منطقه مسكونی خلیل آباد در قرون و سده های گذشته محدوده كوچكی را به خود اختصاص می داد كه در دوران سلطنت شاه عباس صفوی بر اثر زلزله به كلی ویران شد و بعدها توسط شخصی به نام خلیل خان فرزند جلیل بیك از خاندان عرب كه بر این سرزمین حكومت می كرد قلعه ای بنیان شد و بعدها خلیل آباد نام گرفت.
وجود آثار قلعه و آتشكده در كوههای شمال شرقی و قلعه دختر در كوههای شمال غربی این شهرستان كه از تمدن چند هزار ساله حكایت می كند حاكی از پیشینه و غنای تاریخی این ناحیه است.
* موسیقی محلی شهرستان خلیل آباد
موسیقی مقامی خاص ناحیه خلیل آباد از قدمت و ارزش ویژه ای برخوردار است به نحوی كه مردم این شهرستان مراسم بسیاری را به مناسبتهای گوناگون نظیر اعیاد و جشنها با اجرای موسیقی سنتی برگزار می كنند.
موسیقی مقامی در خلیل آباد با استفاده از سازهای سنتی و محلی نظیر دهل، سرنا، دوتار و دف اجرا می شود.
به عنوان مثال پس از جمع آوری محصول مراسمی به نام جشن خرمن برپا می شود كه در این مراسم نواختن ساز و دهل و رقص دوره و چوب بازی رایج است.
* مسجدجامع خلیل آباد
به استناد شواهد موجود پیش از این در محل مسجد جامع فعلی بنای مسجدی كهن و یك ایوانی موسوم به میان خیابان وجود داشته كه بنای فعلی با الگو برداری از مسجد جامع كاشمر در سال 1308 هجری قمری با طرح یك ایوانی و شبستانهای طرفین ساخته شده و شبستان شرقی آن در سال 1313 هجری قمری تكمیل شده است.
در جبهه های شرقی و غرب مسجد نیز فضاهای معماری با كاربریهای متفاوت ایجاد شده است.
* مزار میرآباد
این بنا در روستای میرآباد از توابع بخش مركزی به فاصله 16 كیلومتری جنوب غرب كاشمر واقع شده است.
بنیان اولیه بنا به اواخر دوره قاجار باز می گردد و اتاقهای پیرامون آن بعدها توسط حاجی معمار به منظور استراحت زائرین ساخته شده است.
بنای مزار میرآباد با طرح و نقشه دوازده ضلعی دارای چهار ورودی هلالی شكل می باشد و فضای داخلی بنا نیز از طاقهای كم عمق با قوسهایی جناقی كه تا ساقه گنبد امتداد یافته شكل گرفته است.
این فضا با رسمی بندیهای زیبا و نقوشی به رنگهای گوناگون تا مركز گنبد آراسته شده است.
* بقعه امامزاده قاسم ارغا
بقعه منسوب به امامزاده 'قاسم ارغا' در روستای ارغا از دهستان حومه بخش مركزی واقع شده و بنای آن متعلق به اواخر دوران قاجار است.
به باور اهالی منطقه امامزاده قاسم فرزند حضرت امام موسی بن جعغر(ع) و برادر حضرت امام رضا (ع) است.
این بنا دارای طرحی مستطیل شكل است و فضای داخلی آن به شكل مربع با چهار طاق در اطراف و در ورودی و پنجره هایی مرتفع می باشد.
بر روی تیزه گنبد نیز نقاشیهایی ترسیم شده كه احتمالا تمامی گنبد را در بر می گرفته اما به علت مرمتهای غیر كارشناسی از بین رفته است.
ساختار معماری بنا دارای طاقهای جناقی است و گنبد اصلی آن بر روی ساقه ای كه از گوشه سازی مربع و تبدیل آن به دایره ساخته شده استوار گشته است.
* قلعه كهنه زنده جان
این قلعه در روستای زنده جان از توابع دهستان پائین ولایت در پنج كیلومتری غرب كاشمر واقع است.
با توجه به سفالینه های پراكنده در محل، قدمت این قلعه تاریخی به هزاره اول قبل از میلاد می رسد.
این قلعه كه با گذشت زمان به شكل تپه ای درآمده بیضی شكل بوده و ارتفاع آن حدود پنج متر بالاتر از زمینهای اطراف است.
بخشی از این بنا مورد بررسی باستانشناسی قرار گرفته و در ضلع جنوبی آن آثار معماری به صورت دیواره و فضای ورودی شناسایی شده است.
* سوغات خلیل آباد
خلیل آباد نیز مانند سایر شهرستانها دارای برخی تولیدات هنرهای سنتی و صنایع دستی است كه جزو سوغات آن ناحیه محسوب می شود.
قالی های بافت خلیل آباد، گلیم های الوان، فرآورده های حصیری و پارچه های دستباف از این جمله هستند اما مهمترین فرآورده و سوغات خلیل آباد كشمش و خشكبار این منطقه است كه همانند كشمش كاشمر به سراسر ایران صادر می شود.
* آب انبارهای كندر
این آب انبارها كه از دو بنای همجوار تشكیل شده اند در شهر كندر از توابع شهرستان خلیل آباد قرار گرفته اند. این ابنیه از جمله آثار عام المنفعه می باشند كه آب انبار اولی به دستور حاجی حاتمی و به دست توانای حاج علی اصغر بنایی در حدود 70 سال پیش ساخته شده و آب انبار دیگر 10 سال بعد از آن به سفارش حاج اصغر رحمانی و به دست استاد شعبان بنا گردیده است.
این آب انبارها با استفاده از آجرهای 30 و 20 سانتیمتری مربع شكل ساخته شده و گنبدی مخروطی بر فرازشان استوار گردیده است.
پلان هر دو بنا به شكل دایره بوده و مخزن آنها از استوانه ای به عمق 10 متر و 10 و نیم متر تشكیل شده است.
* گرمابه آقا
بنای معروف به حمام آقا در بافت مركزی شهر خلیل آباد قرار گرفته است. این بنا جزو مجموعه ابنیه تاریخی و با ارزش احداث شده در اوایل دوران پهلوی می باشد كه مشتمل بر مسجد جامع، كاروانسرا و دكان های مجاور مسجد است.
براساس وقفنامه موجود این بنا در سال 1316 بنا شده و دارای دو بخش زنانه و مردانه است.
حمام مردانه 15 پله و حمام زنانه 10 پله پایین تر از سطح زمین است.
این حمام دارای رختكن، خزینه، دوشها و گرمابه، آب انبار، جاكفشی و نمازخانه می باشد و امروزه نیز بطور شبانه روزی فعال است.
* هنرهای سنتی و صنایع دستی
در خلیل آباد نیز مانند شهرستانهای همجوار هنوز مشاغل سنتی و هنرهای دستی تا حدودی رواج دارد.
در این میان بافت قالی و انواع فرشهای پشمی با نقشه های كاسه و كوزه و گلیم بافی، حصیربافی و پارچه های دستباف از اهمیت بیشتری برخوردارند.
همچنین از انواع مشاغل سنتی در خلیل آباد می توان به حرفه هایی مانند مسگری، تجاری، آهنگری و رویگری اشاره نمود.
* مناطق كوهستانی و جاذبه های طبیعی خلیل آباد
مناطق كوهستانی این ناحیه از دو رشته ارتفاعات اصلی تشكیل شده كه رشته شمالی آن به نام كوهسرخ و رشته جنوبی آن شامل كوه كمربلند، برغو و فغان است.
اكثر رودهایی كه از ارتفاعات شمالی و حتی جنوبی سرچشمه می گیرند در داخل دشت و در نزدیك پای كوه تشكیل مخروط افكنه های كوچك و بزرگ را می دهند.
از سوی دیگر ششطراز كه از كاشمر به طرف خلیل آباد و بردسكن گسترش دارد در بین راه تپه ماهورهایی را تشكیل داده كه از نظر زیبایی در نوع خود یگانه و بی نظیر است.
* آداب و رسوم مردم خلیل آباد
در شهرستان خلیل آباد همچون سایر نقاط خراسان رضوی پخت انواع نانهای محلی و سنتی رواج دارد. همچنین انواع جشنها، اعیاد و مناسبتهای ویژه با توجه به باورهای مردم منطقه كماكان برگزار می شود.
از میان این مراسم می توان از جشنهای خواستگاری، عقد خوانی، سده و چهارشنبه سوری یاد كرد.
علاوه بر آن در میان مردم خلیل آباد انواع بازیها و ترانه های مربوط به آنها نظیر بازی ونه شوكافتك، كوك محله و حرنگ حرنگ رایج می باشد.
* مناظر طبیعی دشت خلیل آباد
محدوده خلیل آباد، بردسكن و كاشمر جزو حوضه آبریز كویر نمك ایران و بخشی از آن محسوب می شود كه دشت كاشمر نام دارد. رودخانه ششطراز از داخل این دشت عبور می كند و سرمنشأ آن ارتفاعات شمال غربی خلیل آباد می باشد كه پس از طی مسافت حدود 60 كیلومتر وارد سد شهید مدرس در محل روستای مهدی آباد می شود.
* سد خاكی شهید مدرس
یكی دیگر از جاذبه های گردشگری شهرستان خلیل آباد سد خاكی شهید مدرس است كه از آبریز مهمترین رودخانه منطقه كه شهر خلیل آباد را تحت تأثیر مستقیم قرار می دهد و رودخانه كلاته خانم نام دارد مشروب می شود.
این رودخانه فصلی در قسمت غربی خلیل آباد دشت آبرفتی منطقه را تغذیه نموده و مابقی آن طی مسافتی طولانی وارد سد شهید مدرس در محل روستای مهدی آباد می گردد كه در اطراف خود منظره ای زیبا و چشم اندازهایی بدیع را به وجود آورده است.
7496 / 6053
مشهد- ایرنا- خلیل آباد از شهرستانهای كوچك اما ارزشمند از نظر جاذبه های تاریخی، طبیعی و گردشگری در جنوب غربی خراسان رضوی و میزبان شایسته برای مسافران و زائرانی است كه خواهان سفر به سرزمین های آرام و كوچكند.