مطبوعات دوره اصلاحات در بوته نقد

مطبوعات از مهم ترین رسانه های نوشتاری و منبعی قوی و اثرگذار در تولید و انتقال محتوا در قالب های گوناگون و نیز پلی ارتباطی در جامعه به شمار می رود.

مطبوعات نه رسانه یی در حصار و بی تاثیر از اوضاع و احوال زمانی و مكانی كه آیینه ی تمام نمای وضعیت و شرایط اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و گفتمان حاكم و نیز سندی ماندگار در شناخت دوره های گوناگون تاریخی است. در همین زمینه، چهارم خرداد ماه میزگردی با عنوان «مطبوعات دهه ی هفتاد» در تالار شهید چمران دانشكده ی فنی دانشگاه تهران و با حضور «حمیدرضا جلایی پور» جامعه شناس و روزنامه نگار اصلاح طلب، «كامبیز نوروزی» مدرس حقوق مطبوعات، «عیسی سحر خیز» فعال رسانه یی و شركت پررنگ دانشجویان، استادان و فعالان حوزه ی مطبوعات برگزار شد. سخنرانان در این میزگرد به بررسی مطبوعات دهه هفتاد پرداختند.



*** روزنامه های دوم خرداد حرف مردم و جامعه را منتشر كردند

سحرخیز از فعالان رسانه یی، نخستین سخنران میزگرد مطبوعات در دهه ی70 بود. وی با اشاره به اهمیت مطبوعات در این دهه گفت: ما اگر به دنبال تحلیل روند شكل گیری آزادی مطبوعات در دوران اصلاحات كه به بهار مطبوعات معروف شد، باشیم باید ابتدا نگاهی به سیاست های دولت قبل از آن در قبال مطبوعات بیندازیم. تا قبل از سال 1376 فضای مطبوعاتی كشور به شدت بسته بود ولی در عوض مردم خواهان دسترسی به اخبار و اطلاعات دقیق بودند.

این فعال سیاسی در ادامه با بیان فهرست وار مولفه ها و ویژگی های سیاست دولت های قبل درباره ی مطبوعات گفت: موارد متعددی مانند صدور مجوز نشریه به صورت گزینشی، نظارت وزارت ارشاد و اعمال ممیزی های فراوان بر مطالب نشریات، اعمال فشار غیر مستقیم بر روشنفكران، ممانعت از انتشار نشریاتی كه خلاف موارد یاد شده مجوز گرفته بودند، سانسور مستقیم نشریات دارای مجوز، جلوگیری از انتشار نشریات خاص و توقیف دایم یا موقت روزنامه ها برخلاف اصل 168 قانون اساسی از مهمترین سیاست هایی بود كه در دولت های قبل از اصلاحات برای بسته شدن فضای مطبوعاتی كشور انجام شد. با پیروزی تفكر اصلاحات در دوم خرداد 1376، فضای روزنامه نگاری به شدت تحت تاثیر انتخاب رییس دولت اصلاحات قرار گرفت زیرا رییس جمهوری وقت، خود سابقه ی كار مطبوعاتی و حضور در وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی داشت.

وی ادامه داد: استقبال مردم از مطبوعات و مطالب آن سبب شد افرادی همچون «سعید مرتضوی» مامور شوند بر مطبوعات كشور نظارت داشته باشند ولی رشد فرهنگ روزنامه نگاری و نیاز مردم به اطلاعات آزاد، موجب شد تا به ازای توقیف هر روزنامه، 2 روزنامه ی دیگر مجوز انتشار بگیرند.

سحرخیز در ادامه به آنچه تحمل نكردن فضای باز مطبوعاتی و در ادامه توقیف فله یی مطبوعات در آن دوره خواند، اشاره كرد كه در كمترین زمان 18 تا 21 روزنامه بسته شدند.

سحرخیز در پاسخ به این پرسش كه مطبوعات به عنوان حد فاصل میان مبلغان فكر و توده ی مردم چه تاثیری بر فضای جامعه و ساختار قدرت داشته است گفت: اگر جنبش دانشجویی را نگاه كنیم یكی از ابزارهایی كه برای خود اختیار می كند نشریات دانشجویی است یعنی می بینیم كه غیر از تجمعات و برگزاری مراسم، آن ها همه به رسانه توجه ویژه یی می كنند و خوشبختانه در وزارت علوم و در دانشگاه ها فضا برای این كار فراهم بود و شرایطی ایجاد شده بود كه از بودجه ی دولتی می توانستند نشریه تولید كنند و به نقد حاكمیت و دولت اصلاحات بپردازند.

او افزود: همانطور كه می دانید دولت اول اصلاحات برنامه ی خود را بر توسعه ی سیاسی و فرهنگی گذاشت. توسعه ی سیاسی زمانبر است. تا حزبی تشكیل شود و تشكیلات خود را منسجم كند و سپس یارگیری كرده و ایفای نقش كند زمان می برد ولی در مطبوعات این وضعیت متفاوت است. به یك معنا نیرویی بالقوه یی وجود دارد كه به محض یافتن امكان بیان و بروز و نمود می تواند خود را نشان دهد.

این روزنامه نگار اصلاح طلب با بیان اینكه یكی از ویژگی های مطبوعات دوم خرداد این بود كه حرف مردم را می زد، افزود: مطبوعات آن دوران مردمی و به بنگاه اقتصادی تبدیل شده بودند ولی مهم تر از آن این بود كه این مطبوعات كارشناسان سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و حتی ورزشی را به مردم معرفی كردند. كسانی كه تریبون نداشتند به راحتی به فردی كه می توانست مصاحبه كند یا سرمقاله نویس باشد تبدیل شدند و مطبوعات این فضا را برای آن ها فراهم آوردند كه بدون سانسور حرف بزنند و شاید همین حركت بود كه باعث ایجاد خطر در دل مطبوعات شد و آن عنصری كه می توانست آن ها را منفجر كند درون خودشان شكل گرفت. به این دلیل بود كه عنصرهای سیاسی سعی می كردند مطبوعات و رسانه داشته باشند و اگر جایی از جایگاه مقام سیاسی كنار می رفتند سعی می كردند حضور مطبوعاتی پیدا كنند.

وی با اشاره به اینكه شخصیت های سیاسی و فرهنگی آن زمان خودشان روزنامه دار می شدند ادامه داد: در آن روزها شمارگان نشریات میلیونی شدند و یكباره جهش پیدا كردند و این روزنامه ها مردم را به گونه یی پیش می بردند كه وقتی برای خوابیدن هم نداشتند. برای اولین بار رسانه های خارجی از روزنامه های ما عقب افتادند و چیزی برای تولید نداشتند و بیش از هشتاد درصد مطالبشان اعم از خبر، تحلیل، گزارش را از روزنامه های داخلی می گرفتند. این وضعیتی بود كه مطبوعات پیش می بردند و در جایگاهی بودند كه به عنوان نیروی مرجع، مورد اعتماد مردم بودند.

سحرخیز همچنین در پاسخ به پرسشی درباره ی كارتلی شدن مطبوعات گفت: اگر تاریخ مطبوعات ایران را نگاه كنیم، مطبوعات و فعالیت رسانه یی زمانی بیشتر شده كه حاكمیت ضعیف بوده است اما یك استثنا داریم و آن دوران اصلاحات است. در این دوره دولت و تیم مطبوعاتی دولت پیشگام مجوز دادن به مخالفان بودند. خود ما هم دنبال جریان اپوزیسیون بودیم چه در وزارت ارشاد و چه در وزارت كشور چون ممكن بود این زمان طولانی نباشد و باید از این مقطع گذرا استفاده كنیم و توسعه ی فرهنگی، مطبوعاتی و سیاسی را به وجود بیاوریم و این مساله به صورت جدی مطرح بود.

وی با تاكید بر اینكه كارتل را منفی نمی بیند اظهار كرد: در دوران اصلاحات یكی از اهداف مهم ما این بود كه بنگاه مطبوعاتی ایجاد كنیم. در این دوره ما به نقطه یی رسیدیم كه اگر دادستانی یا قوه قضاییه یك روزنامه را توقیف می كرد ما 2 روزنامه منتشر می كردیم و در كنار آن دنبال این بودیم كه انتشارات جامعه ی ایرانیان هم شكل گیرد و مجلات، ماهنامه و هرچیزی را كه می توانیم در این بنگاه مطبوعاتی شكل دهیم. تشكیل بنگاه وابستگی به دولت نیست و بنگاه مطبوعاتی از دولت كمك و رانت نمی گیرد كه در ازای آن باج دهد. بسیاری از نشریات به دلیل اینكه اقتصادی نیستند منتشر نمی شوند و اگر بخواهیم نقد كنیم باید به مطبوعاتی نقد كنیم كه از بودجه ی دولتی و عمومی استفاده می كنند و منافع ملت را نادیده می گیرند و فساد می كنند.



*** جنبش مدنی بعد از دوم خرداد شكل گرفت

جلایی پور استاد دانشگاه و فعال رسانه یی، دیگر سخنران این میزگرد بود. وی با اشاره به اهمیت دوم خرداد در تاریخ ایران گفت: مهمترین دستاورد دوم خرداد كه هنوز می توان روی آن كار كرد بحث جنبش اجتماعی و مدنی بود كه حتی در برخی از زمینه ها موجب كج فهمی نیروهای اقتدار گرا شد.

وی با اشاره به اینكه جنبش‌ های اجتماعی در همه ی جوامع رخ می ‌دهد گفت: جنبش اجتماعی دوم خرداد یك جنبش كم نظیر محسوب می شود زیرا مردم در سال 1376 بدون هماهنگی قبلی با آن همراه شدند.

وی در تفاوت دوره ی زمانی پیش از انقلاب مشروطیت و دوم خرداد گفت: اگر در دوره ی مشروطه لایه ی نازكی از نخبگان به دنبال خواسته‌ های مدنی بودند، در دوم خرداد این خواسته تبدیل به یك خواست عمومی شده بود.

این فعال سیاسی اصلاح طلب با اشاره به مخالفت‌ هایی كه با مطبوعات مستقل در دوره دوم خرداد صورت می‌گرفت، اظهار كرد: با وجود مخالفت های شدید با انتشار روزنامه، كم كم كار به جایی رسید كه حتی دكه ‌داری مطبوعات شغل شریفی شد و كسی دیگر نمی ‌تواند حتی با توقیف 100 رسانه جلوی توسعه ی رسانه ‌های مستقل را در ایران بگیرد.

محتوای روزنامه ها و مطلب های انتشار یافته در آن، بحث دیگر جلایی پور در این نشست بود. وی ضمن تاكید بر قدمت روزنامه نگاری در ایران گفت: هر چند كه بیش از یك سده ی گذشته در ایران روزنامه نگاری رواج داشته ولی روزنامه ها تا قبل از خرداد 76 بیشتر زبان دولت بودند تا ملت اما بعد از این دوران روزنامه ها به رسانه یی برای بازتاب مشكلات مختلف جامعه تبدیل شدند و این یك اتفاق بسیار مهم در رشد جنبش های مدنی بود.

وی در ادامه گذری به صحبت های «عباس عبدی» پژوهشگر و روزنامه نگار اصلاح طلب در نشست پیش از میزگرد زد و گفت: برخی بر این باورند كه برونداد دوم خرداد، تیر 1384 و روی كار آمدن احمدی نژاد بود ولی در این زمینه باید گفت كه جنبش اجتماعی شكل گرفته در دوم خرداد میراث های گرانبهایی را برای كشور به جای گذاشته است و هیچ كس نمی تواند آن را انكار كند. شكل گیری مطبوعات مستقل از مهمترین میراث های دوم خرداد است. تا قبل از این، مطبوعات ما وابسته به دولت و ارگان های دولتی بودند ولی بعد از دوم خرداد این روند تغییر كرد و مطبوعات مستقل پا در فضای رسانه یی كشور گذاشتند. با وجود فشار و سخت گیری های مطبوعاتی در یك دهه ی گذشته ما بازهم شاهد حضور این روزنامه ها هستیم.

جلایی پور به این پرسش كه نقش روزنامه و مطبوعات و حدود و مرزهای آن در آگاهی بخشی عمومی و هدایت جریان اجتماعی و سیاسی چگونه است چنین پاسخ گفت: جنبش اصلاحات چند لایه داشت كه افزون بر جنبش دانشجویی، یك جنبش مطبوعاتی و جنبش زنان نیز داشت و تندروها برای هرسه این ها برنامه داشتند و نقشه كشیدند. انتقاد من به جنبش دانشجویی این بود كه این جنبش همیشه یك هدف دایمی داشته و یك سری هدف های موسمی. حرف من این بود كه جنبش دانشجویی هیچ گاه نباید هدف دایمی خود را از دست بدهد و اگر این هدف را از دست دهد ضربه می خورد.

وی ادامه داد: دانشجویان به دلایلی همچون باهوش بودن، آزاده بودن، محافظه كار نبودن و ... حاملان عرصه ی نقد و بررسی در دانشگاه ها شدند و آن ها بودند كه مهم ترین مسایل كشور را به بحث می گذاشتند و افراد مختلف را دعوت می كردند و با طرح این مسایل هم آگاهی بخشی دانشجویان و هم جامعه بیشتر می شد. یعنی واقعا جنبش دانشجویی ركن دفاع از جامعه شده است. آنان در دوره ی اصلاحات نیز كار خود را به نحو احسن انجام دادند. در دوره ی اصلاحات دانشگاه های ما زنده بود و به طور مرتب در دانشگاه ها بحث های مختلف مستقل از بحث های حكومت تشكیل می شد. در دوره ی آقای احمدی نژاد خواستند آن را دبیرستان كنند و سپس خواستند كه آن ها را پادگان كنند كه محقق نشد.

جلایی پور دانشجویان را «پیشقراول» جنبش انقلابی ایران دانست و افزود: در سال 1356 دانشجویان بودند كه به خیابان ریختند و در انقلاب پیشقراول بودند و بعد كه مردم به انقلاب پیوستند دانشجویان در جنبش غرق شدند. پس از انقلاب نیز پای جنگ كه مهمترین مساله كشور بود ایستادند. بعد از انقلاب عده یی عقیده داشتند جنبش دانشجویی منحل شده اما دانشجویان به جنگ رفتند و نهادهای آن زمان را تاسیس كردند. جنبش دانشجویی هیچگاه تعطیل نشده. گاهی اشتباه داشته اما متوجه شده است. این جنبش در سال 1392 نیز در صحنه حضور داشت و یكی از عوامل رخ دادن پیروزی انتخابات آن سال شد.

به گفته ی این فعال اصلاح طلب، نهادهای انقلابی را دانشجویان تاسیس كردند و دانشگاه های مهم تر نیروهای مهم تری تحویل دادند. جلایی پور درباره ی هدف های جنبش دانشجویی تصریح كرد: البته همگی این ها هدف های موسمی است. یعنی هدف جنبش دانشجویی این نیست كه فرمانده جنگ باشد یا استراتژی های انقلاب را تولید كند. بحث های راهبردی فقط كار نیروهای دانشجویی نیست. راهبرد اصلاحات نیز كار و ابتكار یكی 2 نفر نیست زیرا یك حركت جمعی بر اساس حافظه ی جمعی شكل می گیرد و حركتی مدنی راه می افتد.

وی با بیان اینكه در جنبش اصلاحات بیشترین هزینه ها را دانشجویان و مطبوعات دادند گفت: در فضای واقعی تكثر باید به رسمیت شناخته شود و این جامعه را به سمت توسعه ی پایدار و با مشاركت مردم می برد.

وی همچنین با اشاره به رسانه های مجازی گفت: با توقیف مطبوعات، رسانه های مجازی روز به روز قوی تر شده اند. این امر از سویی موجب گسترش سریع اخبار و اطلاع رسانی می شود و از سویی هرج و مرج خبری نیز به بار آورده است. از این رو توانایی ها و تهدیدهای این فضا باید مورد بررسی قرار گیرد.



*** دوم خرداد بذر روزنامه نگاری حرفه یی را در ایران كاشت

نوروزی از فعالان مطبوعاتی در ابتدای سخنان خود در این میزگرد گفت: وقتی از مطبوعات دهه ی 70 صحبت می‌كنیم به دلایلی از كل عرصه ی سیاسی كشور حرف می‌زنیم زیرا در نخستین سال های دهه ی 70 كمتر فعالیت‌ های حزبی، سیاسی و گفت ‌وگوهای سیاسی در كشور رواج پیدا كرده بود. دوم خرداد نقطه ی آغاز یك جهش در روزنامه نگاری بود و انرژی نهفته یی كه در سال های قبل از 1376 در كشور جمع شده بود در دولت هفتم آزاد و منجر به بهار روزنامه نگاری شد. در این دوره نویسندگان و دگراندیشنان مطالب خود را در قالب یادداشت و گزارش در روزنامه یی به مخاطبان عرضه كردند. روزنامه نگاری در سال های 76 تا 80 خورشیدی هر چند یك دوره ی شكوفا محسوب می شد اما به خاطر یك سری سخت گیری های حاكمیتی نتوانست روند خود را ادامه دهد. دوم خرداد بذری را در جامعه ایران پاشید كه در ادامه ی آن به تناسب شرایط اجتماعی، میل به روزنامه نگاری و سخن گفتن را افزایش داد.

این حقوقدان اظهار كرد: با وجود شرایط سخت نظارت بر مطبوعات در آن دوره ی زمانی، بار سنگین فعالیت در جنبش‌ های اجتماعی زنان، حمایت از كودكان و طرح مسایل اقتصاد بر روی دوش روزنامه های كشور بود.

نوروزی با اشاره به قانون مطبوعات گفت: در 36 سال گذشته، قانون مطبوعات هیچ وقت نتوانسته كار خاصی برای مطبوعات انجام دهد و من این ادعا را بر حسب سابقه ی روزنامه نگاری و حقوقی خودم مطرح می كنم. باید گفت بیشترین نقشی كه قانون مطبوعات در این سه دهه داشته نقش پارازیتی است. جامعه ی ما امروز به جایی رسیده كه به فرایند گردش اطلاعات احساس نیاز می كند. این چیزی نیست كه بتوان جلوی آن ایستاد. كسی كه جلوی این رودخانه بایستد حیثیت خودش را از بین برده است.

نوروزی در پاسخ به پرسش مجری نشست مبنی بر اینكه به لحاظ حقوقی حدود نقد در مطبوعات تا چه اندازه است، بیان داشت: آزادی مطبوعات یكی از مولفه های آزادی بیان و مهم ترین نمود آن است. در قوانین ایران مهم ترین اصل قانونی مرتبط به مطبوعات، اصل 24 قانون اساسی است كه در آنجا گفته شده مطبوعات و نشریات در بیان مطالب آزادند مگر آنكه مخل مبانی اسلام و حقوق عمومی باشند. به تعبیر حقوقی، قانون اساسی اصل آزادی مطبوعات را ایجاد كرده است.

وی با بیان اینكه مطبوعات جزیره نیستند، ادامه داد: این تصور نادرستی است كه مطبوعات را به شكل جزیره یی ببینیم. در جامعه یی كه مشكلات غیر دمكراتیك زیادی در آن وجود دارد، وجود مجموعه یی از نشریات توسعه یافته ی دموكراتیك مشكل است.

نوروزی ادامه داد: ما یك نظام اجتماعی داریم كه دارای مولفه هایی است و در آن به هر دلیلی دموكراسی و توتالیتاریزم یك مدارجی را دارد و مطبوعات هم جلوه یی از آن است و فهم قانون نیز در یكی از بسترهای اجتماعی اتفاق می افتد. چه منِ نویسنده و چه كسی كه مدیر مسوول است و چه كسی كه صاحب منصب است همه در این جامعه هستیم و تافته ی جدا بافته نیستیم و چیزی كه به قانون معنا می دهد واقعیت اجتماعی است.

نوروزی توسعه ی مطبوعات را نیازمند ساختارهای بنیادی دانست و افزود: در ایران گاهی مطبوعات توسعه ی انفجاری داشته اند همچون دهه ی بیست و فرار رضاخان از ایران یا در كودتای 28 مرداد كه این امر محصول توسعه ی اجتماعی نیست بلكه محصول دولت و سیستم سیاسی بی نظم است كه از كار افتاده است. مقصود آنكه توسعه پایدارِ حقوقِ مطبوعات زمانی اتفاق می افتد كه یك سلسله زیرساخت ها شكل گرفته باشد.

وی گفت: از نظر حقوقی ما هم اصل 24 قانون اساسی و هم اصل 168 قانون اساسی را داریم كه رسیدگی به جرایم مطبوعاتی باید در دادگاه های عمومی در شرایطی همچون وجود هیات منصفه و ... صورت گیرد كه این موارد گاهی نقض می شود و دیگری قانون مطبوعات است كه انتقادات زیادی به آن وارد است ولی به همین قانون مطبوعات نیز نباید دست زد.

وی سخنانش را اینگونه پایان داد كه نباید از فضای مجازی ترسید زیرا همیشه با ورود تكنولوژی های جدید مرعوبانه برخورد كرده ایم و نباید اینگونه باشد.

* گروه پژوهش و تحلیل خبری

پژوهشم**2052 **552** 9279**2054