نگاهی به جذابیتهای خراسان رضوی

در این میان خراسان رضوی بخاطر بارگاه منور هشتمین امام شیعیان جهان حضرت علی بن موسی الرضا(ع) در مشهد یكی از مقاصد اصلی مسافران نوروزی است. هر ساله افزون بر 31 میلیون زائر و گردشگر از سراسر ایران و جهان به خراسان رضوی و شهر مشهد سفر می كنند تا به زیارت حرم نورانی حضرت ثامن الحجج(ع) مشرف شوند. حضور در این مكان شریف به هنگام موسم نوروز و آغاز سال نو از نظرگاه معنوی آن انتخاب جمع كثیری از ایرانیان است.
خراسان رضوی سرزمینی است كه علاوه بر تقدس و معنویت، حامل تمدن و فرهنگ نیز هست و نمایشگاهی از نمادهای تاریخ پرافتخار ایران كهن و ماثورات دینی و ملی بر جای مانده از اجدادمان است. این خطه همچنین در بعد طبیعت گردی، تفریحی و سیاحتی یكی از جذابترین مقصدهای گردشگری برای هر نوع سلیقه ای است.
تجربه حضور در بهترین هتلها، مكانهای طبیعی و تاریخی و جذابترین بازارهای خرید و ظرفیتهای كهن تاریخی را می توان در شمال شرقی ایران و در این استان پهناور از نزدیك و با یك سفر ارزان لمس كرد.
عمق تمدن و تاریخ در خراسان رضوی تا بدانجاست كه كهن ترین دست افزارهای مكشوفه در این استان متعلق به 800 هزار سال پیش است كه گویای حضور و زیست انسانهایی از اقوام مختلف در این خطه از دیرباز است. قدمت سكونت بشر در اغلب محوطه های خراسان رضوی از حدود شش هزار سال پیش آغاز می شود و تا دوران اسلامی ادامه می یابد.
خراسان رضوی افزون بر 100 هزار اثر تاریخی قابل ثبت در فهرست آثار ملی ایران را در خود جای داده است كه تاكنون تنها هزار و 500 اثر از این تعداد در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.

* ویژگیهای جغرافیایی خراسان رضوی
این استان از نظر موقعیت جغرافیایی به دو بخش شمالی و جنوبی تقسیم شده كه نواحی شمالی آن دارای دشتهای حاصلخیز كشاورزی و دامپروری است و بخش جنوبی آن از دشتهای كویری با تپه های كم ارتفاع و پوشش گیاهی فقیر برخوردار است.
در این منطقه چند رشته كوه وجود دارد كه دو رشته كوه هزارمسجد و بینالود از دیگر كوهها مرتفعتر و پرامتدادتر هستند.
از نظر آب و هوایی نیز این خطه در ناحیه معتدل شمالی قرار گرفته و به طور كلی شرایط متغیری دارد. دمای هوا از شمال به جنوب افزایش می یابد و از بارش سالانه كاسته می شود. خراسان رضوی در مناطق مختلف دارای شرایط اقلیمی متنوعی است به طوری كه مناطق كوهپایه ای این استان دارای آب و هوای نیمه بیابانی ملایم، نواحی جنوبی، گرم و خشك و مناطقی چون قوچان، جنوب بینالود، ارتفاعات هزارمسجد و قسمتی از شهرستان مشهد دارای آب و هوای معتدل كوهستانی هستند.

* پیشینه عمیق تاریخی
خراسان رضوی با مراكز جمعیتی كهن مانند توس، نیشابور و سبزوار از قدمت تاریخی بسیاری برخوردار است به گونه ای كه از قبل از ورود اسلام به ایران تا قرون اخیر این خطه از مهمترین مراكز تاثیرگذار در تاریخ و فرهنگ ایران زمین بوده و همچنان این جایگاه را حفظ كرده است.
مردم این خطه به زبانهای فارسی، تركی و كردی با لهجه های متفاوت سخن می گویند‏ و مذهب اكثر آنها شیعه است اما در چند شهر مرزی این استان همچون تایباد، خواف، تربت جام و درگز هموطنان اهل سنت نیز سكونت دارند‏.‏
پیشینه تاریخی و وجود شخصیتهای برجسته علمی و فرهنگی در جای جای خراسان به حدی است كه این استان از نظر بسیاری از صاحبان علم و اندیشه خاستگاه مهمترین رویدادهای علمی و فرهنگی كشورمان ایران شناخته می شود.
این سرزمین چون درشرقی ترین ناحیه ایران واقع شده وخورشید زودتر از سایر نقاط كشور در آن طلوع می كرده است در قدیم به 'خورآسان' معروف بوده كه در این تركیب، خور به معنای خورشید و آسان به معنی ظاهر شدن است.

* خطه ای مملو از تولیدات ناب
از گذشته های دور بخش بزرگ تولیدات خراسان فرآورده های كشاورزی و صنایع دستی بوده اند. از این رو بخش اعظم كالاهای صادراتی این خطه در سطح ملی فرآورده های كشاورزی مانند گندم، زعفران، زرشك، كشمش و پوست دام است.
این سرزمین از گذشته به دلیل وجود زمینهای مرغوب زراعی و آب فراوان در دشتها و دره های حاصلخیز امكان تولید فراورده های سردسیری، نیمه گرمسیری و گرمسیری مانند گردو، بادام، سیب، گلابی، پسته، خرما و مركبات را داشته است.
از هنرهای دستی شاخص خراسان رضوی هم می توان به فرش، فیروزه تراشی، فرشبافی و پوستین دوزی اشاره كرد علاوه بر اینها از دیرباز زائران و مسافران این سرزمین مقداری از كالاهای نواحی زندگی خود را برای فروش به مشهد می آورند و به هنگام بازگشت سوغات و بخشی از نیازهای مصرفی خویش را از این شهر خریداری می كنند كه این مساله، خود عامل موثری در افزایش رونق بازرگانی در خراسان به ویژه شهر مشهد بوده است.
همچنین خراسان رضضوی از مهمترین مناطق پرورش دام در ایران به شمار می آید. پرورش دام در این خطه به شكلهای گوناگون مانند كوچ نشینی، رمه گردانی، روستایی و تلفیق دامداری و دامپروری صنعتی دیده می شود.
گوسفند، بز، گاو، گاومیش و شتر مهمترین دامهایی هستند كه درخراسان پرورش داده می شوند و فعالیت گاوداری به شیوه صنعتی برای تولید شیر و گوشت در خراسان رضوی از اهمیت زیادی برخوردار است.
در كنار همه این ویژگیها ذخیره های ذغال سنگ، مس، روی، آهن، منگنز، خاك نسوز، منیزیت، گل سفید، سنگهای ساختمانی مانند مرمریت، تراورتن، سنگ آهن و گچ نیز در خراسان یافت می شود.

* طبیعت بكر در انتظار گردشگران
خراسان رضوی در پهنه وسیع خود با برخورداری از طبیعت بكر و دیدنی و با تنوع زیستی بسیار و حیات وحش دیدنی و منحصر به فرد یكی از مقاصد مطلوب و همیشگی برای طبیعت گردان نیز بوده است.
آبشارهای آب گرم، اخلمد، ارتكند و قره سو، دریاچه بزنگان در سرخس، رودخانه بابا رمضان در نزدیكی كوههای هزارمسجد در سرخس، رود معجن در شهرستان تربت حیدریه، غار مزدوران در حد فاصل شهرستانهای سرخس و مشهد، غار مغان در روستای مغان شهر مشهد و كوه بینالود به عنوان مشهورترین كوه این استان به بلندی سه هزار و 211 متر در شمال شهر نیشابور از مهمترین جاذبه های طبیعی خراسان رضوی به شمار می روند.
دریاچه بزنگان یكی از جاذبه های طبیعی دیدنی این استان محسوب می شود كه در كیلومتر 130 جاده مشهد - سرخس و در جنوب رشته كوههای هزار مسجد قرار دارد. مساحت آن در حدود 80 هكتار و حداكثر عمق آن 12 متر است و آب آن شیرین است و از بارندگیها و چشمه های كوچك تامین می شود.
چشمه سبز نیز در حدود 20 كیلومتری روستای بزرگ گلمكان مشهد واقع است كه در سر راه مشهد به قوچان و در یكی از بلندترین نقاط رشته كوه بینالود قرار دارد. این چشمه با طول و عرض بسیار زیاد و آب فراوان از قدیم زیبا و بحث انگیز بوده است و اطرافش به وسیله دیواره های كوهستانی احاطه شده و دریاچه ای را تشكیل داده است.
چشمه گراب نیز از دیگر پدیده های طبیعی و دیدنی خراسان رضوی محسوب می شود كه در سمت جنوب و در فاصله 49 كیلومتری مشهد در جاده مشهد - نیشابور واقع شده و دارای چندین چشمه با فاصله حدود 500 متر از یكدیگر است كه همگی دارای دهانه های مخروطی و ارتفاعی در حدود 30 متر از سطح زمین هستند و آب معدنی با خواص درمانی دارند.
از دیگر جاذبه های طبیعی این خطه چشمه 'شاهان گرماب' است كه در 72 كیلومتری مشهد و در نقطه ای كوهستانی قرار دارد و دارای آب معدنی فراوان با گرمای 45 درجه سانتیگراد است.
چشمه گیلاس نیز در جلگه سرسبز توس و در فاصله 48 كیلومتری مشهد قرار دارد كه با نام چشمه ˈگلسبˈ نیز در متون تاریخی از آن یاد شده است اما هم اكنون آب چندانی ندارد.
پارك ملی تندوره در درگز، مناطق حفاظت شده جنگلی ارس در كلات، جنگل خواجه در سرخس، باغ كشمیر در تربت جام، دربادام در قوچان، رییسی در نیشابور، درونی و دشت لاغری در بردسكن، هلالی و هنگام در گناباد، افتخاری در بجستان و قرچغه در قوچان از دیگر جاذبه های طبیعی خراسان رضوی محسوب می شوند.
استان خراسان رضوی دارای یك پارك ملی به نام ˈ تندوره ˈ، سه اثر ملی طبیعی شامل دریاچه بزنگان، چشمه گراپ و قلل بینالود است.
همچنین این استان دارای 16 منطقه حفاظت شده، 13 منطقه شكار ممنوع است كه هر یك ویژگی ها و جذابیت های خاص خود را دارند.
پارك طبیعت پردیس مشهد، پارك طبیعت بجستان، مجموعه گردشگری بند سلامه خواف، منطقه چشمه گل تربت جام، منطقه حفاظت شده ارس سیستان در كلات از جمله مناطق دیدنی استان هستند.
پارك ملی تندوره با ویژگی كوهستانی - صخره ای در 30 كیلومتری غرب درگز واقع است. در این پارك كه دارای ‌درختان ‌ارس ‌فراوان است گونه های حیوانی كل‌ و بز و قوچ و میش به وفور قابل مشاهده است.
پناهگاه حیات ‌وحش حیدری نیز كه در 70 كیلومتری ‌شمال ‌غرب ‌نیشابور واقع است با درختان ارس و گونه قوچ و میش و پلنگ چشمه ای از قدرت خداوندی را به نمایش می گذارد.
پناهگاه حیات ‌وحش شیراحمد در هفت كیلومتری‌ جنوب ‌شرق ‌سبزوار نیز دارای عرصه ای كویری ـ دشتی با گونه های آهو و پلنگ است.
باغ كشمیر نیز واقع در 55 كیلومتری‌ شمال ‌تربت‌جام گونه های دیدنی قوچ و میش و گرگ را در خود جای داده است.
محور طرقبه ـ جاغرق در 18 كیلومتری ‌مشهد و محور شاندیز ـ زشك در 38 كیلومتری ‌مشهد كه هم اكنون شهرستان بینالود را شكل داده اند از مناطق تفریحی و گردشگری محسوب می شوند و امكانات رفاهی و پذیرایی در این محورها به میزان مطلوبی وجود دارد.
در حوزه دریاچه‌ها و آبگیرهای دیدنی خراسان رضوی نیز می توان از دریاچه بزنگان در هفت كیلومتری ‌جنوب ‌غرب ‌سرخس با گونه های جانوری ماهی قزل آلا، قوچ و میش و گربه وحشی، چشمه سبز گلمكان واقع در 40 كیلومتری‌چناران، بند گلستان در چهار كیلومتری ‌غرب مشهد، دریاچه سد كارده واقع در 40 كیلومتری ‌جاده كلات و بند فریمان در 10 كیلومتری‌ جنوب‌ فریمان نام برد.
چشمه های آب‌ معدنی خراسان رضوی نیز سالانه پذیرای شمار زیادی از گردشگران و مسافران است كه از آن جمله می توان به آبگرم فردوس در 23 كیلومتری ‌شمال فردوس،
شاهان گرماب در 53 كیلومتری فریمان و میامی در 70 كیلومتری شرق مشهد اشاره كرد.

* معماری كهن
خراسان رضوی بزرگترین قطب گردشگری مذهبی كشور است كه با توجه به قدمت تاریخی در حوزه تاریخ اسلام بناهای آرامگاهی بیشترین و مهمترین چشم انداز معماری این منطقه را به خود اختصاص داده است.
مجموعه های آرامگاه،ی بناهایی هستند كه طی سالیان طولانی بر روی مدفن و مزار شخصیتهای مذهبی و محبوب شكل گرفته اند و معمولا شامل بنای حرم، مساجد، مدارس، كتابخانه ها، كاروانسراها، آب انبارها، خانقاهها و فضاهایی از این قبیل می شوند‏.‏
گسترش چنین مجموعه هایی با اعتبار و احترام صاحب مدفن و ارزش هنری و معماری بناهای ساخته شده ارتباط مستقیم دارد‏.‏ برخی از مجموعه های آرامگاهی مانند آستان قدس رضوی در شكل گیری و پیدایش شهرها نقش اساسی و مهمی ایفا كرده و به مركز فعالیتهای مختلف مذهبی، سیاسی، فرهنگی و اقتصادی تبدیل شده اند‏.‏
مجموعه آستان قدس رضوی یكی از باشكوهترین بناهای آرامگاهی سراسر جهان اسلام است كه مضجع شریف حضرت امام رضا(ع) را در برگرفته است و سبب شده خراسان رضوی به بزرگترین قطب گردشگری مذهبی ایران و دومین كلانشهر مذهبی جهان تبدیل شود‏.‏
این مجموعه كه خود به تنهایی جاذبه معماری كم نظیری به شمار می رود همراه با سایر بناها و آثار معماری این سرزمین سبب شده خراسان رضوی علاوه برجاذبه های معنوی از نظر جاذبه های معماری و تاریخی نیز دارای اهمیت بسیار باشد‏.‏
مجموعه آستان قدس رضوی دارای پنج صحن اصلی به نامهای صحن عتیق (انقلاب)، صحن جدید (آزادی)، صحن امام خمینی(ره)، صحن جمهوری اسلامی و صحن قدس است كه دو صحن اخیر نوساز هستند‏.‏
هر یك از صحنهای مجموعه آستان قدس رضوی شاهكارهایی از معماران مختلف ایرانی را به نمایش می گذارند‏.‏ از جمله آثار ارزشمند داخل حرم رضوی سه محراب با شكوه مربوط به قرن هفتم هجری است كه بر روی دو محراب كتیبه هایی به خط كوفی و بر روی محراب سوم كتیبه ای به خط كوفی و ثلث به رنگ لاجوردی بر زمینه سفید مشتمل بر آیات و احادیث نوشته شده است‏.‏
درهای سه گانه حرم مطهر رضوی نیز از آثار ارزشمند هنری به شمار می روند كه هنر به كار گرفته شده در آنها مورد تحسین هنرمندان مختلف است.
صحنهای حرم مطهر رضوی هر یك در دوره ای تاریخی ساخته شده اند و معماری هر یك از صحنها گویای روند معماری زمان خود و در حقیقت شناسنامه هنری و معماری آن دوره است‏.‏
مسجد زیبا، تاریخی و مشهور گوهرشاد در جنوب حرم مطهر رضوی قرار گرفته است و به سبب دارا بودن انواع تزئینات چشمگیر و غنی از دیدنی ترین مسجدهای منطقه محسوب می شود.
گذشته از اینها آرامگاه فردوسی شاعر بزرگ پارسی در سرزمین توس نیز مقصد مشتاقان ادبی است و شهر توس شهرت و معروفیت خود را مدیون آثار و شخصیت شامخ این شاعر ارجمند است.‏
شهر توس كه به نظرمی رسد اواخر دوره ساسانی ساخته شده و زندان و گنبد هارونیه نیز در اطراف آن قرار دارد یكی دیگر از مناطق دیدنی استان خراسان رضوی است.
از دیگر آثار خراسان بنای كاخ خورشید در كلات است كه در وسط باغ بزرگی قرار گرفته و از آثار دوره نادرشاه افشار می باشد.
مجموعه كلات نادری مانند دره ای است كه توسط دو رشته كوه مرتفع محاصره شده و آثار تاریخی آن به دوره حكمرانی نادرشاه افشار تعلق دارد‏.‏
كتیبه نادری واقع در خارج از قلعه نادری(دربند نفتی) به زبان تركی و به خط نستعلیق در بدنه كوه قرارگرفته است. دروازه ورودی، دروازه دهچه، دروازه چوب بست، دروازه گشتانه، دروازه نفتی، دربند ارغون شاه، همراه با عمارت خورشید و تخت دختر مجموعه بناهایی هستند كه بر روی تپه ای به امر نادرشاه ساخته شده و اكنون آثار پراكنده ای از آنها به جای مانده كه برای گردشگران جذاب و دیدنی است‏.‏
آتشكده 'بازه هور' نیز كه در روستای رباط سفید تربت حیدریه واقع شده است از بناهای باستانی منطقه تربت حیدریه به شمار می رود‏.‏
مسجدجامع رشتخوار، مسجد مولانا در تربت جام و مسجد جامع سنگان در خواف نیز از دیگر بناهای تاریخی و قدیمی خراسان رضوی محسوب می شوند.
مدرسه های بسیار نیز در كنار مسجدهای متعدد استان بنا شده اند كه برخی از آنها از جمله مدرسه های دومناره گلشن، میرزا جعفر و مدرسه نواب و مدرسه های سبزوار از ارزش خاص معماری و تاریخی برخوردارند.‏
تپه های باستانی نیز كه برخی باستان شناسان اكتشافات مهمی روی آنها انجام داده اند، پلهای تاریخی كه در دوره های مختلف ساخته شده اند، سدهای قدیمی كه برخی از آنها هنوز مورد استفاده هستند و بازمانده های شهرهای قدیمی بخش دیگری از جاذبه های گردشگری تاریخی و معماری خراسان رضوی را تشكیل می دهند‏.
همچنین مجموعه های كوهسنگی، بند گلستان، خواجه اباصلت، خواجه مراد و مقبره گوهرتاج در مشهد، مسجد پامنار، آرامگاه ملاهادی سبزواری، مناره خسروگرد، رباط مهر، آرامگاه سیدحسن غزنوی و مسجدجامع در سبزوار از دیگر مكانهای دیدنی خراسان رضوی هستند‏.‏
شهر عتیق، تپه بام و مدرسه عرضیه در قوچان، آرامگاه شاه قاسم انوار و مقبره شیخ احمد جامی در تربت جام، برج كرات در تایباد، ارگ كلاه فرنگی، دریاچه گل بی بی و آرامگاه بابا لقمان در سرخس، قدمگاه رباط عباسی و آرامگاه عطار در نیشابور از دیگر آثار دیدنی و تاریخی این استان هستند.
مقبره كمال الملك و خیام در نیشابور، برج علی آباد، مناره فیروز آباد، باغ مزار و آرامگاه مدرس در كاشمر و مقبره شیخ حیدر و مسجد ملك در تربت حیدریه از دیگر اماكن دیدنی تاریخی و تفریحی خراسان رضوی محسوب می شوند‏.‏
این اماكن تنها بخشی از صدها اثر تاریخی، فرهنگی، هنری و طبیعی خراسان رضوی هستند به طوری كه با حضور در هر یك از شهرستانهای این استان با كمی پرس و جو از اهالی منطقه می توان آثار و ابنیه تاریخی فراوانی را دید و از زیبایی آنها لذت برد
1922/7496