مردی كه زندگی‌اش را وقف زنبوركرد

علیرضا منفرد دانشیار گروه گیاهپزشكی دانشگاه یاسوج فناور برتر كشور در سال 1395 است و این بهانه‌ای است تا در دانشكده كشاورزی دانشگاه یاسوج، پای صحبتهایش بنشینیم و از مسیری بگوید كه فناور برتر شدن هم انتهایش است و هم ابتدایش.
منفرد دوران تحصیل ابتدایی تا متوسطه را در شهر نورآباد ممسنی گذرانده و بعد هم در سال 69 همزمان با اخذ دیپلم تجربی، كنكور می‌دهد و در رشته مترجمی زبان انگلیسی با رتبه 45 كشوری در دانشگاه علامه طباطبایی پذیرفته می‌شود. اما انصراف می‌دهد و دوباره در كنكور شركت می‌كند و این بار رشته گیاه پزشكی دانشگاه شیراز پذیرفته می‌شود. آنچنان كه خودش می‌گوید ترمهای اول هم چندان شناخت و علاقه‌ای به این رشته نداشته اما به تدریج درترم های بعدی دروس و اساتید خاصی او را جذب می‌كنند.
كلاس درس زنبور عسل مرحوم دكتر احمدی او را علاقه مند به سیستماتیك و زنبورها می‌كند. پس از پایان دوره كارشناسی در بخش تحقیقات شركت دانه‌های روغنی در تهران مشغول به كار می‌شود. همین امر باعث می‌شود تا هنگامی كه در سال 77 در مقطع كارشناسی ارشد در دانشگاه تربیت مدرس تهران پذیرفته شود پایان نامه ارشد خود را روی یكی از آفات مهم كلزا بگذراند.
ولی پذیرفته شدن در مقطع دكتری فصل جدیدی در زندگی او می‌شود. او تصمیم خود را برای كار بر روی زنبور عسل با استاد دوره دكتری خود در میان می‌گذارد. كه با مشاوره‌هایی كه از استاد می‌گیرد متوجه می‌شود خیلی‌ها در این حوزه كار كرده‌اند، اما در حوزه زنبورهای گرده افشان به ویژه زنبورهای مخملی (جنس Bombus) هنوز در ایران تحقیقی نشده است. برای انجام رساله دكتری بر جمع آوری و شناسایی زنبورهای این جنس با كمك پرفسور پل ویلیامز از موزه تاریخ طبیعی لندن تمركز می‌كند. در همه نقاط ایران، به ویژه مناطق كوهستانی بیست استان كشور، گونه‌های گرده افشان را جمع آوری می‌كند و كلكسیون مرجعی برای تشخیص گونه‌های این زنبورها در دانشگاه تربیت مدرس ایجاد می‌كند.
در این مدت در می‌یابد كه برخی گونه‌های این زنبورها ارزش تجاری بالایی داشته و به وسیله شركت‌های بزرگ دنیا تجاری سازی شده‌اند. پس از مطالعات اولیه معلوم می‌شود این گونه‌ها در ایران به صورت بومی وجود دارند و امكان پرورش انبوه آنها را در بخشی از رساله خود تحت عنوان زیست شناسی یكی از گونه‌ها انجام می‌دهد.
حالا یك مشكل اساسی وجود دارد. اطلاعات زیادی در مورد پرورش انبوه این گونه‌ها وجود ندارد و صرفاً در اختیار شركت‌های تجاری است. در ایران نیز هیچ تحقیقی قابل استناد روی این دسته از زنبورها انجام نشده بود. آنچه در مقالات خارجی در مورد پرورش تجاری این زنبورها ذكر شده این بود كه رازهای زیادی در پرورش انبوه این زنبورها وجود دارد كه مجاز به ذكر آن نیستند.
او تصمیم می‌گیرد راه پرورش انبوه گونه‌های بومی ایران را دریابد تا روزی بتواند این گونه‌ها را تولید تجاری كند. منفرد دست به آزمایش و خطا می زند و سفرهای زیادی به مناطق كوهستانی ایران برای جمع آوری گونه‌های پرورشی و همینطور روش‌های مختلفی را برای پرورش آنها در شرایط كنترل شده آزمایش می‌كند موفق می شودریك عدد ملكه را وادار به ساختن فنجانك تخم و تخمریزی كند كه صرفاً بخشی از پروسه طولانی پرورش آن بود.
در سال 1387، در فرصت مطالعاتی شش ماهه با حمایت وزارت علوم، به موزه تاریخ طبیعی لندن سفر می‌كند و از نزدیك با همكاری پرفسور ویلیامز متخصص جهانی سیستماتیك این زنبورها، بر روی شناسایی گونه‌های این زنبورها كار می‌كند. در این فرصت با پرفسور لارس چیتكا در كالج كویین ماری لندن بر روی رفتارشناسی برخی گونه‌های این زنبور به مطالعه می‌پردازد و از امكانات و فضا و زنبورهای آنجا برای دریافتن روش پرورش بهره می‌جوید.
می‌گوید به علت داشتن انگیزه و علاقه مندی زیاد، به مدت بیش از دو ماه در لندن، صبح تا چهار عصر را در آزمایشگاه پرفسور چیتكا و از چهار عصر تا یازده شب را در موزه تاریخ طبعی لندن گذراندم، تا بتوانم همه پروژه‌هایم را با موفقیت بگذرانم و پس از پرورش تعدادی ملكه زنبورهای مخملی و پایان پروژه رفتارشناسی وقت را در موزه تاریخ طبیعی لندن روی سیستماتیك گونه‌های ایران كار كردم.
وی در پایان دوره دكتری مقالاتی در مجلات علمی معتبر منتشر می‌كند كه 34 گونه منحصر به فرد از زنبورهای مخملی ایران و شرایط اكولوژیكی آن‌ها را معرفی می‌كند. بعد هم به دانشگاه یاسوج می‌آید و تدریس و پژوهش خود را در این دانشگاه آغاز می‌كند. او این بار تصمیم می‌گیرد حوزه كاری خود را به كل زنبورهای گرده‌افشان ایران (بالاخانواده Apoidea) افزایش دهد. پس از ارسال نمونه‌هایی از زنبورهای جمع آوری شده بومی برای اساتید مطرح دنیا، كلكسیونی تحت عنوان «موزه حشرات گرده افشان ایران» تأسیس می‌كند.
در كنار آن كار پرورش انبوه گونه تجاری را نیز به علت نبودن فضا و امكانات در خارج از دانشگاه شروع می‌كند. اولین ابزار كار، یك اتاق تاریك مخصوص و البته اندكی سرمایه است كه باید فراهم شود تا كار راه بیفتد. در آن سالها با وجود اعتبار یك میلیاردی پژوهش دانشگاه، و اعلام حمایت دولت برای انجام طرح‌های پژوهشی، «طرح پرورش انبوه زنبور گرده افشان گلخانه و باغات» در اولویت قرار نمی‌گیرد و عدم شناخت كارشناسان و نبودن علم كافی در این مورد باعث می‌شد كه این ایده درك نشود. بعد از اینكه طرح توسط ارگان‌های مختلف رد می‌شود و در دانشگاه نیز فضایی برای كار در اختیار او قرار نمی‌دهند، منفرد برخی دانشجویان علاقه مند را دور خود جمع می‌كند و تیمی تشكیل می‌دهد كه با هزینه شخصی و با قرض، پروژه پرورش تجاری گونه‌های بومی را در خانه‌ای در یكی از روستاهای نزدیك به شهر شروع می‌كند. این خانه را پدر بزرگ یكی از دانشجویان در اختیارش می‌گذارد. یك اتاق و یك زیرزمین، همه فضایی بود تا گام اول و مهم برداشته شود. به طنز می‌گوید، شاید كمك این پیرمرد در مسیر این فناوری خیلی پر رنگ‌تر از ارگان‌های دولتی بود. منفرد به این بسنده می‌كند كه بگوید، آن پیرمرد یك چهره علمی نبود و خوشبختانه سواد آكادمیك نداشت تا ضمن بررسی طرح، آن را رد كند. او یك انسان بسیار مهربان و با محبت بود كه تلاش شبانه روزی ما را می‌دید و برایمان دعا می‌كرد. سال گذشته فوت كرد، خدایش بیامرزد.
او می‌گوید در ابتدا فكر می‌كردیم پرورش ملكه و زنبورهای گرده افشان نباید كار سختی باشد. ضمن آنكه كشورهای بزرگ دنیا مطالعات خود روی این نوع از زنبورها را یك قرن قبل ازما شروع كرده بودند و به نتایج شگرفی رسیده بودند. اما پس از شروع كار متوجه شدیم نه در كتابها و نه حتی در مقالات درباره پرورش زنبورها اطلاعات این شكلی نیامده و از آنجایی كه دانشمندان و اساتید صاحب نظر در این حوزه این ایده‌ها را به شركتهای صاحب نامی داده بودند پس دانش آن را در اختیار ما نمی‌گذاشتند در نتیجه مجبور بودیم تمام مراحل كار را با آزمون و خطا پیش ببریم. اوایل برای مطالعات گلخانه‌ای كلنی زنبورها را از كشورهای دیگر وارد می‌كردیم. ولی برای پرورش انبوه تاكیدمان روی گونه‌های بومی بود، زنبورها را از مناطق كوهستانی شمال غرب ایران جمع آوری می‌كردیم و آنها را به یاسوج منتقل می‌كردیم. چون دقیقاً شرایط نگهداری از آنها را نمی‌دانستیم یا در مسیر و یا در حین و پس از نگهداری در شرایط كنترل شده از بین می‌رفتند. منفرد به اینجای ماجرا كه می‌رسد نفسی از سر آسودگی می‌كشد. هیجان لحظه به لحظه پیشرفت در پرورش زنبورها به كلام و نگاهش هم منتقل می‌شود.
او ادامه می‌دهد كه گام به گام چنان پیش رفتیم كه پس از 12 سال تلاش، موفق شدیم. آزمایش و خطای زیادی كردیم، تعداد زیادی از ملكه‌های جمع آوری شده، از بین رفتند، شب‌های زیادی را در دل جاده‌ها و اتوبان‌ها از یاسوج تا آذربایجان در حال رانندگی طی كردیم، شب‌های زیادی را در پارك‌ها و كنار اتوبان‌ها و در چادر‌های مسافرتی به همراه دانشجویان خوابیدیم ولی نهایتاً روش تولید انبوه گونه‌های بومی این زنبورها را یافتیم.
می‌گوید این ایده از ابتدای دوره دكتری و با هدایت استاد راهنما و مشاورین در من شكل گرفت و با 110 سال تأخیر به جایی رسیدم كه می‌توانستم در رابطه با علم پرورش تجاری زنبورهای گرده افشان، با افتخار، برای وطنم سرم را بالا بگیرم.
در سال 93 تعداد 80 كلونی از دو گونه معروف تجاری را تولید انبوه كردیم. هر مرحله از كارم می‌توانست به عنوان یك اختراع ثبت شود، اما به رغم حمایت‌های دولت از صاحبان ایده و مخترعان گاها در این بین كسانی وجود دارند كه حاصل سالها زحمت یك فرد را در لحظه كپی و استفاده می‌كنند پس اصلاً به سمت ثبت اختراع و امتیازهای آن نرفتم.
اولین شركت دانش بنیان دانشگاهی استان كهگیلویه وبویراحمد با نام «شركت زیست گرده‌افشان دنا» هم متعلق به خود اوست. او عقیده دارد در حال حاضر معاونت علم و فناوری رئیس جمهور و روسای پاركهای علم و فناوری و مراكز رشد دید خوبی نسبت به شركتهای دانش بنیان دارند اما نگران است با تغییر در دولتها و یا حتی تغییر در مجموعه مدیران این نگرش هم تغییر كند و همین مساله را یكی از چالش‌های پیش روی مراكز اینچنینی می‌داند.
از او می‌پرسم در ایران وضعیت چطور بود و چقدر این علمی كه حالا ما یك صاحب نظر در آن داشتیم را می‌شناختند و منفرد اینبار می‌گوید درعلم گیاه پزشكی بیشتر تمركز روی شناسایی آفات و بیماریها است و اوایل حتی در سمینارها هم این موضوع را نمی‌گنجاندند. این بود كه در كنگره زنبور عسل مقالات را ارائه می‌دادم و حتی در هنگام سخنرانی با اعتراض شركت كنندگان در همایش زنبور عسل نیز روبرو می‌شدم. خوشبختانه آن دوران گذشت، و در كنگره قبلی وقتی زمان در نظر گرفته شده برای سخنرانی تمام شد شركت كنندگان مشتاقانه دنبال موضوع بودند و دوست داشتند همچنان ادامه داشته باشد.. زنبورهای گرده افشان را حالا همه می‌شناسند و دوستش دارند.
به اینجای بحث كه می‌رسیم تاكید می‌كند زنبورهای گرده افشان برای آینده كشاورزی ایران بسیار مهم هستند. ما در آینده با بحران آب روبرو می‌شویم و باغداری و كشاورزی ما گلخانه‌ای می‌شود و این زنبورها محصول گلخانه را 30 تا 100 درصد افزایش می‌دهد. هم زنبور از آنها تغذیه می‌كند و هم گرده افشانی انجام می‌گیرد و هم محصول افزایش می‌یابد و این بر هیچ كس پوشیده نیست.
حالا از روی تأسف سری تكان می‌دهد به نحوه گرده افشانی در ایران و گلخانه‌ها اشاره می‌كند كه به روش دستی و با چوب انجام می‌شود. روشی كه ده‌ها سال است در دنیا منسوخ شده و بیشتر به یك طنز شبیه است با این حال معتقد است مدیران گلخانه‌ها و تحصیل كردگان رشته كشاورزی از زنبورهای گرده افشان استقبال می‌كنند آنچنان كه چند گلخانه‌ای كه در مراحل آزمایش كار میزبان كلونی زنبورها بوده‌اند حالا شیفته این زنبورها هستند.
اما اینكه چطور منفرد فناور برتر كشور می‌شود هم داستان جالبی دارد. او یك روز از طریق اتوماسیون دانشگاه متوجه می‌شود كه قرار است فناوران برتر كشور معرفی شوند او هم شركت دانش بنیان داشته و مستندات فنآوری پرورش انبوه این زنبورها را به عنوان كار ملی قبلاً ارائه داده و مورد تأیید مراجع ذیصلاح قرار گرفته بود خودش نیز فناور برتر دانشگاه یاسوج بود اما زمان برای ثبت نام در سامانه وزارت علوم گذشته بود. با رایزنی‌های انجام شده سامانه برای ثبت نام وی و مستنداتش باز می‌شود. با اینكه رقابت سخت بود اما جز پنج فناور برتر كشور می‌شود. او تنها فناوری است كه در گیاه پزشكی كار كرده است. آن چهار نفر دیگر حوزه فعالیتشان مهندسی‌هاست.
می‌خواهم بدانم نظرش نسبت به این موضوع كه عضو هیات علمی دانشگاه كوچك، شهر كوچكی مثل یاسوج است چیست و او با صراحت می‌گوید دانشگاه یاسوج به لحاظ هیات علمی از بهترین‌های كشور است. شاید مشكلاتی هم داشته باشد مثلاً به لحاظ فضای فیزیكی از اول به گونه‌ای بنا گذاشته شده كه امكان توسعه ندارد یا همواره تحت تأثیر مسائل سیاسی بوده اما چون دانشگاه‌های بزرگ معمولاً هیات علمی جذب نمی‌كردند در نتیجه خیلی از اساتید خوب در این همین دانشگاه‌های كوچك جذب شده‌اند و به جرات می گویم سطح علمی دانشگاه یاسوج اگر بیشتر از دانشگاه‌های بزرگ نباشد كمتر هم نیست. اما یك مساله وجود دارد و آن هم این است كه در دانشگاه‌های شهرهای كوچك همه چیز نیاز به چانه زنی و تلاش بیشتر دارد و این كمی كار را سخت می‌كند، و تحت تأثیر مسائل منطقه‌ای است. حتی در تخصیص اعتبارات هم همین مسائل وجود دارد. گاهی همین كه اسم یك دانشگاه بزرگ روی یك استاد باشد خودش یك فرصت است.
منفرد در طول مصاحبه از موزه زنبورشناسی می‌گوید كه در طبقه بالای ساختمان دانشكده كشاورزی دانشگاه یاسوج قرار دارد. موزه‌ای كه بیش از 30 هزار نمونه و 400 گونه شناسایی شده توسط متخصصین تراز اول دنیا در آن قرار دارد. موزه‌ای كه 34 گونه زنبورهای مخملی ایران را دل خود نگهداری می‌كند و آنچنان با اشتیاق از این موزه صحبت می‌كند كه راغب می‌شوم از آن بازدیدی داشته باشم.
او در طول مسیر توضیح می‌دهد كه دانشگاه یاسوج به لحاظ منابع تحقیقاتی و با دارا بودن این موزه شرایط لازم برای ایجاد دوره دكتری و پذیرش دانشجو از خارج از كشور را دارد. از آنجایی كه این علم در دنیا پیشنیه 110 ساله دارد پس علاقه مندان به آن هم در دنیا بسیار زیادند و موزه حشرات گرده افشان ایران، در دانشگاه یاسوج می‌تواند مكانی برای بازدید و مطالعه علاقه مندان باشد زیر در همه منابع علمی دنیا، پژوهشگران به این موزه ارجاع می‌شوند و این موزه یك سرمایه ملی است كه باید روی برند سازی آن كار كرد.
وارد موزه می‌شوم. اتاق محقری است كه به گفته فناور برتر ایران، از 8 سال پیش قرار است شرایطش تغییر كند اما مشكلات مالی دانشگاه این اجازه را نداده است. البته با تصور من از موزه خیلی تفاوت دارد با این حال برای خودش دنیایی است.
علیرضا منفرد آنقدراین زنبورها را دوست دارد كه حتی تاریخ اضافه شدنشان به این گنجینه و نژاد و مكان زندگی‌شان را نیز می‌داند.
می گویم همیشه این موزه اینقدر مشهور بوده و او می‌گوید اوایل كارم بارها به اساتید بزرگ جهان ایمیل می‌دادم و فقط گاهی پاسخ می‌گرفتم اما حالا آنها به سراغ ما می‌آیند و سه سال است كه پروژه مشتركی را با پرفسور راسمونت از دانشگاهی در بلژیك انجام می‌دهم كه تمام هزینه‌های تحقیق و مسافرت و اقامت سه ماهه من در بلژیك را متقبل شده است. و میلیون‌ها تومان در این راه توسط دانشگاه مأنس هزینه شده است. او می‌گوید در مقابل، هزینه‌های شخصی و اروپایی چند صد میلیون تومانی خارجی‌ها، مساعدت مالی داخلی بسیار ناچیز بوده است و نامهربانی‌های خودی‌ها او را آزار داده است. ولی می‌گوید، هدفش خدمت به نام بزرگی به نام ایران بوده است و «اینكه حس می‌كنم برای كشورم كاری انجام می‌دهم بسیار لذت بخش است.».
مقالات و انتشارات او نیز مورد اقبال متخصصین جهانی بوده است. به طوری كه عضو كمیته خارجی هیات تحریریه قدیمی‌ترین مجله حشره شناسی فرانسه همكاری كند و اكنون عضو مجله «Annales de la Société entomologique de France» است. مجله‌ای كه بیش از 180 سال قدمت دارد و در زمره مجلات ISI و دارای ضریب تأثیر است و به دو زبان انگلیسی و فرانسوی منتشر می‌شود. دكتر منفرد علاوه بر زبان انگلیسی مقدمات زبان فرانسوی را نیز می‌داند. او عضو گروه متخصصین گونه‌های زنبورهای گرده افشان و نماینده سازمان جهاتی IUCN در گونه‌های در معرض خطر در غرب آسیاست كه اكنون پروژه‌ای را در این مورد در دست اقدام دارد.
برنامه آینده او توسعه علم مربوط به زنبورهای گرده افشان ایران، تجاری سازی گونه‌های بومی برای افزایش تولید و اشتغال و آرزوی او راه اندازی یك مركز بزرگ مطالعات زنبورهای گرده افشان در ایران است.
در خلال صحبتهایش هرگاه نام ایران را می‌آورد صدایش می‌لرزد. آخر سرمی پرسم چقدر در این راه سختی كه تعریف كردید ایران و وطن برایتان مهم بود. بغض می‌كند و نمی‌تواند صحبت كند. لازم هم نیست چیز بیشتری بگوید. همان بغض و حس آمیخته به افتخار به وطن خودش جواب همه سوال‌هاست.
اینجا مصاحبه تمام می‌شود و من به تصورات خودم قبل از مصاحبه ازیك گیاه پزشك، یك حشره شناس یا زنبور شناس بر می‌گردم. تازه متوجه می‌شوم چقدر كلمات می‌توانند گمراه كننده باشند. وقتی می گوییم علیرضا منفرد فناور برتر سال شده است همه كار و تلاش یك انسان را در قالبی آورده‌ایم كه به هیچ عنوان نمی‌تواند ابعاد آن كار را توصیف كند. فناور برای مردی كه همه زندگی‌اش را روی دنیای زنبورها گذاشته و اینچنین با عشق از زنبورها می‌گوید بسیار ناچیز است.
حتی عنوان فناور برتر توصیف كننده هیجان منفرد هنگام صحبت از زنبورها و ملكه گرده افشان یاسوجنسیس (Anthophora yasoujensis) كه در سال 2016 نام خود را از شهر یاسوج به الهام گرفته وحالا در همه مراجع علمی جهان برای خود پیشینه‌ای دارد. هم نیست.
- گفتگو و تنظیم: فاطمه رشیدی
__________
انتشار دهنده: سید ولی موسوی نژاد ** 6110