار عرصه كشاورزی تحت تاثیر قرار گرفت.
فداكار تاكید كرد: این به آن معنا است كه باید توجه كنیم نوسانات آب خزر چه بالا بیاید و چه پایین، خساراتی را وارد می كند و اینجاست كه نیاز به رعایت حریم دریای خزر ضروری است تا آب فرصت بالا و پایین رفتن بدون ایجاد خسارت داشته باشد، این تصور نباید وجود داشته باشد كه چون اكنون تراز در حال كاهش است و زمین از دریا استحصال می شود به تصرف اراضی ساحلی هجوم بیاورند چون مطمئن باشند در دوره بعد دریا پیشروی خواهد كرد و این عرصه ها به زیر آب می رود.
مدیر كل دفتر سواحل تالاب های سازمان محیط زیست تاكید كرد: این رفتار طبیعی دریای خزر است و باید به آن احترام بگذاریم و اجازه دهیم حریمی را برای پیشروی و پسروی آب داشته باشد.
فداكار گفت: در سال 56 یا 57 نیز حدود 70 درصد از خلیج گرگان خشك شد و به تراز منهای 28 رسیده بود اما در شرایط فعلی تراز آن بر روی منهای 26 است یعنی در سال 57 بیش از یك متر آب پایین تر از شرایط فعلی بوده به عبارتی خشك تر از الان بوده است ، این رفتاری است كه خلیج در دوره های مختلف داشته است.
وی افزود: اما نگرانی این است چون ورود آب از بالادست قطع شده و آبی كه رسوبات را از دهانه خلیج پاك می كرده دیگر وجود ندارد، رسوبات در حال جمع شدن در خلیج هستند لذا نیاز است در اولین قدم حقابه تالاب تامین شود كه كمیته طرح نجات خلیج گرگان و تالاب میانكاله می تواند برخی از این حق و حقوق ها و كاركردهایی كه می تواند منجر به احیای تالاب شود را تامین كند.
وی گفت: ضمن اینكه برآوردها نشان می دهد در سال 2017 روند پایین رفتن آب كاهش یافته است یعنی اینكه از 18 سانتی متر كاهش تراز در سال به حدود 12 سانتیمتر رسیده و این به آن معنا است كه حدود هفت تا هشت سانتیمتر به تراز اضافه شده است یعنی امید بر این است كه كاهش متوقف شود و روند افزایش تراز ادامه یابد.
علمی 9014** 1569
خبرنگار: كیمیا عبدالله پور ** انتشار: علی حبیبی
تهران- ایرنا- خلیج گرگان تنها خلیج دریای خزر در محدوده جغرافیایی استان گلستان مدتی است با پدیده خشك شدن دسته و پنجه نرم می‌كند، برخی كارشناسان معتقدند این رفتار طبیعی خلیج است و باید به آن فرصت بازتوانی و تنفس داده شود.
