حلقه تحریم‌ها

طبق وعده ترامپ، تحریم‌های تعلیق شده قرار است از فردا (15 مرداد) مجددا اعمال شود. با این حال به نظر می‌رسد ابعاد، مفهوم، جزئیات و پیامدهای تحریم ایران برای مردمی كه باید آنها را تحمل كنند یا كسانی كه باید با آنها مقابله كنند، به میزان كافی باز نشده است. از این رو در سلسله مطالبی در پی تشریح این موارد هستیم.

**پسابرجام؛ بازگشت به آینده!
در 16 ژانویه 2016 (26 دی 1394) مطابق اجرای برجام، دولت وقت آمریكا تحریم‌های مربوطه را به‌موجب فرمان‌های اجرایی ریاست جمهوری به حالت تعلیق درآورد. همچنین تحریم‌های شورای امنیت سازمان ملل و اتحادیه اروپا نیز لغو شدند. با وجود این، تحریم‌های غیرهسته‌ای آمریكا كماكان باقی ماند. هنوز زود است قضاوت دقیقی در این باره داشته باشیم كه آیا خروج ایالات‌متحده از برجام به میزانی كه تحریم‌ها در سال‌های 2012 تا 2015 به اقتصاد ایران آسیب زدند، ایران را تحت فشار قرار خواهد داد یا خیر. در آن دوره، اقتصاد ایران در هر سال 6% منقبض می‌شد، صادرات نفت از 5.2 میلیون بشكه در روز تا حدود 1.1 میلیون بشكه كاهش یافت و دسترسی ایران به بیش از 120 میلیارد دلار ذخایر ارزی در بانك‌های خارجی مسدود گردید. رفع تحریم‌های هسته‌ای، ایران را قادر ساخت تا صادرات نفت خود را به دوران پیش از تحریم نزدیك كند. دسترسی به ذخایر ارزی و بازگشت تقریبی به سیستم مالی بین‌المللی و جذب سرمایه‌گذاری‌های خارجی توانست برای ایران حدود 7 درصد رشد اقتصادی در سال آغازین اجرای برجام (2016) به ارمغان بیاورد.

**تحریم‌های ثانویه، ایجاد بحران
با این حال، اعلام وضع مجدد تحریم‌های ثانویه ایالات‌ متحده به ضرر اقتصاد ایران تمام شده ‌است. بسیاری از شركت‌های بزرگ همچون توتال، زیمنس، لوك اویل، پژو، ریلاینس، جنرال الكتریك و... از ترس جریمه‌های احتمالی آمریكا، تصمیم به خروج از اقتصاد ایران گرفته‌اند.

**زدن زیر میز بازی!
خروج یكجانبه آمریكا از توافق هسته‌ای ایران با بهانه‌های مختلفی همراه بود. پیش‌تر، ترامپ بارها از نواقص به‌زعم او فاجعه‌بار برجام سخن گفته بود. به‌زعم او، نواقص برجام سبب شده بود ایران سیاست‌های منطقه‌ای خود را با قدرت بیشتری پیگیری كند. نواقص مورد نظر او شامل چهار مسأله می‌شد: نخست مسأله «بازرسی» بود. از نظر ترامپ، یك توافق مطلوب باید امكان دسترسی فوری بازرسان آژانس بین‌المللی انرژی اتمی را به تمامی سایت‌های هسته‌ای، غیرنظامی و نظامی ایران فراهم كند. این در حالی است كه یوكیا آمانو، مدیركل سازمان بین‌المللی انرژی اتمی، بارها بر كارآمدی نظام بازرسی‌هایِ برجام تأكید كرده و حتی آن را شدیدترین نظام بازرسی در تاریخ این سازمان خوانده بود.
دوم، مسأله بند «غروب» در متن برجام بود. مطابق بند غروب، ایران 10 و 15 سال پس از «روز اجرا»ی برجام، می‌تواند به‌ترتیب نسبت به افزایش تعداد سانتریفیوژهای غنی‌سازی اورانیوم و افزایش حجم ذخایر اورانیوم غنی شده اقدام نماید. به باور ترامپ، بند غروب سبب می‌شد 15 سال بعد از اجرای برجام، ایران مجدداً امكان ساخت بمب اتمی را به‌دست آورد.
مسأله سوم، «دائمی‌سازی» محدودیت‌های مختلف برنامه هسته‌ای ایران بود. بسیاری از محدودیت‌های برجامی ایران، طی بازه‌های مختلف 8، 10، 15 و 25 ساله برداشته می‌شد و مسأله چهارم، «سیاست منطقه‌ای ایران و موشك‌های بالستیك» بود. به‌زعم ترامپ، هرگونه توافق با ایران، مادامی‌كه دو مسأله موشكی و منطقه‌ای را پوشش ندهد، بی‌فایده است. از نگاه دولت آمریكا و هم‌پیمانان عرب و اسرائیلی او، برجام توانسته است قدرت ایران را در منطقه افزایش دهد.

**بازگشت تحریم در دو مرحله!
مجموع بهانه‌های فوق در كنار دلایل واقعی آمریكا (كه موضوع نوشته حاضر نیست) برای خروج از برجام، سبب شده است تحریم‌های هسته‌ای ایران مجدداً در دو بازه 15 مرداد و 13 آبان 1397 توسط وزارت خزانه‌داری آمریكا اِعمال شوند. به همین دلیل، باید به موضوع تحریم‌ها نگاهی موشكافانه‌ افكند.

**ابزار نوین اِعمال قدرت
تحریم‌ها در روابط بین‌الملل، «ضوابط اقتصادی محدودكننده‌ای است كه توسط یك دولت، گروهی از كشورها یا شورای امنیت سازمان ملل برای متقاعد كردن كشور هدف، به تغییر رفتار اِعمال می‌شوند». این ضوابط اقتصادی، كشور هدف را از انجام برخی فعالیت‌های مشخص بازمی‌دارد. تحریم‌ها از نظر منابع، اهداف، انواع، حوزه‌ها و نتایج متغیر هستند. سابقه اِعمال تحریم اگرچه قدمتی طولانی دارد با این حال، در قرن بیستم و به‌خصوص پس از پایان جنگ جهانی دوم، گزینه تحریم به‌عنوان بدیل جنگ كه توانایی اِعمال قدرت به كشور تحریم‌كننده می‌دهد، مورد توجه سیاستگذاران قرار گرفت. با فروپاشی شوروی و پایان جنگ سرد، به‌كارگیری ابزار تحریم علیه دولت‌ها در سطح شورای امنیت سازمان ملل نیز جدی‌تر شد، به‌نحوی كه در تمام دوران جنگ سرد، تنها دو نمونه تحریم سازمان ملل آنهم علیه رودزیا (1965) و آفریقای جنوبی (1961) رخ داد. در مقابل، پس از پایان جنگ سرد تاكنون بیش از 20 مرتبه، سازمان ملل از ابزار تحریم استفاده كرده است.

**انواع تحریم
تأثیرگذاری تحریم‌ها در تحقق اهداف مورد نظر تحریم‌كننده، دستخوش مباحث فراوانی بوده است. به‌طور كلی دو نوع تحریم‌ وجود دارد: جامع و هدفمند. تحریم‌های جامع از حیث «حوزه» وسیع‌تر هستند و میان افراد هدف تحریم و آحاد جامعه، تمایز قائل نمی‌شوند. در مقابل تحریم‌های هدفمند كه برای اولین بار در اوایل دهه 90 میلادی معرفی شدند، با تحریم‌های جامع متفاوت‌اند. تحریم‌های هدفمند بر رهبران، تصمیم‌گیران و حامیان اصلی آن‌ها به جای كل اقتصاد تمركز می‌كنند. این دسته از تحریم‌ها با هدف قرار دادن یك بخش منفرد می‌تواند اثر منفی بر جمعیت غیرنظامی را كاهش دهد. تحریم‌های هدفمند پس از هزینه‌های سنگین بشردوستانه تحریم‌های جامع عراق (نظیر مرگ 500 هزار كودك عراقی) در دهه 90 میلادی مورد استفاده قرار گرفت، به‌نحوی كه امروزه همه تحریم‌های سازمان ملل از همین جنس هستند. تحریم‌های جامع علیه عراق، شامل ممنوعیت واردات هرگونه كالا از عراق، ممنوعیت هرگونه فعالیت تولیدی كشورهای عضو سازمان ملل در درون عراق و ممنوعیت هرگونه تأمین مالی برای تولید در عراق بود. این شیوه تحریم عراق عملاً منجر به بحران تأمین غذا و دارو برای عراق شد كه پیامدهای بشردوستانه ناگواری برای عراق به همراه آورد.

**تحریم‌ها به كجا ختم می‌شود؟
با این همه، دسته‌ای از تحریم‌ها وجود دارند كه با وجود آنكه هدفمند خوانده می‌شوند، میتوانند كل جمعیت یك كشور را درگیر كنند. تحریم‌های حوزهای علیه برخی فعالیت‌های اقتصادی مانند صنعت نفت و یا بخش مالی، به‌طور مستقیم یا غیرمستقیم كل جمعیت یك كشور را مورد هدف قرار می‌دهد. اگرچه آن‌ها مجازات‌ جامع به‌شمار نمی‌روند، اما با عدم تمایزگذاری میان آحاد یك ملت، عملاً تمامی افراد جامعه را مورد هدف قرار می‌دهند. تحریم‌های بخش نفت و بخش مالی اِعمال ‌شده بر ایران در سال 2012 از سوی اتحادیه اروپا در تركیب با تحریم‌های چندجانبه و شبه‌فراگیر ایالات‌متحده از جمله تحریم‌های هدفمندی هستند كه كل جامعه را هدف قرار دادند. در مقابل، تحریم‌های سازمان ملل علیه ایران علیه افراد و شركت‌ها، نسبتاً از هدف قراردادن كل جامعه بركنار بودند.

**تحریم به خودی خود هدف نیست!
هنگامی كه تحریم در تركیب با سایر اقدامات سیاسی (مذاكره، ارجاع قانونی، تهدید و استفاده از زور) اِعمال شود، می‌تواند روشی مؤثر برای اِعمال اهداف تحریمگذار باشد. تحریم به خودی خود هدف نیست. بنابراین تحریم‌كننده متعاقب تحقق اهداف مورد نظر خود از اِعمال تحریم خودداری می‌كند. «ریچارد نفیو» نویسنده كتاب «هنر تحریم‌ها» (1397) اثرگذاری تحریم‌ها را مشروط به 6 شرط می‌داند: نخست، شناسایی اهداف تحریم و تعریف مكانیسم بازگشت از تحریم. دوم، تشخیص منافعی كه كشور هدف از رفتارهای منجر به تحریم دارد. سوم، پیگیری راهبرد افزایش تدریجی فشار بر نقاط آسیب‌پذیر توأمان با اجتناب از نقاط غیرآسیب‌پذیر. چهارم، ارزیابی نتایج تحریم و مقاومت كشور هدف. پنجم، ارائه راهكار رفع تحریم به كشور هدف. ششم، پیش‌بینی امكان شكست راهبرد تحریم. بنابراین هر شكلی از اِعمال تحریم نمی‌تواند وافی مقصود باشد. تحریم‌های هسته‌ای ایران از جمله پیچیده‌ترین و هدفمندترین نظام تحریم‌های اِعمال شده در تاریخ روابط بین‌الملل است. در ادامه به تحریم‌های ایران نگاهی دقیق‌تر خواهیم داشت.

ادامه دارد...
گزارش از سید محمدجواد حسینی
**اداره كل اخبار چندرسانه‌ای** ایرناپلاس**