عطار نيشابوري، نقطه ثقل ادبيات عرفاني

عطار نیشابوری شاعر اواخر قرن ششم و اوایل قرن هفتم هجری است. او از جمله شاعرانی است كه به مبانی شریعت توجه فراوانی داشت و برخلاف برخی شعرایی كه از شریعت فاصله گرفته بودند، توانست طریقت و شریعت را در سروده های خود با یكدیگر تركیب كند.

پرداختن به مباحث عرفانی، دنیا گریزی و پرهیز از تعصب از جمله ویژگی های مهم این شاعر بلند آوازه بود.

این شاعر بلند آوازه به رغم برخورداری از ثروت هیچگاه مدح خلفای دربار را نگفت و ارتباط خوبی با مردم زمانه داشت و همواره دستگیر خلق خدا بود.



** عطار منبع و منشایی برای عرفان عارفان پس از خود است

استاد دانشگاه آزاد اسلامی واحد مشهد با بیان اینكه عطار عارف و شاعری بین سنایی، غزنوی و مولوی است، می افزاید: عطار در عرفان از سنایی و سایر عرفای آن زمان پیشی گرفته و خود منبع و منشایی برای عرفان عارفان پس از خود است و به نوعی می توان او را استاد تفكر و اندیشه مولانا دانست.

آن گونه كه مولانا در این باب می گوید:

عطار روح و سنایی دو چشم او

ما از پی سنایی و عطار آمدیم

'رضا اشرف زاده' به ویژگی های موجود در آثار عطار اشاره كرد و ادامه می دهد: این نكات در آثار سنایی و مولانا كمتر به چشم می خورد، مثنوی های چهارگانه منطق الطیر، مصیبت نامه، الهی نامه و اسرارنامه، آثاری عرفانی، بدیع و تازه است.

وی می افزاید: منظومه منطق الطیر عطار، اثری كاملا رمزی و عرفانی است و نشان می دهد عطار مضامین و اصطلاحات عرفانی را می شناخت.

استاد زبان و ادبیات فارسی با یادآوری اینكه 'ابو نصر سراج' پیش از عطار مقامات را به هفت مرحله تقسیم كرده بود، تصریح می كند: نوبه، ورع، زهد، فقر، صبر، توكل و رضا از مقاماتی است كه سراج در رسیدن به قرب الهی آنها را ذكر كرده بود. مقامات وی زاهدانه و عارفانه است و عطار پس از آن این مقامات را به هفت وادی تقسیم كرده كه یك عارف باید با سختی ها از آن بگذرد.

وی مراحل عرفان عطار را ذوقی و عاشقانه ذكر كرده و می افزاید: 'طلب'، 'عشق'، 'معرفت'، 'استغنا'، 'توحید'، 'حیرت' و 'فقر و فنا' مراحلی بودند كه عطار بدانها اشاره داشت كه پیش از آن هیچ عارفی این وادی ها را ذكر نكرده بود.

این استاد دانشگاه می گوید: مصیبت نامه نیز منظومه ای عرفانی و رمزی است كه عطار در آن به 40 مقام اشاره دارد و مسافر سالك باید این 40 مقام را طی كند، و به حقیقت وجودی خود باز گردد و معرفت را در خود بیابد.

اشرف زاده، ویژگی دیگر اشعار عطار را جمع آوری رباعیات دانسته و می افزاید: تا پیش از وی هیچ شاعری چنین مجموعه ای برای خود خلق نكرده، حتی رباعیاتی كه به خیام نسبت داده می شود از سروده های وی نیست. عطار در 'مختارنامه' رباعیات خود را به 50 باب تقسیم می كند كه در نوع خود بی نظیر و جدید است.



** عرفان عطار عاشقانه و عارفانه است

نویسنده كتاب 'پیر اسرار و كلام نور'، عرفان عطار را عاشقانه و عارفانه ذكر كرده و می افزاید: این عشق با عشق دیگران متفاوت است. عرفای دیگر اعتقادی به عشق فرشتگان ندارند، اما عطار معتقد است اگر آنان عشق نداشتند خدا را عاشقانه سجده نمی كردند، چیزی كه انسان ها دارند و فرشتگان فاقد آن هستند 'درد' است بطوری كه می فرماید:

قدسیان را عشق هست و درد نیست

درد را جز آدمی در خورد نیست

درد تو باید دلم را درد تو

لیك نی در خورد من، در خورد تو

ساقیا خون جگر در جام كن

گر نداری درد، از ما وام كن

كفر كافر را، دین دیندار را

ذره ای دردت دل عطار را

در 'الهی نامه' نیز عطار حقیقت عشق را اینگونه بیان می كند كه عشق درد است و آتش و خون.

نویسنده كتاب 'تجلی رمز در شعر عطار' با بیان اینكه آثار عطار به این سه محور محدود می شود، ادامه می دهد: عرفان این شاعر بلند آوازه عرفانی قوی، عاشقانه و بی كمال است.



** عطار عارفی قدرت ستیز در عرصه ادبیات است

این استاد زبان و ادبیان فارسی در مورد ویژگی شخصیت عطار می گوید: اگر در تاریخ ادبیات ایران سیر كنیم، شاعران زیادی بودند كه مدح امرای زمان خود را می گفتند، اما همت والای عطار سبب شد تا وی در مدح هیچ پادشاهی نسراید. او شاعری قدرت ستیز در عرصه ادبیات است، چنان كه می گوید:

چون ز نان خشك گیرم سفره پیش

تر كنم از شوروای، چشم خویش

از دلم آن سفره را بریان كنم

گهگهی جبرییل را مهمان كنم

چون مرا روح القدس هم كاسه است

كی توانم نان هر مدبر شكست

شكر ایزد كه درباری نیم

من كجا بردل همی بندی نهم

نام هر دون را خداوندی نهم



** عطار ارادت خاصی به خاندان نبوت داشت

این عطار شناس معاصر با یادآوری اینكه وی شاعری سنی مذهب بود، می افزاید: او ارادت خاصی به خاندان نبوت داشت و در ستایش رسول اكرم(ص)، حضرت علی(ع) و ... آثاری از خود بر جای گذارده است، چنانكه كشندگان امام حسین(ع) را كافر می شمارد و می سراید:

كاشكی ای من سگ هندوی او

كمترین سگ بودمی در كوی او

یا از این تشویر آبی گشتمی

بر جگر او را شرابی گشتمی

اشرف زاده اضافه می كند: عطار در اثر دیگر خود و در باب اول تذكره الاولیا در باب امام جعفر صادق(ع) نیز می گوید: هر كس به رسول خدا(ص) و به فرزندان او ایمان ندارد مسلمان نیست. گر چه او شاعری اهل سنت بود، اما اشعار او حاوی ارادت وی به خاندان نبوت است.



** عطار زبان فارسی را همواره پاس می داشت

وی گفت: نكته مهم در اشعار عطار پاسداشت زبان فارسی است، بگونه ای كه اصطلاحات عرفانی را نیز به زبان فارسی بیان كرده است. به عنوان نمونه او به جای 'جذبه'، 'كشش' را بكار می برد و به جای 'سیر وسلوك'، از 'روش استفاده كرده است.

در كشش افتی روش گم گرددت

گر بود یك قطره قلزم گرددت



** زندگینامه عطار نیشابوری

شیخ فریدالدین محمد عطار نیشابوری از بزرگان مشایخ تصوف ایران در قرن ششم و اوایل قرن هفتم هجری است.

وی در سال 537 هجری در قریه كدكن نیشابور متولد شد و از آنجا كه شغل او داروفروش بود به او لقب عطار داده شد. او همواره بدنبال كسب علوم و درك صحبت بزرگان اهل تصوف بود.

عطار در جوانی در سفری كه به‌ ماوراءالنهر، هند، عراق‌، شام‌ و مصر داشت با برخی بزرگان ادب و دین ملاقات كرد و پس از سفر حج به نیشابور بازگشت‌ و در آنجا اقامت‌ گزید.

عطار مراحل عرفان را طی و در پایان سیر وسلوك خود از هفت شهر عشق گذر كرد تا به مقام فنا رسید.

او در این راه چنان بود كه در زمره پیشوایان طریقت قرار گرفت و در این راه به مرحله ای دست یافت كه مولانا در وصف او این گونه سرود:

هفت شهر عشق را عطار گشت

ما هنوز اندر خم یك كوچه ایم

عطار در حمله مغولان در سال 627 هجری عطار در نیشابور به قتل رسید.



** آثار عطار نیشابوری

تعداد تالیفات و تصنیف های عطار در نظم و نثر، به اندازه سوره های قرآن كریم است كه معروفترین آن 'دیوان قصیده ها و غزل های ' اوست كه شامل حدود 10 هزار بیت می شود.

الهی نامه، خسرو نامه، پندار نامه، اسرار نامه و مصیبت نامه از مثنوی های وی به شمار می رود كه از میان این آثار منطق الطیر وی شهرتی جهانی دارد.

منطق الطیر حدود هفت هزار بیت است و به مراتب سیر و سلوك و رسیدن به حق از زبان مرغان كه در طلب سیمرغ هستند اشاره دارد؛ در این اثر به هفت منزل عشق شامل طلب، عشق، معرفت، استغنا، توحید، حیرت و فقر و فنا پرداخته شده است.

گفت ما را هفت وادی در ره است

چون گذشتی هفت وادی، درگه است

وا نیامد در جهان زین راه كس

نیست از فرسنگ آن آگاه كس

چون نیامد باز كس زین راه دور

چون دهندت آگهی ای ناصبور؟

چون شدند آن جایگه گم سر به سر

كی خبر بازت دهد ای بی خبر؟

هست وادی 'طلب' آغاز كار

وادی 'عشق' است از آن پس، بی كنار

پس سیم وادی است آن 'معرفت'

پس چهارم وادی 'استغنا' صفت

هست پنجم وادی 'توحید' پاك

پس ششم وادی 'حیرت' صعبناك

هفتمین وادی 'فقر' است و 'فنا'

بعد از این روی روش نبود تو را

در كشش افتی روش گم گرددت

گر بود یك قطره قلزم گرددت

از دیگر آثار وی می توان به تذكره الاولیاء به نثر فارسی اشاره كرد.



** سخن آخر

بیان ویژگی ها و پرداختن به آثار ادیبان و بزرگان عرصه شعر و ادب در یك مقوله و گزارش كافی نیست و باید زوایای پنهان فكری و اخلاقی و تلاش های آنان در ارتقا ادبیات كشور بازگو شود.

تلاش برای برپایی برنامه های با كیفیت به مناسبت بزرگداشت بزرگان بسیار مهم و قابل توجه است، اما لازم است امروز مراكز علمی، آموزش و فرهنگی به مناسبت روزهای خاص برنامه های مناسبتی نیز برگزار كنند.

نصب گزیده اشعار و سخنان این بزرگان در معابر عمومی، برپایی مسابقات فرهنگی، برنامه های مشاعره ویژه یك شاعر و معرفی آثار او و گفت وگو با كارشناسان در رسانه ها، اختصاص ساعاتی از زنگ انشا یا ادبیات به معرفی این بزرگان و نگاشتن آثار آنان به زبان معاصر می تواند در شناساندن هر چه بیشتر این افراد به جامعه نقش بسزایی داشته باشد.

از: مریم زباندان

فراهنگ ** (5) ** 1630 ** 1071