«آن سی ثانیهٔ تاریخ‌ساز»**رضا نصری

«جیمز دابینز»- دیپلمات باتجربه وكهنه‌كار آمریكایی - از طرف واشنگتن به این كنفرانس اعزام می‌شود تا اطمینان حاصل كند كه پس از سقوط طالبان، جریان‌های مختلف سیاسی در افغانستان موفق به تشكیل یك «دولت موقت» خواهند شد تا انتقال قدرت راحت‌تر صورت پذیرد.
البته، تشكیل دولت موقت برای همه طرفین- ازجمله ایران - اهمیت دیگری نیزداشت، و آن اینكه درصورت عدم تشكیل یك مجموعهٔ بومی جایگزینِ طالبان، ایالات متحده - به عنوان دولت اشغالگر- خود مدیریت كشور و دولت انتقالی افغانستان را در دست می‌گرفت و این امر برای هیچ‌ كس اتفاق مطبوعی نبود. در نتیجه، همه كشورهای ذی‌نفوذ دعوت شدند تا هیات‌های مختلف افغانی را بر سر تقسیم قدرت و مدیریت مشترك دولت انتقالی موقت به توافق برسانند.
میزبان كفنرانس بُن «سازمان ملل متحد» بود و آقای اخضر ابراهیمی - وزیرامورخارجه اسبق الجزایر و فرستاده ویژه دبیركُل - جلسات را اداره می‌كرد. همانطور كه ذكر شد، فرستادهٔ ایالات متحده «جیمز دابینز» و نمایندهٔ ایران در آن كنفرانس، معاون وزیر وقت، «محمدجواد ظریف» بود. به عبارت دیگر، هیات‌های مختلف مجرب‌ترین و توانمند‌ترین مذاكره‌كنندگان خود را برای تعیین تكلیف آیندهٔ افغانستان و منطقه به این نشست فرستاده بودند.
طبیعتاً، آقای جیمز دابینز با نشست‌های حساس این‌چنینی بیگانه نبود. او در كنار سابقه‌ كاری‌اش به عنوان سفیر آمریكا در اتحادیهٔ اروپا، معاون امور اروپایی در وزارت خارجه ایالات متحده و فرستادهٔ ویژه واشنگتن به پاكستان و افغانستان، نقش‌ منحصر‌به‌فردی در مدیریت بحران‌های كزوو، بوسنی، هائیتی و سومالی ایفا كرده بود. به بیان دیگر، او تخصص ویژه‌ای در ساماندهی دولت‌های ورشكسته (Failed states) پس از جنگ‌های داخلی و بین‌المللی داشت و از این رو تجربیات و مشاهدات زیادی در حافظه خود اندوخته بود. اما كنفرانس بُن - و مشاهدهٔ عملكرد جواد ظریف در آن جلسات - چنان او را تحت تاثیر قرار داد كه او از آن پس سال‌هاست كه در خاطرات، كتاب، مقالات و سخنرانی‌های خود از آنچه در آن روزها دیده بود یاد می‌كند.
جیمز دابینز درنوشته‌های خود مشخصاً به دو اتفاق اشاره دارد: اول اینكه او یاد می‌كند كه چند روزپس از آغاز نشست‌ها، اخضر ابراهیمی پیش‌نویس بیانیه‌ای را شبانگاه بین هیات‌های شركت‌كننده توزیع می‌كند كه در آن نتایج توافقات حاصله و مشخصاتِ دولت موقت و «قانون اساسی» آیندهٔ افغانستان ذكر شده بود. او می‌گوید صبح كه فرارسید، درحالی كه هیات‌های مختلف درحال بررسی متن بر سر میز صبحانه بودند، جواد ظریف - كه چند ساعتی زودتر از دیگران بیدار شده بود و ظاهراً متن را پیش از همه به دقت خوانده و بررسی كرده بود - دو ایراد اساسی به پیش‌نویس می‌گیرد: یك، اینكه «در متن هیچ اشاره‌ای به واژه‌ٔ دموكراسی و انتخابات نشده است»؛ و دو اینكه «در این متن هیچ سخنی از مسئلهٔ تروریسم و مبارزه با آن به میان نیامده است».
دابینز می‌نوسید «ظریف كه ظاهراً (به هزینهٔ من!) وقت خوشی برسرمیز صبحانه می‌گذراند» سپس این سئوال را مطرح می‌كند كه «آیا شما فكر نمی‌كنید كه دولت موقت افغانستان باید نسبت به برگزاری به‌هنگام انتخابات سالم و دموكراتیك و همكاری با جامعه‌ٔ بین‌المللی برای مبارزه با تروریسم متعهد شود؟».
برای دابینز این سئوال دو نكته مهم در بر داشت. اول اینكه نمایندهٔ دولتی كه واشنگتن سال‌ها از آن به عنوان یك « استبداد دینی» و یك كشور حامی تروریسم یاد كرده بود، با نكته‌سنجی حقوقی و انتقاد اصولی از متن پیش‌نویس، صداقت گفتمان دموكراسی‌خواهی آمریكا و ضدیت آن با تروریسم را با ظرافتِ تمام به چالش كشیده بود و خود در عمل پرچمدار دموكراتیزاسیون و اصلاح نظام سیاسی آینده افغانستان شده بود؛ و دوم اینكه ایران به استقرار یك دولت دموكراتیك و ضد تروریست در افغانستان صادقانه ایمان داشت چرا كه بروز چنین دولتی را به مثابه مانعی بر سر راه تداوم نفوذ القاعده در همسایگی خود تلقی می‌كرد. در نهایت، به اعتراف دابینز، هر دو پیشنهاد ظریف در طراحی نظام آینده افغانستان لحاظ شد كه ثاثیرات بسزایی نیز در تحولات آتی افغانستان به جا گذاشت.
اتفاق دیگری كه فرستادهٔ ویژهٔ آمریكا را به شدت متاثر كرده بود، اتفاق عجیبی است كه در آخرین جلسهٔ كنفرانس بُن میان دكتر ظریف و «یونس قانونی» - نمایندهٔ ائتلاف شمال - به وقوع پیوست و منجر به حل بن‌بستی شد كه می‌توانست مانع تشكیل دولت موقت و نهایتاً شكست كنفرانس شود.
دابینز به طنز می‌گوید «تنها چند ساعت مانده به حضور صدراعظم آلمان برای اعلام جمع‌بندی و ختم رسمی جلسه، تنها یك سئوال باقی مانده بود: آن هم اینكه چه كسی قرار است دولت موقت افغانستان را اداره كند؟». به عبارت دیگر، هرچند همه طرفین بر سر «حامد كرزی» برای تصدی ریاست دولت موقت به توافق رسیده بودند، اما هنوز بر سر اینكه تركیب دولت به چه شكل باشد و زمامداری وزارتخانه‌های مختلف را چه كسانی در دست بگیرند، اختلاف شدیدی وجود داشت. به طور مشخص، نمایندهٔ ائتلاف شمال - اقای یونس قانونی - مدعی بود كه نه تنها جریان او باید سه وزارتخانهٔ كلیدی (یعنی وزارتخانه‌های دفاع، امور خارجه و داخلی) را در دست داشته باشد، بلكه سه چهارم كُل نهادهای دولت نیز باید در اختیار جریان متبوع او قرار گیرد.
طبیعتاً، سهم‌خواهی بیش از حد یونس قانونی نمی‌توانست مورد پذیرش سایر جریان‌ها و گروه‌های سیاسی افغانستان باشد و بروز این اختلاف اساسی جمع‌بندی مذاكرات و به تبع تشكیل دولت موقت را به بن‌بست كشانده بود. دابینز نقل می‌كند كه در آن جلسهٔ نهایی، علاوه بر اخضر ابراهیمی (فرستاده سازمان ملل)، نمایندگان سایر قدرت‌های ذی‌نفوذ - از جمله نمایندهٔ روسیه، آلمان، هند و آمریكا - هر یك نوبه خود با نمایندهٔ «ائتلاف شمال» صحبت و رایزنی كردند تا او را به تقسیم عادلانه‌تر كابینه متقاعد كنند. اما یونس قانونی سرسختانه مدعی بود كه جریان متبوع او تنها جریانی است كه در سال‌های گذشته علیه طالبان مبارزه مسلحانه كرده است و از این رو باید سهم مهم‌ترین در مدیریت آیندهٔ كشور داشته باشد.
دابینز می‌گوید مذاكرات در آستانهٔ شكست بود كه جواد ظریف ناگهان یونس قانونی را با اشاره‌ای به گوشه‌ای از اتاق فرامی‌خواند و پس از سی ثانیه گفت‌وگو هر دو مرد بر سر میز باز می‌گردند؛ و یوس قانونی - در كمال تعجب حاضرین - به خواستهٔ جمع بدون قید و شرط رضایت می‌دهد!
آنچه ظریف در آن كنج اتقاق به نمایندهٔ ائتلاف شمال گفت - و موجب شگفتی دابینز و دیگر حضار شد - سال‌هاست كه مایهٔ تحلیل‌ها و اظهار نظرهای گوناگون از جانب كارشناسان و متخصصین روابط بین‌الملل می‌شود. بسیاری از تحلیل‌گران میزان تاثیرگذاری ظریف بر فرستادهٔ افغانی را ناشی از «عمق نفوذ ایران در افغانستان» می‌پندارند؛ برخی دیگر آن را نشانه‌ای از وجود اهرم‌های فشار و میزان «قدرت سپاه و نیروهای امنیتی ایران» در منطقه می‌دانند؛ برخی دیگر نیز از منظر ژئوپولیتیك و «هژمونی منطقه‌ای ایران» به ماجرا نگاه می‌كنند.
اما حقیقت این است كه آنچه میان ظریف و قانونی در آن جلسه اتفاق افتاد تنها بیانگر اهمیت روابط انسانی، عواطف شخصی و جایگاه «فرد» در روند تصمیم‌گیری‌های مهم و گاه «تاریخی» در صحنهٔ بین‌المللی است. حقیقت این است كه تغییر موضع یونس قانونی - كه موجب نجات افغانستان از استقرار یك دولت تمام عیار آمریكایی در كابُل شد، و تاثیرات قابل ملاحظه‌ای بر ثبات و صلح داخلی آن كشور و همه كشورهای منطقه بر جای گذاشت - محصول هیچ‌یك از مولفه‌های ژئوپولیتیك و نظامی و امنیتی نبود.
در واقع، آن سی ثانیهٔ تاریخ‌ساز تداوم گپ و گفت‌وگویی صمیمانه میان جواد ظریف و یونس قانونی بود كه در یكی از شب‌های اقامت‌شان در بُن، در فضایی غیررسمی و دوستانه، با هم از شغل، نگاه‌شان به زندگی و رسالت و ماموریت‌شان سخن گفته بودند. آن‌ها از حكمت حضورشان در آن جلسات و وظیفه و رسالت انسانی‌ و تاریخی‌شان در پاسداشت منافع مردم‌شان - حتی مقدم بر ماموریت زمینی خود - سخن گفته بودند.
در آن سی ثانیه، جواد ظریف نه قدرت سپاه را به رخ همتای افغانی خود كشیده بود، نه تهدید به تحریم و اقدام نظامی و قطع كمك‌های مالی و لجیستیكی كرده بود؛ و نه سخنی از مناسبات پُشت پرده و توانایی‌های امنیتی كشورش به میان آورده بود. او صرفاً صحبت‌های دوستانهٔ آن شب را به یاد همتای خود آورده بود و در او تحولی انسانی ایجاد كرده بود كه آثارش كمآكان در تاریخ و حافظهٔ منطقه به جا مانده است.
جدا از اینكه برداشت دابینز از تجربه‌اش در آن كنفرانس و تفسیر تحلیل‌گران امور بین‌الملل از آن اتفاق چه باشد، یادآوری عملكرد فرستادهٔ ایران در آن نشست مهم بین‌المللی - به ویژه آن سی ثانیه آخر! - حاوی پیام‌ مهمی برای شخص دكتر ظریف و همه كسانی است كه این روزها برای تعیین كابینه دوازدهم رایزنی می‌كنند.
در واقع، اگر از سایر دستآوردهای سی و چند سال گذشته جواد ظریف بگذریم، آنچه او در آن كنفرانس معروف بُن برای مردم افغانستان و منطقه «انجام داد» باید به تنهایی كافی باشد تا تصمیم‌گیران كشور او را قابل‌ترین دیپلمات و صالح‌ترین فرد برای تصدی وزارت امور خارجه بدانند. اما آنچه ظریف در آن نشست در آن سی ثانیهٔ تاریخ‌ساز به یونس قانونی «گفت» باید برای خود او حجت را تمام كرده باشد تا اگر تردیدی برای ادامه كار در دل او باقی است به یادش بیاندازد كه برای پاسداشت منافع مردم‌اش شاید رسالتی فراتر از ماموریت ظاهری خود داشته باشد.
**كارشناس حقوق بین الملل
سیام**6084*1724*