برون رفت از فرونشست زمين با هدايت جمعيت به سمت منابع آبي

فرونشست زمين پديده اي است كه به علت مصرف بيش از حد منابع آبي زير زميني ايجاد مي شود؛ به عبارت ديگر وقتي آب سفره هاي زيرزميني به سطح زمين كشيده مي شود آن بخش از زمين مانند اسفنجي كه آب آن كشيده و جمع مي شود، فرو مي رود و به اعتقاد كارشناسان، در آن صورت زمين مرده است و بازگشت آن به وضعيت اوليه غيرممكن و يا بسيار دشوار خواهد بود.
ايران نيز كه كشوري خشك و كم آب است به علت بهره كشي بيش از حد از منابع آبي و عدم مديريت صحيح آنها چند سالي است با پديده فرونشست زمين مواجه است به طوري كه شاهد بروز اين پديده در ابعاد 40 تا 50 سانتيمتري در دشت هاي فسا، جهرم و ميناب هستيم اين در حالي است كه بر اساس اعلام اتحاديه اروپا بروز چهار ميليمتر فرونشست زمين در سال يعني وضعيت بحراني است.
در ايران از حدود 5۰ سال پيش با ورود فناوري حفر چاه‌ هاي عميق، سرعت برداشت از منابع زيرزميني افزايش يافته است،
اين افزايش برداشت را با كاهش حجم مخازن در طول زمان به ‌خوبي مي ‌توان مشاهده كرد به طوري كه در ۴۷ سال اخير مخازن زيرزميني آب كشور با كسري ۱۱۰ ميليارد متر مكعبي مواجه شده‌اند كه چيزي حدود ۹۵ ميليارد مترمكعب آن مربوط به ۲۰ سال گذشته است.
مهدي زارع استاد پژوهشگاه بين المللي زلزله شناسي روز جمعه در گفت و گو با خبرنگار علمي ايرنا گفت: فرونشست زمين شامل فرو ريزش يا نشست رو به پايين سطح زمين است كه مي تواند شامل جابجايي افقي كمي هم باشد، فرونشست مي تواند در اثر پديده هاي طبيعي زمين شناختي مانند انحلال، آب شدگي يخ ها، تراكم نهشته ها، حركات آرام پوسته، خروج گدازه از پوسته جامد زمين و يا فعاليت هاي انساني نظير معدنكاري، برداشت آب هاي زيرزميني و يا نفت ايجاد شود.
وي با بيان اين كه فرونشست زمين يك پديده غير قابل بازگشت است، تصريح كرد: از اين رو بايد با روش‌ هاي مديريت منابع آب و با مديريت و كنترل و توزيع جمعيت، مصرف آب در كشور ساماندهي شده و ابتدا سرعت فرونشست به صفر برسد و در نهايت متوقف شود.
استاد پژوهشگاه بين المللي زلزله شناسي به ميزان فرونشست زمين در كشور و مشخصا تهران اشاره كرد و گفت: در ايران به صورت خزنده از حدود اوايل دهه 60 فرو نشست در حال شدت گرفتن است كه همه دشت‌ها و مناطق شهري از جمله تهران را تحت تاثير قرار داده است. رخداد سالانه حدود 25 سانتيمتر فرونشست در دشت جنوب غربي تهران يعني بعد از ۱۰ سال، 2.5متر كاهش سطح زمين را خواهيم داشت.
زارع افزود: در محدوده شهريار از اوايل دهه 60 حدود 13 متر سطح آب زير زميني افت كرده و تقريبا به همين ميزان سطح زمين در بيشترين محل ها در جنوب شهر قدس نشست كرده است. البته اين مقدار بيشينه مربوط به همه محل ها و كل گستره شهر تهران نيست ولي در همين محدوده پيراموني شهر تهران حدود 3 ميليون نفر در نواحي در معرض فرونشست زمين قرار گرفته است.

**فرونشست و تحريك گسل ها
«علت فرونشست زمين وجود حدود 50 هزار حلقه چاه غيرمجاز و برداشت بيش از حد مجاز از منابع آب زيرزميني در محدوده استان تهران است، در محدوده هاي فرونشست زمين در استان تهران گسل هاي فعال نيز عبور مي كنند كه در مطالعات تيم پژوهشي ما احتمال تحريك گسل هاي فعال در اثر فرونشست زمين مورد بررسي قرار گرفته است ».
زارع گفت: بر پايه پژوهش هايي كه در ايالات متحده، به ويژه در ايالت كاليفرنيا ، مشخص شده است هنگامي كه ميزان تغييرات تنش از حدود 7 درصد از تنش بحران مورد نياز براي گسيختگي گسل فراتر رود، احتمال تحريك گسل ها وجود دارد.
وي اظهار داشت: مطالعات ما نشان مي دهد در بسياري از نواحي استان تهران چنين ميزاني از تغييرات تنش حاصل شده و تحريك گسل ها رخ داده است، البته اين الزاما به معني رخداد بلافاصله زلزله نيست ولي نشان مي دهد كه زمينه رخداد زمين لرزه در گسل هاي فعال، فعال شده ، گسل هايي كه بدون رخداد فرونشست زمين نيز توانايي رخداد زمين لرزه را دارند.

**برون رفت از پديده فرونشست زمين
مسعود شفيعي رييس سازمان نقشه برداري كشور نيز درباره فرونشست زمين و راهكارهاي مقابله با اين مساله گفت: نرخ فرونشست لزوما به معناي خطر پذيري نيست، درست است در برخي از نهادهاي بين المللي عددهايي را به عنوان محدوده بحران مشخص كرده اند اما تمام آنها با شرايط سرزميني، تراكم جمعيت، ميزان ساخت و سازها و ساختار زمين ساختي ارتباط دارد.
وي اظهار داشت: بنابراين با توجه به اين تعريف نمي توان گفت كه ما در فرونشست ركورد دار هستيم اما اين به آن معنا نيست كه وضعيت خوبي داريم و جاي نگراني وجود ندارد، بلكه تاكيد من بر اين است كه حرف هاي فاقد مبنا و پشتوانه علمي بيان نكنيم.
رييس سازمان نقشه برداري كشور تاكيد كرد: مساله مهم ميزان خطر پذيري چنين پديده اي و مكان بروز آن است كه اهميت بيشتري دارد، مثلا فرونشست چهار سانتيمتر در محل فرودگاه بسيار خطرناك تر از 40 سانتيمتر در يك دشت لم يزرع است بنابراين مكان بروز اين پديده از لحاظ خطرپذيري بسيار مهم است.
شفيعي ادامه داد: با توجه به شرايطي كه كشور ما از لحاظ استفاده از منابع آبي دارد پذيرش چنين موضوعي به عنوان يك چالش غير قابل انكار است و جزو چالش هاي جدي كشور محسوب مي شود و وزارت نيرو هم به عنوان متولي آب كشور به اين موضوع واقف است.
وي به برداشت بيش از حد آب از سفره هاي زير زميني هم اشاره كرد و افزود: چندي پيش در سفري كه به قم داشتم مسوولان اظهار مي كردند چاه هاي مجاز عامل بيش از 90 درصد به وجود آمدن فرونشست در قم است، به عبارت ديگر، علت مشخص است اما چاره اي نيست و الگوي كشت و سبك زندگي ما در كنار هم موجب شد چنين مشكلي پيش آيد.

**تغييير سبك زندگي
رييس سازمان نقشه برداري كشور به راهكارهايي براي كنترل پديده فرونشست اشاره كرد و گفت: اينكه بگوييم مي شود مديريت كرد تا برگرديم به شرايط قبل و يا اينكه بگوييم مثلا جايي كه دو متر كاهش ارتفاع داشته دوباره به حالت اوليه برگردد، بسيار سخت و شايد غير ممكن است اما اولين گام اين است كه بياييم راهكارها و روش هايي براي تغيير سبك زندگي و يا الگوي كشت پيدا كنيم.
شفيعي تاكيد كرد: بايد توجه داشته باشيم كه اگر بي درنگ اين كار را متوقف كنيم بحران هاي اجتماعي به وجود مي آورد بنابراين ابتدا بايد راهكار پيدا كنيم كه چه كاري مي توانيم انجام دهيم تا زندگي مردم اينقدر به برداشت آب هاي زيرزميني وابسته نباشد.

**جمع آوري سيلاب ها
وي همچنين گفت: بخش زيادي از كمبودهاي آبي خود را به راحتي از مخازن زيرزميني جبران مي كنيم در واقع راحت ترين راه براي ما حتي در شهرهاي شمالي كشور كه منابع آبي قابل قبول و مناسبي در اختيار دارند، رفتن به سمت برداشت آب هاي زير زميني است.
رييس سازمان نقشه برداري كشور با تاكيد بر اين كه اين مدل را بايد تغيير دهيم، افزود: مي توان از روش هايي مانند احياي قنات و جمع آوري آبهاي روان استفاده كنيم، امروزه شاهد وقوع سيلاب هاي زيادي در كشور هستيم كه به راحتي هدر مي روند در حالي كه مي توان با جمع آوري آنها حجم زيادي از آب را مديريت و ذخيره كرد.

**هدايت جمعيت به سمت منابع آبي
شفيعي با اشاره به پراكندگي نامناسب جمعيتي در كشور گفت: امروزه بحثي جدي درباره نحوه پراكندگي جمعيتي در كشور مطرح است، بسياري از جمعيت كشور در دامنه هاي زاگرس در كوير مركزي و در شمال پراكنده اند البته در شمال كشور جمعيت به درستي در كنار آب استقرار يافته است، اما در سواحل جنوبي كشور در خليج فارس و درياي عمان كمترين ميزان استقرار جمعيت را داريم.
وي اظهار داشت: انتقال آب به عنوان يكي از راهكارهاي رفع مشكل كم آبي يك منطقه در كشور مطرح است در حالي كه مي توان به جاي انتقال آب، جمعيت را به سمت منابع آبي سوق داد، البته تمام اين كارها به برنامه ريزي هاي اصولي و بلند مدت نياز دارد در غير اينصورت پايدار نخواهد بود.
رييس سازمان نقشه برداري كشور تاكيد كرد: البته اگر اين طرح با موفقيت هم اجرا شود اما الگوي مصرف ما در منابع آبي تغيير نكند نمي توان گفت كه به سمت منابع پايدار حركت كرده ايم، بنابراين اصلاح الگوي مصرف بسيار مهم و تاثير گذار است.
شفيعي ادامه داد: بنابراين بايد الگوي استقرار جمعيت تغيير كند و بر اساس آن جمعيت به سمت مناطقي كه تنوع منابع آبي در آنها بيشتر است هدايت شوند زيرا در اين صورت امنيت آبي ما بيشتر خواهد شد و براي آن بخش از سرزمين كه خطر پذيرتر است حاشيه امنيتي به وجود مي آيد كه در طولاني مدت نگراني هايي مانند فرونشست در آنها كمتر مي شود.

*** كاهش و متوقف كردن ميزان برداشت آب از سفره هاي زير زميني
وي خاطرنشان كرد: توقف يا كاهش تدريجي ميزان برداشت از سفره هاي آب زير زميني هم يك راهكار است. متاسفانه الگوي كشت و مصارف زراعي ما به آب وابستگي زيادي دارد. الان كشاورزان و دست اندركاران اين بخش اذعان دارند كه قيمت تمام شده محصولي مانند هندوانه يا برخي محصولات جاليزي كه مصرف آب بسيار بالايي دارند و در بازار عرضه يا صادر مي شوند به مراتب از ارزش آبي كه از دست مي دهيم كمتر است بنابراين هيچ صرفه اقتصادي ندارد.

**ارتباط شهرهاي حرارتي با فرونشست نيازمند مطالعات بيشتر
رييس سازمان نقشه برداري كشور درباره ارتباط شهرهاي حرارتي و بروز پديده فرونشست نيز گفت: قطعا ايجاد شهرهاي حرارتي موجب بالا رفتن مصرف آب و به دنبال آن بروز فرونشست مي شود اما اينكه چقدر ربط داشته باشد نمي شود اظهار نظر دقيقي كرد، به هر صورت پديده فرونشست مولفه هاي مختلفي دارد كه درجه حرارت هوا هم يكي از آنها است.
شفيعي افزود: طبيعي است در كلانشهرهايي مانند تهران، گرم شدگي زمين فقط به ميزان تابش نور خورشيد و فصول ارتباط نمي يابد بلكه عوامل تشديد كنندگي مانند تردد خودروها، فعاليت هاي انساني و تغيير اقليم هم مي تواند در فرونشست تاثير گذار باشد.
وي تاكيد كرد: اما مشخصا آن چه تاثير مستقيم بر بروز فرونشست زمين مي گذارد آبي است كه از زير سطح زمين در اعماق حداقل 200 متري از دست مي دهيم چون عمق سفره هايي كه از آنها برداشت مي كنيم بين 100 تا 300 متر است بنابراين بايد آن را كنترل كنيم.
علمي 9014**1336