نگاهي به آداب محرم در گناباد

به گزارش ايرنا گناباديها همانند مردم ساير شهرهاي كشور بخاطر ارادت خاص به ائمه اطهار(ع) و از جمله حضرت اباعبداله الحسين(ع) از چند روز قبل از ماه محرم خود را آماده برگزاري آيين سوگواري مي كنند.
از مهمترين آداب و رسوم مردم گناباد در محرم به خصوص دهه نخست اين ماه مي توان به آيين نخل بنداني، نخل گرداني، تعزيه خواني، تعزيه گرداني به همراه برگزاري آيين سوگواري و سينه زني و زنجيرزني اشاره كرد.
تاكنون هشت آيين و رسم محرمي گناباد در فهرست ميراث ناملموس و معنوي كشور به ثبت رسيده كه از جمله آنها مي توانبه نخل گرداني قصبه شهر، نوقاب، روستاهاي رهن و رياب، شبيه خواني نوقاب و رياب، واويلاي مند و حسن و حسين بيدخت اشاره كرد.
رئيس اداره ميراث فرهنگي، صنايع دستي و گردشگري گناباد در اين خصوص به خبرنگار ايرنا گفت: آيين نخل بنداني و نخل گرداني به عنوان يكي از مهمترين آيين گناباد در ماه محرم ريشه طولاني در تاريخ اين مرز و بوم و منطقه دارد.
عليرضا شناسايي ادامه داد: تشييع نمادين در فرهنگ ايران پيشينه اي طولاني دارد و نمونه برجسته آن آيين ساليانه سوگ سياوش و حمل تابوت او بوده است. نخل‌ بندي و تزئين نخل، به عنوان تابوت براي مردگان جوان، مشاهير و يا افراد محبوب سابقه‌اي هزاران ساله در اين ديار دارد.
وي تصريح كرد: ولي از دوران صفوي مراسم نخل ‌گرداني همراه با سينه ‌زني و شبيه ‌سازي به شكل امروز در آيين عاشورا و محرم در گناباد رواج يافته است. نخل تابوت بزرگ و بلندي است كه بر آن خنجر، شمشير، پارچه هاي قيمتي و آيينه هايي بسته مي شود و آن را در روز عاشورا به عنوان نمادي از تابوت امام حسين(ع) به حركت در مي آورند.
رئيس اداره ميراث فرهنگي، صنايع دستي و گردشگري گناباد گفت: نخل بنداني و نخل گرداني به عنوان يك همايش بزرگ اجتماعي فرهنگي و ديني مناطق شهري و روستايي اين شهرستان با شكوه خاصي برگزار مي شود و موجب اتحاد و همدلي آحاد جامعه از زن و مرد، پير و جوان و فقير و ثروتمند مي شود.
وي عناصر تشكيل دهنده نخل را نمادين توصيف و بيان كرد: پارچه سياه نخل نماد سوگ و ماتم، چوب نخل نماد پيكر سيدالشهدا(ع) و شمشير و نيزه نماد تير و نيزه هاي وارد شده بر بدن امام، آينه نماد نور وجود حضرت سيد الشهدا(ع)، سرو و نخل نماد قامت حضرت علي اكبر (ع) است.
شناسايي گفت: همچنين پنجه هاي فلزي نخل نماد دستان ابوالفضل العباس(ع)، زنگ نماد زنگ كاروان امام حسين، سيب سرخ نماد سرخي خون سرور و سالار شهيدان(ع) و ميوه بهشتي است.
وي افزود: پارچه هاي زينتي نخل نمادي از حجله قاسم بن حسن(ع) و تنوع رنگ اين پارچه ها نشانگر تنوع افكار و عقايد، ايده ها و مذاهب گوناگون است كه در ايام محرم در قالب يك هدف و اعتقاد به امام حسين(ع) بصورت متمركز و متحد به عزاداري مي پردازند.
او در توضيح مراسم نخل بندان گفت: بعد از آنكه به وسيله مهار و طنابهاي مويي تمام چوب هاي نخل با مهارت خاصي به هم متصل مي شود بزرگان و افراد با تجربه به تزيين آن مي پردازند. آيين نخل گرداني در گناباد از ابتداي صبح روز عاشورا آغاز مي شود و باور عام بر اين است كه مشايعت نخل و نشستن گرد و خاك ناشي از حركت نخل بر آنان باعث بركت و سلامتي برايشان مي شود.
قصبه شهر سه نخل دارد. يكي از اين نخلها به نخل سادات مشهور است و بخاطر احترام پيشاپيش ساير نخلها حركت مي كند و پس از قرار گرفتن افراد براي حمل نخل در نقاط معيني از زير آن به حركت در مي آيد. نقطه قابل توجه اين است كه اين نقاط حمل نخل در گذشته به صورت موروثي از اجداد و پدربزرگان و پدران به افراد به يادگار مي مانده است و هيچكس نمي توانسته بدون اجازه اين افراد در آن محل براي گرداندن و حمل نخل قرار بگيرد كه البته اين رسم در حال حاضر كمرنگ شده است.
در آيين نخل گرداني و نخل آرايي افراد بسياري با نذر و نيازهاي مختلف در مسير حركت نخل با پذيرايي از خادمين و عزاداران اباعبدالله الحسين(ع) به روشهاي مختلف از جمله پخش نقل و نبات و شله زرد و نان و غذاهاي محلي ارادت خود را به امام حسين(ع) نشان مي دهند.
رئيس اداره ميراث فرهنگي، صنايع دستي و گردشگري گناباد ديگر آيين روز عاشورا در گناباد را شبيه گرداني در نوغاب ذكر و بيان كرد: در اجراي اين آيين ساعتي قبل از اذان صبح روز عاشورا كارواني از شترها و شبيه خوانان كه نمادي از كاروان امام حسين(ع) است در كوچه هاي نوقاب به حركت در مي آيند.
وي افزود: حركت اين كاروان به مقصد مسجد نوغاب تا هنگام اذان ادامه يافته و پس از اقامه نماز صبح پايان مي يابد.
شناسايي در ادامه درباره 'آيين واويلاي مند' به عنوان ديگر آيين مردم گناباد هم گفت: 15 گروه با استقرار در سه مسجد روستاي مند با نواي 'واويلا' مردم را به حضور در مراسم عزاي امام حسين (ع) دعوت مي كنند.
وي گفت: مرثيه واويلاي مند با قدمت بيش از يكصد سال در دهه نخست محرم صبح، ظهر و شب قبل از عزاداري اصلي در مساجد و حسينيه هاي روستا برگزار مي شود. در اجراي اين آيين افراد به صورت يك حلقه نشسته و يك نفر به عنوان اجراكننده اشعاري در خصوص واقعه عاشورا از سروده هاي محتشم كاشاني، عبدالجواد خراساني و عباس حسيني جوهري قرائت مي كند و هر شعري كه خوانده مي شود مستمعان نيز پايان آن را مي خوانند.
آيين تعزيه خواني گناباد به عنوان ديگر آداب و رسوم مردم اين منطقه در ماه محرم قدمتي 200 ساله دارد و هنوز هم اين شهرستان به عنوان يكي از مناطق نخستين تعزيه خواني در ايران شناخته مي شود. آيين تعزيه خواني در 12 منطقه و روستاي گناباد از جمله نوقاب، قصبه شهر، دلويي، رهن، بيلند و باغ آسيا برگزار مي شود ولي تعزيه خواني نوقاب از قدمت و اصالت خاصي برخوردار است.
پايه گذار مراسم تعزيه خواني در شهرهاي جنوبي خراسان رضوي و شهرستان گناباد فردي به نام عبدالله نوقابي بود كه 200 سال قبل و در اواخر دوره زنديه و آغاز سلسله قاجار به گناباد آمده و در منطقه نوقاب سكني گزيد و 80 مجلس مختلف شبيه خواني را وقف مجالس تعزيه خواني كرد.
حاج عبدالله نوقابي مردي باتقوا، بانفوذ، ثروتمند و نيكوكار بود و باقيات صالحاتي چون مسجد، حسينيه، حمام وآب انبار در اين منطقه از خود به يادگار گذاشته كه تمام آنها با نام خود او هنوز باقيست. بعد از حاج عبدالله نوقابي فرزندان وي همچنان اين آيين را زنده نگهداشتند و به تدريج تعزيه خواني در 11 نقطه ديگر شهرستان گناباد هم داير و روز عاشورا برگزار مي شود.
در آيين تعزيه خواني كه روايت اين قيام از زمان جدايي حر از لشكر يزيد و پيوستنش به ياران حضرت سيدالشهدا (ع) و جانفشانيهاي ديگر ياران آن حضرت است شروع و به زمان شهادت حضرت خاتمه مي يابد. اين آيين از مقابل منزل يكي بانيان و پيشكسوتان تعزيه خواني گناباد شروع مي شود و به سمت مسجد بالاي نوقاب ادامه مي يابد.
از ديگر بانيان شبيه خواني مي توان مرحوم شيخ محمدباقر عماد، مرحوم ابوالحسن سعيديان، علي آقا عمادي، مرحوم كربلايي حسن نجار و در حال حاضر حاج اسماعيل سالاري و انجمن نمايش را نام برد.
رئيس اداره فرهنگ و ارشاد اسلامي گناباد به خبرنگار ايرنا گفت: از ديگر آيينهايي كه ثبت ميراث معنوي شده اند مراسم عزاداري حسن و حسين است كه از حدود سه نسل قبل(250 سال) هر ساله در ماه محرم و پايان مراسم عزاداري سينه زني در بيدخت گناباد برگزار مي شود.
حميدرضا مهدوي مقدم افزود: مهمترين اهداف ثبت آيينهاي عاشورايي در فهرست آثار ملي ناملموس معنوي كشور ماندگاري و حفظ اصالت نحوه برگزاري مراسم مي باشد.
وي در تشريح آيين حسن و حسين گفت: عده اي از سينه زنها در وسط مسجد دور هم حلقه مي زنند. هر نفر با دست چپ كمر فرد كناري را گرفته و با دست راست سينه مي زند يك نفر هم در وسط هماهنگ با سينه زنها بطور مقطع و متناوب با گام نخست و دوم به ترتيب حسن و حسين مي گويد.
گناباد در فاصله 287 كيلومتري جنوب مشهد واقع است.
گزارش: فهيمه نعمتي شهري **انتشار: حسين كريم زاده
7545/2095/1858