نبود نقشه راه، چالش مهم حوضه آبریز زاینده رود

به گزارش ایرنا، این در حالی است كه بسیاری از حوضه های آبریز كشور به دلیل نداشتن نقش راه با چالشهایی مواجه هستند كه مسوولان و كارشناسان امر باید نسبت به تهیه این نیاز اساسی كشور تدابیری بیندیشند.
زاینده‌ رود یا زنده ‌رود به معنی رود زندگی‌ بخش، به طول بیش از 360 كیلومتر بزرگترین رودخانه منطقه مركزی ایران است كه از كوه‌ های زاگرس مركزی بویژه زردكوه بختیاری سرچشمه گرفته و در كویر مركزی ایران به سمت شرق حدود 200 كیلومتر پیش می ‌رود و در نهایت به تالاب گاوخونی در شرق اصفهان می‌ ریزد كه اكنون بیش از 280 كیلومتر آن خشك است.
این رودخانه كه علاوه بر جاذبه تفریحی و فرهنگی، همواره نقشی موثر در كشاورزی و اقتصاد منطقه مركزی كشورمان و هستی تالاب گاوخونی داشته است، در دهه های اخیر به علت كمبود بارش ها، خشكسالی های متوالی، تراكم جمعیت و افزایش برداشت به یك رودخانه فصلی تبدیل شده و در محل پایین دست با خشكی مواجه شده است.
حوضه زاینده رود از دو استان اصفهان و چهارمحال و بختیاری تشكیل شده كه 93 درصد از مساحت و 98 درصد از جمعیت زیر پوشش این حوضه در استان اصفهان و هفت درصد از مساحت و 2 درصد از جمعیت زیرپوشش آن در استان چهارمحال و بختیاری قرار دارد.
سه میلیون و 890 هزار و 188 نفر، جمعیت ساكن در استان اصفهان ( 87 درصد شهری و 13 روستای) را تشكیل می دهند و جمعیت این حوضه در استان چهارمحال و بختیاری 88 هزار و 172 نفر است كه 47 درصد از آن را شهری و 53 درصد را روستاییان تشكیل می دهند.
اكنون حدود 45 درصد از حجم سد زاینده رود آب دارد، كه مدیریت آن بسیار مهم و ضروری است.
صاحبنظران بر این باورند توزیع پایدار و عادلانه آب در حوضه آبریز زاینده رود با توجه به توسعه اقتصادی و اجتماعی همواره چالشی اساسی بوده، به همین دلیل قواعد تخصیص برای منابع با ارزش آب حوضه زاینده رود حدود 500 سال پیش توسعه یافته كه به احتمال زیاد اولین قواعد از این نوع در ایران است.
به باور كارشناسان بی آبی بخش اعظم حوضه آبریز زاینده رود در یك دهه اخیر خسارتهای زیست محیطی، اقتصادی و اجتماعی زیادی برجای گذاشته است.
آنان تنها راه حل آن را مدیریت یكپارچه، جامع نگر و علمی می دانند كه باید در سطح ملی و بین المللی مورد توجه قرار گیرد.
حوضه آبریز زاینده رود در سالیان اخیر با بحران جدی آب دست به گریبان بوده كه آثار آن را می توان در خشك شدن رودخانه زاینده رود و تالاب گاوخونی، كاهش منابع آب زیرزمینی، فرونشست زمین، كاهش كیفیت آب، خسارت به بخش كشاورزی و تخریب اكوسیستم مشاهده كرد.
رودخانه زاینده رود بعنوان محور اساسی توسعه انسانی در مركز كشور، به دلیل فشار گسترده بخش های كشاورزی، صنایع و توسعه شهری، به رودخانه ای فصلی تبدیل شده و سرنوشت تالاب گاوخونی هم در ندادن حقابه های زیست محیطی دچار مشكل شده است.
در دهه های گذشته جمعیت حوضه زاینده رود افزایش قابل توجهی داشته، بطوری كه در نیم قرن اخیر جمعیت این حوضه بیش از سه برابر شده و این افزایش جمعیت پیامدهای مختلف اجتماعی و اقتصادی را بدنبال داشته است.
روند رو به رشد جمعیت حوضه از یك سو و محدودیت منابع آب از سوی دیگر، موجب شده تا سرانه آب تجدید پذیر حوضه به كمتر از یك هزار متر مكعب(تنها كمی بالاتر از آستانه كمبود آب) كاهش یابد.
این در حالی است كه سرانه آب تجدید پذیر كشور نیز به كمتر از یك هزار و 700 متر مكعب به ازای هر نفر كاهش یافته است.
بارندگی های اخیر و افزایش حجم آب زاینده رود در سال زراعی فعلی رقم خورده است اما به تاكید صاحبنظران امر باید برنامه ریزی جدی برای مدیریت این منابع آب انجام شود چرا كه وضعیت ماه های آینده سال زراعی فعلی و همچنین سال های آینده مشخص نیست و نباید منابع آب به راحتی از دست داده شود به همین خاطر اجرای برنامه هدفمند در مدیریت آب در همه دوره ها مهم است و باید این موضوع در سال های آبسالی و خشكسالی همواره رعایت شود.
نقشه راه و استراتژی مدیریت منابع آب كشور طبق پیش بینی هایی كه توسط افراد متخصص در سال های اخیر صورت پذیرفته، بیشتر آن ها بر این عقیده هستند كه در قرن حاضر جنگ ها بیشتر در ارتباط با بحران آب در داخل كشورها و بعضا بین كشورهای همسایه رخ خواهد داد.
این مشكل در كشورهای خشك و نیمه خشك از اهمیت بیشتری برخوردار است و حادتر است، كشور ایران یكی از كشورهای به طور تقریبی خشك است و در صورتی كه برنامه یا نقشه، راهی برای برای بحران آب بر اساس مطالب علمی و‌كاربردی تدوین نكنیم، در آینده ای نه چندان دور شاهد مشكلات و بحران هایی خواهیم بود.
این كارشناسان معتقدند كه برای تحقق هدف فوق ابتدا باید نقشه راه و مدیریت منابع آب كل كشور تدوین شود، به دنبال آن نقشه راه برای حوضه های آبریز دیگر و براساس مشكلات موجود تهیه نمود، نتیجه حاصل از تهیه و تدوین چنین نقشه هایی در یك مدت زمان مناسب، به كاهش مشكلات كمك كرده و تصمیم گیری های كلان با توجه به برنامه تهیه شده پیش خواهد رفت و همه ساله شاهد مدیریت بهینه در ارتباط با منابع آب كشور و حوضه های آبریز و در آینده شاهد كاهش مشكلات خواهیم بود.
براساس تجارب موجود در جهان و بررسی منابع جامع در ارتباط با مدیریت منابع آب و در نظر گرفتن اینكه مطالب علمی در این ارتباط، كشورهایی كه مشكلات بحران آب مشابه ما را دارند سعی نمودند ضمن به كاربردن تكنیك های علمی مرتبط، از روش های پشنهادی در علم دیپلماسی آب كه با توجه به نیاز، در سال های اخیر رشد قابل توجهی نموده است، استفاده نموده اند.
در دیپلماسی آب جهت حل مشكلات منابع آب ابتدا در یك اقدام همه جانبه و كامل، مسائل موجود شناسایی می گردد، به دنبال آن برای هر سؤالی، مساله ای طرح می نمایند و سپس تلاش می نمایند پاسخ به آن سؤال را با راهكار های پیشنهادی تهیه نمایند.
برای نمونه در صورتی كه ما بخواهیم مشكلات مدیریت منابع آب كشور را با توجه به روش های پیشنهادی دیپلماسی آب حل نماییم، در گام اول باید مسائل موجود مشخص شود، تعدادی از مسائل موجود عبارتند از خشكی قابل توجهی از تالاب ها، دریاچه ها، رودخانه ها، به هم خوردن منابع و مصارف حوضه ی آب ریز، خشك سالی های متوالی ، ضعف مدیریت ، الگوی كشت نامناسب ، مهاجرت و حال برای مسائل فوق سوالاتی طرح می نمایم، برای مثال برای خشكی تالاب ها در كشور سوال طرح شده می تواند بدین صورت باشد، آیا برای جلوگیری از خشكی تالاب ها می توانیم كاری انجام دهیم ؟ برای احیای تالاب ها چه اقداماتی باید انجام داد، این یك سوال نمونه برای یكی از مشكلات بود. حالا برای حل این مشكل باید پاسخ این سوال را به صورت كامل و جامع تهیه كنیم و راهكار هایی را پیشنهاد دهیم، متعاقب آن راه كارها براساس اهمیت و اولویت انجام پذیرد.
به تاكید عضو هیات علمی دانشگاه آزاد اصفهان برای تهیه نقشه راه زاینده رود باید به ترتیب 25 گام شامل انتخاب مدیریت كارآمد، فراهم نمودن امكانات مورد نیاز گروه انتخابی، اعمال مدیریت دیپلماسی آب، برآورد حجم آب ورودی به مخزن سد، كنترل برداشت ما در طول رودخانه، توزیع عادلانه ی آب در دشت های حقابه دار و نصب كنتور روی چاه هایی كه آب دارند، مدیریت پساب ها و تسویه آن ها، مدیریت كاهش مصرف برای كاربری های مختلف، تسریع در اتمام پروژه تأمین آب نا تمام (تونل سوم)، بررسی كارشناسانه تأثیر مثبت و منفی تغییر اقلیم، برگزاری جلسات با استان های همجوار مدیریت بخش تكلیف انتقال آب یزد، برگزاری جلسات هم اندیشی از طریق دیپلماسی آب با كارشناسان و دانشگاه های همجوار جهت كاستن از تنش های موجود احتمالی، تسریع و برنامه ریزی در‌ پرداخت خسارات وارد بر كشاورزان حق آبه دار، راه اندازی بازار آب از طریق قیمت واقعی آن بخصوص برای آب مصرفی صنایع و یزد، تصمیم گیری برای زاینده رود را به محقق ها واگذار كنیم و سیاسیون را از جلسات تصمیم گیری دور كنیم، برنامه ریزی برای تغذیه آبهای زیرزمینی مناطقی كه امكان نشست زمینی وجود دارد، ادامه سیاست انقباضی سال های قبل در توزیع آب برای كاربری های مختلف، ارتقاء بهروری از آب در كشاورزی با توزیع آب رودخانه بر اساس تاریخ كشت صحیح، استفاده از روان آب های سطحی در شهر ها به خصوص شهر اصفهان، مدیریت و رشد رودخانه های فصلی و مسیل ها و چشمه سارها بخصوص پا بتن دست سد زاینده رود، مانیتورینگ كل حوضه آبریز رودخانه زاینده رود، حواسمان به زهكش ها باشد، پایش الگوی كشت در كل حوضه آبریز خصوصا بالا دست حوضه، استفاده از سیاست آب مجازی در بعضی از مواقع جهت عبور از بحران ها، واقعی كردن قیمت انرژِی پمپاژ آب لحاظ شود.

** اجرای سیاسی های مدیریتی برای منابع آبی لازم است
عضو هیات علمی دانشگاه آزاد اسلامی خوراسگان با اشاره به اینكه اجرای سیاست های مدیریتی برای منابع آبی لازم است، گفت: 25 گام برای مدیریت منابع آب استان پیش بینی شده كه امكان افزایش این مولفه ها وجود دارد.
ناصر حاجیان در گفت و گو با ایرنا گفت: در مدیریت منابع آب دچار مشكل مدیریت علمی هستیم و در اجرای سیاست ها و نقشه راه به دلیل نبود نیروی انسانی كارآمد دچار مشكل می شویم كه باید این حوزه تقویت شود.
وی بیان كرد : اختصاص بودجه، هم افزایی بین بخشی و استفاده از نیروی انسانی متخصص در این حوزه به اجرای هدفمند مدیریت به عنوان گام دوم نقشه راه مدیریت آب موثر است.
حاجیان دیپلماسی آب را یكی از مولفه های مهم نقشه راه مدیریت منابع آب حوضه آبریز زاینده رود بیان كرد و اظهارداشت: به رقم تربیت مهندسین زیاد در حوزه سد سازی اما برای مدیریت منابع آب به دیپلماسی و كارشناسان این حوزه برای انجام فعالیت های مدیریتی نیاز داریم.
این كارشناس آب ادامه داد: انجام گفت و گو با استان های همجوار و تعاملات بین بخشی در رفع چالش های این حوزه لازم است و با چنین اقداماتی مشكلات و معضلات قابل رفع است.
وی اضافه كرد: بر اساس شرایط گذشته از جمله سال قبل میزان خروجی سد را باید بررسی كنیم و اطلاعاتی را بدست آوریم زیرا در زمان حاضر اطلاعات تجربه دقیقی نداریم.
حاجیان ادامه داد : با انجام چنین پیش بینی هایی حدود میزان حجم سد و برداشت از آن را بدست آورده و استراتژی منابع آبی را برای آینده و بدترین شرایط تدوین كنیم.
وی برداشت های آب از مسیر رودخانه را یكی از چالش های مهم در حوزه آب استان اصفهان بیان كرد و گفت: برداشت بالادست و پایین دست در این خصوص منظور نداریم بلكه همه برداشت هایی كه در مسیر رودخانه انجام می شود باید مورد توجه قرار گیرد.
حاجیان به توزیع عادلانه آب و مدیریت پساب و تصفیه آن اشاره كرد و گفت: توزیع آب به صورت عادلانه انجام نمی شود و برخی از حق آبه داران بیش از سهم خود برداشت می نمایند و حق دیگران را ضایع می كنند.
به گفته این استاد بر اساس منابع آب موجود باید توزیع آب انجام شود و سهم حق آبه داران متناسب با حجم آب توزیع شود.
عضو هیات علمی دانشگاه آزاد اسلامی خوراسگان با اشاره به امكان استحصال 300 میلیون مترمكعب آب از فاضلاب شهری، اظهارداشت: این حجم آب دو برابر میزان انتقال آب از تونل دوم است كه اگر این منابع آب را در حوزه های مختلف مثل صنعت و فضای سبز استفاده كنیم آب موجود در این حوزه به بخش های دیگر اختصاص می یابد.
وی یادآورشد: به دلیل وجود مخازن تصفیه خانه فاضلاب در مناطق مختلف شهر امكان انتقال و بهره برداری از هر منطقه وجود دارد و این موضوع هزینه های لوله كشی را كاهش می دهد.
وی مدیریت مصرف آب در كاربری های مختلف، تامین اعتبار برای تكمیل پروژه های آبرسانی، انجام اقدامات كارشناسی برای حاجیان چالش های تغییرات اقلیم، برگزاری نشست های آب با استان های مجاور و استفاده از نخبگان آن ها در این جلسات و تسریع در پرداخت خسارت كشاورزان و حق آبه داران را پنج گام دیگر در نقشه راه آب زاینده رود بیان كرد.
وی راه اندازی بازار آب را یك پیشنهاد و گام مهم در این خصوص بیان كرد و گفت: با توجه به اینكه آب برای برخی از اراضی كشاورزی وجود دارد ولی مالكان آن ها از این آب استفاده نمی كنند باید این انرژی در اختیار سایر بخش ها قرار گیرد.
این كارشناس آب در این خصوص گفت: نباید انتقال آب و جابه جایی آن برای دولت مشكل ساز شود و ماموریت های مسئولان را افزایش دهد بلكه با یك برنامه ریزی كارشناسی این انتقال و فروش آب در حوزه های مختلف با مدیریت اجتماعی انجام شود كه هزینه های زیادی را تحمیل نكند.
وی تصمیم گیری برای حوزه آب را خارج از مسائل سیاسی خواستار شد و گفت: یك اقدام اساسی برای مدیریت آب رهایی این حوزه مدیریتی از تصمیم های شخصیت های سیاسی و این جریان هاست.
حاجیان در گفت و گو با ایرنا ادامه داد : این اتفاق مانع از تصمیم گیری غیركارشناسی در این حوزه خواهد شد.
وی ادامه داد: تغذیه سفره های آب زیر زمینی، تداوم اقدامات و سیاست های انقباضی آب در دوران كم آبی و خشكسالی و ارتقا بهره وری آب در كشاورزی مثل آبیاری در زمان مورد نیاز و اصولی به مدیریت منابع آب كمك می كند.
این استاد دانشگاه بر این باور است كه استفاده از روان آب ها و مدیریت و رصد رودخانه های فصلی به مدیریت منابع آب استان كمك می كند و اگر این منابع مورد استفاده قرار گیرد از آب زاینده رود استفاده بیشتری خواهیم برد.
وی مانیتورینگ در حوضه آبریز را یك گام اساسی در مدیریت و نقشه راه آب زاینده رود اعلام و بیان كرد: كل حوزه آبی مورد رصد و بررسی دائمی باشد و میزان برداشت و بارش ها همواره ارزیابی و بررسی شود و مدلی مانند بررسی فرآیند مصرف سوخت در كشور در حوزه آب نیز اجرایی شود.
حاجیان مرمت، زه كشی و اصلاح شبكه های آب رسانی، پایش الگوهای كشت، استفاده از آب مجازی به اعتقاد حاجیان برای مدیریت منابع آبی لازم است تا اینكه با این روش ها مدیریت صحیحی انجام شود.
وی در خصوص آب مجازی گفت: به جای كاشت برخی از محصولات كشاورزی اگر واردات آن ها انجام شود و آب مورد نیاز در حوزه دیگر مصرف و البته حق الزحمه كشاورزان پرداخت شود این گام مهم در حفظ منابع آبی كمك می كند.
حاجیان واقعی كردن هزینه های آب را برای مدیریت منابع آب لازم دانست و تصریح كرد: بخش زیادی از مصرف بی رویه آب به دلیل نبودن نرخ واقعی برای آب است كه بیهوده این منابع هدر و دولت برای این هدررفت یارانه پرداخت می كند.

**مدیریت مصرف آب در زاینده رود اجتناب ناپذیر است
دانشجوی مطقع كارشناسی ارشد رشته مدیریت آب دانشگاه آزاد گفت: با وجود بارش های زیادی آب و افزایش حجم آب سد زاینده رود اما به دلیل اینكه از آینده سال زراعی و همچنین سال آینده خبر نداریم باید این منابع را مدیریت كنیم.
فریده آقادادی در گفت و گو با ایرنا ادامه داد: باید استراتژی برای سال آینده داشته و سیاست های انقباضی سال گذشته هم اجرا شود و آب را برای آینده مدیریت كنیم چرا كه تغییر اقلیم پیش بینی را برای آینده از بین برده و اگر مدیریت نشود نتایج خوبی نخواهیم داشت.
وی با بیان این كه مردم نسبت به این مسائل توجه هستند، خاطرنشان كرد: همكاری از سوی مردم برای مدیریت منابع آبی وجود و اگر این توصیه ها به اطلاع مردم رسانده شود به طور حتم همكاری و توجه می كنند.
آقادادی بی توجهی به برنامه های آینده را عامل چالش های جامعه بیان كرد و گفت: در حوزه آب نیازمند مدیریت جامع و چشم انداز هستیم.
7131/6026/