سلامت و پایداری محیط زیست از بزرگترین دغدغه های انسان امروزی و یكی از چالش های جهان نوین (مدرن) به شمار می رود. در سده كنونی به دلیل دستاوردهای صنعتی كه صنعتی شدن و فناوری برای جوامع به ارمغان آورده؛ زندگی انسان و محیط زیست او دستخوش تغییر و دگرگونی های بسیاری شده است.
**كنوانسیون سایتیس
امروزه توجه به محیط زیست به عنوان یكی از مولفه های توسعه پایدار، یك اصل پایه ای در جهان كنونی تلقی شده و این موضوع در پیوند با حیات وحش و پدیده انقراض گونه های جانوری اهمیتی دو چندان یافته است؛ به طوری كه در سال 1973(1351 خورشیدی)، «سایتیس» (كنوانسیون منع تجارت گونه های گیاهی و جانوری در معرض خطر انقراض) برای برخی از گونه های در خطر انقراض در برابر بهره برداری بی رویه از راه كنترل و برقراری محدودیت ها در تجارت (صادرات و واردات ) آن ها در واشنگتن به تصویب رسید كه دارای یك مقدمه، 25 ماده و سه پیوست بوده و هم اكنون 160 كشور از جمله ایران در آن عضو رسمی هستند. این كنوانسیون یكی از مهم ترین كنوانسیون های بین المللی محیط زیست به منظور حفظ تنوع زیستی جانوران و گیاهان به شمار می رود.
در این پیوند به مناسبت سوم مارس (12 اسفند ماه) 'افشین علیزاده' كارشناس محیط زیست و استاد دانشگاه به ایرنا گفت: در قرن كنونی به علت صنعتی شدن و افزایش جمعیت، ایجاد صنایع مورد نیاز انسانی بیش از پیش گسترش یافته است. پیشرفت بهداشت و علم پزشكی و فناوری نسبت به گذشته چشمگیر بوده و روز به روز منابع بیشتری از طبیعت به سود انسان تسخیر شده و بسیاری از عرصه های طبیعی در اختیار انسان قرار گرفته است و كنوانسیون های گوناكون از جمله سایتیس برای حفاظت از محیط زیست و موجودات طبیعی تشكیل شده اند.
افزایش جمعیت، گرایش به شهرنشینی و توسعه شهرها، ساخت راه های ارتباطی، رشد مراكز و كارخانه های صنعتی؛ بهره برداری روز افزون از منابع طبیعی و ویرانی محیط زیست را به دنبال داشته؛ و نه فقط سلامت انسان بلكه زندگی دیگر جانداران گیاهی و جانوری را نیر با خطر روبرو ساخته است. با وجودی كه توجه به محیط زیست و سلامت به عنوان نعمت های الهی مورد سفارش ادیان آسمانی بوده و از سوی اندیشمندان علوم گوناگون نیز همواره مورد توجه قرار گرفته است اما همچنان روند ویرانی طبیعت و بی توجهی به زیست گیاهان و جانوران بدون وقفه پیش می رود. در این بین حیات وحش و حفاظت از آن شاید یكی از بخش های مهم و پایه ای در محیط زیست باشد كه همواره مورد كوتاهی و فراموشی قرار گرفته است.
**نبود بودجه مشكل واپایش زیستگاه ها
علیزاده در باره نبود بودجه كافی برای واپایش زیستگاه ها گفت: كشور ما یكی از بزرگترین و غنی ترین كشورهای جهان از نظر داشتن تنوع زیستی گیاهی و جانوری به شمار می رود. با وجود این با چالش های فراوانی در زمینه حفظ عرصه ها و زیستگاه های طبیعی و همچنین انقراض گونه های گیاهی و جانوری روبرو است و هم اكنون نیز ویرانی زیستگاه و شكار به عنوان 2عامل كلیدی بیشترین تهدید را برای حیات وحش كشورمان دارند و باید دانست؛ شكار به هر انگیزه ای كه صورت بگیرد مایه نابودی یا شتاب بیشتر انقراض گونه های جانوری می شود.
عواملی مانند توسعه شهرها و روستاها، ساخت كانال های آب و نیروگاه های تولید انرژی، ترافیك زیاد، و ساخت جاده ها و راه های ارتباطی مانند بزرگراه ها و آزاد راه ها، پهنای باند آنها مسیرهای انتقالی و ارتباطی حیات وحش را قطع كرده و چالش های بسیاری را برای عرصه های طبیعی و موجودات زنده در این عرصه ها به وجود آورده است به طوری كه حتی پرنده ها نیز در بسیاری مواقع در یافتن مسیرهای مهاجرت خود دچار مشكل می گردند. بسیاری از زیست گاه های یكپارچه به زیستگاه های كوچك تبدیل شده اند.
سازمان حفاظت محیط زیست به عنوان دست اندر كار نگهداری و نگهبانی از زیست بوم ها و تنوع گونه های گیاهی و جانوری در كشور تاكنون تلاش های بسیاری را در این زمینه انجام داده اما نگهداشت و پاسداری از محیط زیست به بودجه و اعتبار و نیروی انسانی كافی نیازمند است. برای نمونه واپایش عرصه های طبیعی با 200 یا 300 هزار هكتار مساحت به نیروی انسانی و منابع مالی كافی برای افزایش نیرو و تامین ساز و برگ های حفاظتی نیازمند است و این یكی از مشكلات محیط زیست كشور در زمینه حفط تنوع گونه ها و زیستگاه ها به شمار می رود.
'محمد حسینی' مدیر دفتر حیات وحش سازمان حفاظت محیط زیست نیز در گفت وگو با ایرنا با برشمردن كارهای انجام گرفته در زمینه حفظ حیات وحش كشور گفت: مهمترین اقدام سازمان حفاظت محیط زیست طرحی با عنوان مدیریت جامع حیات وحش كشور با تاكید بر زنده كردن (بازتولید) و نگهداری از گونه های در حال انقراض است كه از پارسال شروع شده و برای انجام این طرح 50 میلیارد تومان پیش بینی صورت گرفته كه 38 میلیارد تومان آن به تصویب رسیده است.
وی با اشاره به كمبود بودجه و اعتبار محیط زیست در سالهای گذشته گفت: پارسال به دلیل مشكلات مالی نتوانستیم آن چنان كه باید برای بخش های مختلف حفاظت تخصیص اعتبار داشته باشیم اما امسال این بخش ها در مقایسه با سال گذشته از وضعیت بهتری برخوردار بوده و برنامه هایی مانند كنترل بیماری ها، پژوهش های كاربردی در حوزه حیات وحش، و همچنین بالا بردن سطح آگاهی عمومی و مشاركت مردم در حفظ گونه های جانوری از مهمترین برنامه های سازمان حفاظت محیط زیست در این بخش است.
گونه های گیاهی و جانوری به دلیل اهمیت ویژه ای كه در حفظ تعادل و هماهنگی زیستگاه و عرصه های طبیعی دارند نابودی آنها در بلندمدت زندگی دیگر ساكنان زمین را با خطر روبرو می كند. از این رو تلاش برای ادامه نسل این گونه ها نه فقط گامی مهم در حفظ محیط زیست به شمار رفته بلكه در جایگاهی فراتر دستیابی به توسعه پایدار و اجرایی شدن برنامه های توسعه را امكانپذیر می سازد.
علیزاده با اشاره بر ارزش ویژه گونه های گیاهی و جانوری به ارزشگذاری مادی این گونه ها تاكید كرده و توضیح داد: یك اصل مهم در محیط زیست است كه « اگر می خواهید از یك گونه حفاظت كنید روی آن قیمت بگذارید» بدین گونه با تعیین ارزش مادی یك گونه مایه های افزایش و پراكنش آن فراهم می گردد. اگر مردم از ارزش مادی گونه ها آگاهی كافی داشته باشند نه تنها از نابودی آن جلوگیری كرده بلكه تلاش می كنند به تولید آن ها دست زده و تنوع زیستی را در مناطق گوناگون كشور حفظ كنند.
مدیر دفتر حیات وحش سازمان حفاظت محیط زیست نیز با یادآوری اقدام های انجام شده در پیوند با حفاظت از پلنگ ایرانی گفت: ما در سازمان دستور كارهایی را برای امداد و نجات پلنگ های آسیب دیده در دست اجرا داریم و همچنین قرار است در قالب پژوهش های كاربردی، ضوابط و استانداردها را برای كاهش تصادف های جاده ای به عنوان عاملی در مرگ و میر گونه های كمیاب انجام دهیم تا بدین گونه زمینه های پایداری، نگهبانی و نگهداری آن ها را در طبیعت فراهم سازیم.
در ایران شكار حیوانات وحشی به ویژه گوشتخواران مانند خرس، گرگ، پلنگ و ... به دلیل كمبود آگاهی مردم درباره اهمیت حیات وحش بسیار رخ می دهد و از این رو نیاز است كه آگاهی های درخور در زمینه محیط زیست و نقش حیاتی آن در سلامت ساكنان كره خاكی و همچنین اهمیت گونه های جانوری و گیاهی و نگهداری و نگهبانی از آنها به مردم داده شود تا بدین گونه زمینه های پایداری محیط زیست در كشورمان فراهم شود.
در این پیوند علیزاده با یادآوری افزایش شكار حیوانات گوشتخوار در ایران گفت: حیوانات گوشتخوار به انگیزه های گوناگون در كشورمان بسیار شكار می شوند. برای نمونه با وجودی كه سازمان محیط زیست پرداخت خسارت های احتمالی حیوانات وحشی به دامداران و كشاورزان را بر عهده گرفته است حیواناتی مانند پلنگ، خرس یا هر حیوان وحشی گوشتخوار دیگری به دست كشاورزان و دامداران شكار می شوند و از این رو باید تلاش های بیشتری در ارتباط با آگاه سازی مردم در این زمینه صورت گیرد.
**سازمان های مردم نهاد و حفاظت گونه های جانوری
تشكیل سازمان های مردم نهاد (NGO) در هر كشوری یكی از نشانه های توسعه، به ویژه توسعه پایدار به شمار می رود و این پدیده هنگامی كه در ارتباط با محیط زیست مطرح می شود اهمیتی فزاینده پیدا می كند. در سال های گذشته در ایران سازمان های مردم نهاد به عنوان دوستداران محیط زیست در پایداری و نگهداری از تنوع زیستی نقش چشمگیری داشته اند به طوری كه با تشكیل كانون های طبیعت و گردش در عرصه های طبیعی كشور به آگاه سازی مردم در زمینه حفظ حیات وحش و نگهداری از گونه های جانوری و گیاهی مناطق حاشیه زیستگاه ها و عرصه های طبیعی می پردازند.
علیزاده نیز نقش سازمان های مردمی و كانون ها و شبكه های دوستدار محیط زیست را در حفظ حیات وحش كشور مهم بر شمرده و افزود: از آنجا كه سازمان های مردم نهاد بیشتر از روی علاقه و به صورت داوطلبانه فعالیت می كنند تا اینكه فقط با انگیزه های مادی به درآمد زایی این فعالیت ها بیندیشند، از این رو تلاش های پیگیر آنان در مناطق كویر و جنگل های كشور نتایج مثبتی را به بار آورده است. به عنوان نمونه تلاش هایی كه برای حفظ یوزپلنگ ایرانی در مناطق كشورمان به دست این سازمان ها صورت گرفته باعث شده كه مردم این مناطق با انگیزه و از روی علاقه در حفظ و معرفی این گونه ها تلاش كرده و حتی در صنایع دستی خود از نقش یوزپلنگ ایرانی استفاده كنند تا به این وسیله سهم خود را در حفظ این گونه جانوری ویژه نشان داده باشند.
ایران به دلیل گستره جغرافیایی و ویژگی های سرزمینی گوناگون بین سه ناحیه جانورشناسی هند، اروپا و آفریقا قرار گرفته و از حیات وحش گوناگون و منحصر به فردی برخوردار است. از این رو گونه های نایاب و كمیاب جانوری و گیاهی در این سرزمین یافت می شوند و همین موضوع مایه استفاده نامناسب از گونه ها و تجارت غیر قانونی و قاچاق آنها را فراهم ساخته است.
استاد دانشكده محیط زیست دانشگاه تهران به تجارت غیر قانونی گونه های جانوری و قاچاق آنها به خارج از مرزهای كشورمان اشاره كرده و ادامه داد: ایران سرزمینی پهناور بوده و دارای گونه های جانوری فراوان مانند؛ 10 نوع گربه سان است كه شوربختانه، گونه «ببر مازندران» و «شیر ایرانی» از بین رفته و گونه های كمیاب دیگر نیز همچون انواع سمندرها، سنجاب های ایرانی و هزاران نوع از حیوانات وحشی دیگر كه ویژه ایران است از راه قاچاق در بازارهای كشورهای همسایه به فروش می رسند.
او ادامه داد: باید از خرید و فروش غیر قانونی گونه ها جلوگیری شده و مشخص شود كه چه كسانی این حیوانات را خریداری كرده و به منظوری این كار را انجام داده و در چه شرایطی حیوانات را نگهداری می كنند و از سویی دیگر ورود غیر قانونی گونه های بیگانه به كشور مانند ورود انواع خزندگان و همچنین نوع ویژه ای از راكن های اروپایی به جنگل های شمال كشور نیز مشكل دیگری است كه بسیار رخ می دهد به طوری كه در رویارویی با حیات وحش منطقه مانند یك آفت عمل كرده و به عنوان رقیب گونه های بومی به شمار می روند.
**سخن پایانی
محیط زیست به دلیل اینكه بستر زندگی بخش همه ی جانداران زمین اعم از انسانی، گیاهی و جانوری به شمار می رود به توجه بسیاری نیازمند است و می توان گفت كه محیط زیست و زندگی سالم پیوندی دو سویه داشته و تصور یكی بدون دیگری امكانپذیر نخواهد بود. از این رو باید احترام به محیط زیست و پاسداشت آن از كودكی و همراه با آموزش به صورت یك فرهنگ در افراد یك جامعه درونی و نهادینه شود.
حفظ حیات وحش و نگهداری و نگهبانی از گونه های جانوری در هر كشوری به همراهی و همیاری سازمان های مسوول و دست اندركار و همچنین سازمان های مردمی نیاز دارد و برنامه هایی كه از سوی سازمان محیط زیست در كشور ما برای این موضوع طراحی شده چنانچه به صورت ژرف و طی برنامه ریزی های ویژه در یك كشور اجرایی نشود در بلند مدت نابودی گونه های (تنوع) زیستی و گستره زیستگاه های جانوری و گیاهی كشور را رقم می زند.
با توجه به این موضوع حسینی در ادامه افزود: فعالیت هایی كه در سازمان حفاظت محیط زیست برای حفظ حیات وحش پیش بینی شده شامل؛ ساخت واحدهای قرنطینه و بازپروری گونه های آسیب دیده در كشور، بررسی و شناسایی فون مهره داران ایران، تعیین ظرفیت برد و ارزیابی زیستگاه ها، دستیابی به شیوه های آماربرداری صحیح و ارزیابی جمعیت گونه های شاخص، بازتولید(احیا) گونه های در معرض آسیب و از همه مهمتر مطالعه و تهیه برنامه عمل برای حفاظت گونه های در حال انقراض و گونه هایی كه به عنوان گونه های آسیب رسان به مردم مانند خرس، گراز، تشی، خرگوش و ... هستند.
ایجاد كارگاه های آموزشی مانند سایت های پرنده نگری، برآورد جمعیت گونه ها، مدل سازی مطلوبیت زیستگاه، تعیین مسیرهای مهاجرت گونه ها از جمله اقداماتی است كه به تازگی در كشورمان برای سلامت زیستگاه ها و حفظ عرصه های طبیعی و تنوع زیستی برنامه ریزی شده است.
حسینی همچنین با اشاره به برنامه های سازمان در روز جهانی حیات وحش گفت: برنامه های آموزشی و اطلاع رسانی به مردم در ارتباط با اهمیت حیات وحش در كشورمان از مهمترین برنامه های سازمان در این روز است و اینكه حیات وحش هیچ گاه در برابر منافع انسان و گروه های انسانی عمل نمی كند بلكه نگهداری و نگهبانی و جلوگیری از انقراض گونه های جانوری و گیاهی از بایسته های حفظ تعادل و زندگی پایدار به شمار می رود.
بالابردن سطح آگاهی های همگانی در زمینه محیط زیست و آشنا ساختن مردم با اهمیت گونه های جانوری و گیاهی وظیفه ای همگانی و بر عهده مردم، سازمان ها و به طور ویژه سازمان حفاظت محیط زیست و سازمان های مردمی دوستدار محیط زیست است و به تازگی و با تلاش هایی كه از سوی سازمان های مردمی انجام گرفته، مردم كشورمان نسبت به حیوانات وحشی و جلوگیری از انقراض آنها توجه بیشتری نشان داده و زمینه های نگهداری و نگهبانی از محیط زیست را بین مردم فراهم كرده اند.
محیط زیست به دلیل اینكه بستر زندگی بخش همه ی جانداران زمین اعم از انسانی، گیاهی و جانوری به شمار می رود به توجه بسیاری نیازمند است و می توان گفت كه محیط زیست و زندگی سالم رابطه ای دو سویه داشته و تصور یكی بدون دیگری امكانپذیر نخواهد بود. از این رو باید احترام به محیط زیست و پاسداشت آن از كودكی و همراه با آموزش به صورت یك فرهنگ در افراد یك جامعه درونی و نهادینه شود.
جزیره ای شدن زیستگاه به دلیل كاهش ارتباط جمعیت های حیات وحش كشور با فراجمعیت ها نیز موضوع دیگری است كه كارشناسان محیط زیست و تنوع زیستی در مورد آن بسیار هشدار داده و بر این باورند كه به دلیل فشارهای درون آمیزی و درون گروهی، تنوع ژنی گونه ها كاهش یافته و به مرور زمان مقاومت گونه ها در برابر تغییرات اقلیمی و بیماری ها كاهش یافته و در بلند مدت با كاستن از مقاومت و ایمنی حیوانات وحشی آن ها را آسیب پذیر می سازد و باید برای آن چاره اندیشی صورت گیرد.
از گروه تحقیق و تفسیر خبر
تحقیق**ف.د**1358
تهران- ایرنا- ایران به دلیل گستره جغرافیایی و ویژگی های سرزمینی گوناگون بین سه ناحیه جانورشناسی هند، اروپا و آفریقا قرار گرفته و از حیات وحش گوناگون و منحصر به فردی برخوردار است.