نوروز در خراسان رضوي،سمفوني زيباي رنگها در دل هنر ،فرهنگ و تاريخ هزارساله

بارگاه مطهر حضرت علي بن موسي الرضا(ع) نگين درخشان اين خطه تاريخي و تمدني، بزرگترين انگيزه سفر بيش از27 ميليون زائر و مسافر در هر سال به اين استان به شمار مي رود؛ بارگاهي كه هيچ كس از آنجا دست خالي نمي رود.



نگاهي به موقعيت جغرافيايي

خراسان رضوي در شمال شرقي ايران از شمال به كشور تركمنستان، از شرق به افغانستان، از غرب و شمال غربي به استانهاي خراسان شمالي و سمنان و از جنوب و جنوب غربي به استانهاي خراسان جنوبي و يزد متصل و با آنان همسايه است.‏

اين استان از نظر موقعيت جغرافيايي به دو بخش شمالي و جنوبي تقسيم شده كه نواحي شمالي آن داراي دشتهاي حاصلخيز كشاورزي و دامپروري است و بخش جنوبي آن از دشتهاي كويري با تپه هاي كم ارتفاع با پوشش گياهي فقير برخوردار است.

در اين منطقه چند رشته كوه وجود دارد كه دو رشته كوه هزارمسجد و بينالود از ديگر كوهها مرتفع و پرامتدادتر است.

از نظر آب و هوايي نيز خراسان در ناحيه معتدل شمالي قرار گرفته و بطور كلي متغير است. دماي هوا از شمال به جنوب افزايش مي يابد ولي از بارش سالانه كاسته مي شود. خراسان رضوي در مناطق مختلف داراي شرايط اقليمي متنوعي است بطوري كه مناطق كوهپايه اي داراي آب و هواي نيمه بياباني ملايم، نواحي جنوبي گرم و خشك و مناطقي چون قوچان، نواحي جنوب بينالود، ارتفاعات هزارمسجد و قسمتي از شهرستان مشهد داراي آب و هواي معتدل كوهستاني است



نگاهي به پيشينه تاريخي

خراسان رضوي با مراكز جمعيتي كهن همچون توس، نيشابور و سبزوار از قدمت تاريخي بسيار برخوردار است بگونه اي كه تا قبل از اسلام و در قرون اخير اين استان از مهمترين مراكز تاثيرگذار در تاريخ و فرهنگ ايران زمين بوده و همچنان اين جايگاه حفظ شده است.

مردم اين استان به زبانهاي فارسي، تركي و كردي با لهجه هاي متفاوت سخن مي گويند‏ و اغلب شيعه هستند. در چند شهر مرزي چون تايباد، خواف، تربت جام و درگز شماري از هموطنان اهل سنت زندگي مي كنند‏.‏

پيشينه تاريخي و وجود شخصيتهاي برجسته علمي و فرهنگي در جاي جاي اين استان به حدي است كه خراسان از نظر بسياري از صاحبان علم و انديشه خاستگاه مهمترين رويدادهاي علمي و فرهنگي شناخته مي شود.

اين سرزمين چون درشرقي ترين ناحيه ايران واقع شده و خورشيد زودتر از ساير نقاط در آن طلوع مي كرد در قديم 'خورآسان' ناميده مي شد؛'خور' به معناي خورشيد و 'آسان' به معني ظاهر شدن بود.



خراسان رضوي و موقعيت اجتماعي و اقتصادي

استان خراسان رضوي مهمترين و اصلي ترين كانون زيستي در شرق ايران است و به عنوان مركز ثقل فعاليتهاي اجتماعي، اقتصادي و فرهنگي كشور در اين منطقه محسوب مي شود.

اين استان به دليل قرار داشتن بارگاه مقدس امام رضا(ع) و نيز به دليل مجاورت با كشورهاي تركمنستان و افغانستان و همچنين رواج گردشگري ديني و رونق فعاليتهاي بازرگاني از موقعيت خاصي برخوردار است.

از گذشته هاي دور بخش بزرگ توليدات خراسان را به فرآورده هاي كشاورزي و صنايع دستي اختصاص داشته از اين رو بخش بزرگ كالاي صادراتي استان در سطح ملي فرآورده هاي كشاورزي مانند گندم، زعفران، زرشك، كشمش و پوست دام بوده و به دليل وجود زمينهاي مرغوب زارعي و آب فراوان در دشتها و دره هاي حاصلخيز امكان توليد فرآورده هاي سردسيري، نيمه گرمسيري و گرمسيري مانند گردو، بادام، سيب، گلابي، پسته، خرما و مركبات را نيز دارد.

در مورد هنرهاي دستي برجسته خراسان نيز مي توان به فرش، فيروزه، پوستين و غيره اشاره كرد كه علاوه بر اينها زائران و مسافران اين سرزمين مقداري از كالاهاي ناحيه اي خود را براي فروش به مشهد مي آورند و به هنگام بازگشت سوغات و بخشي از نيازهاي مصرفي خويش را از آنجا خريداري مي كنند كه همين خود عامل موثري در افزايش رونق بازرگاني در خراسان به ويژه شهر مشهد است.

همچنين خراسان از مهمترين مناطق پرورش دام در ايران به شمار مي آيد. پرورش دام دراستان به شكلهاي گوناگون مانند كوچنشيني، رمه گرداني، روستايي و تلفيق دامداري و دامپروري صنعتي ديده مي شود.

مهمترين دامهايي كه در خراسان پرورش داده مي شوند گوسفند، بز، گاو، گاوميش و شتر است. فعاليت گاوداري به شيوه صنعتي براي توليد شير و گوشت در خراسان از اهميت زيادي برخوردار است.

خراسان رضوي از مهمترين مراكز صنايع دستي ايران نيز محسوب مي شود. از صنايع دستي اين استان مي توان به فيروزه، پوستين دوزي و فرشبافي اشاره كرد.

در كنار همه اين ويژگيها ذخيره هاي زغالسنگ، مس، روي، آهن، منگنز، خاك نسوز، منيزيت، گل سفيد، سنگهاي ساختمان مانند مرمريت، تراورتن، سنگ آهن و گچ در اين خطه يافت مي شود.



خراسان رضوي داراي آثار تاريخي برجسته ‏

پهنه خراسان رضوي داراي آثار تاريخي فراوان است؛ بر حسب اعلام سازمان ميراث فرهنگي، صنايع دستي و گردشگري بيش از 10 هزار اثر تاريخي و فرهنگي در اين استان شناسايي شده كه حدود يك هزار و500 ‏مورد از اين آثار در فهرست آثار ملي در قالب ميراث تاريخي، معنوي و هنري به ثبت رسيده است.‏

آثار تاريخي متعدد و برجسته اين استان كه اغلب متعلق به دوره هاي تاريخي تعيين كننده در ايران است سالانه ميزبان گردشگران داخلي و خارجي بسيار است كه تلاش مي شود در اين نوشتار به گزيده اي از مهمترين آنها اشاره شود.



جاذبه هاي ديدني و تفريحي ‏

استان خراسان رضوي يكي از مهمترين قطبهاي گردشگري ايران است و از جاذبه هاي طبيعي و مكانهاي ديدني، مذهبي و تاريخي بسيار ارزشمندي برخودار است.‏

مهمترين اماكن ديدني خراسان رضوي حرم مطهر حضرت امام رضا(ع) و مجموعه آستان قدس رضوي، مسجد گوهرشاد، مدرسه پريزاد، مدرسه دودر، بقعه خواجه ربيع، بقعه گنبد سبز، آرامگاه نادرشاه افشار، مصلاي مشهد، طرقبه، شانديز و بوستان وكيل آباد‏ است.‏

همچنين مجموعه هاي كوهسنگي، بند گلستان، خواجه اباصلت، خواجه مراد و مقبره گوهرتاج در مشهد، مسجد پامنار، آرامگاه ملاهادي سبزواري، مناره خسروگرد، رباط مهر، آرامگاه سيدحسن غزنوي و مسجدجامع در سبزوار، گنبد هارونيه و آرامگاه فردوسي در توس، كتيبه نادري و عمارت خورشيد كلات نادري از جمله مكانهاي ديدني استان هستند‏.‏

مسجد كبودگنبد در كلات نادري، شهر عتيق، تپه بام و مدرسه عرضيه در قوچان، آرامگاه شاه قاسم انوار و مقبره شيخ احمد جامي در تربت جام، برج كرات در تايباد، ارگ كلاه فرنگي، درياچه گل بي بي و آرامگاه بابا لقمان در سرخس، قدمگاه رباط عباسي و آرامگاه عطار از ديگر آثار ديدني و تاريخي اين استان مي باشند.

مقبره كمال الملك و خيام در نيشابور، برج علي آباد، مناره فيروزآباد، باغ مزار و آرامگاه مدرس در كاشمر و مقبره شيخ حيدر و مسجد ملك در تربت حيدريه از ديگر امكان ديدني تاريخي و تفريحي خراسان رضوي محسوب مي شوند‏.‏

اين اماكن تنها بخشي از صدها اثر تاريخي، فرهنگي، هنري و طبيعي در خراسان است بطوري كه با حضور در هر يك از شهرستانهاي اين استان با كمي پرس و جو از اهالي منطقه مي توان آثار و ابنيه تاريخي فراواني را ديد و از زيبايي آنها لذت برد.



جاذبه هاي گردشگري طبيعي

استان خراسان رضوي در پهنه وسيع خود با برخورداري از طبيعت بكر و ديدني و با تنوع زيستي بسيار و حيات وحش ديدني و منحصر به فرد يكي از مقاصد مطلوب و هميشگي براي طبيعت گردان و گردشگران داخلي و خارجي نيز محسوب مي شود.

آبشار آب گرم، آبشار اخلمد، آبشار ارتكند و آبشار قره سو در كلات، درياچه بزنگان در سرخس، رودخانه بابارمضان در نزديكي كوههاي هزارمسجد در سرخس، رود معجن در شهرستان تربت حيدريه، غار مزدوران در حد فاصل شهرستانهاي سرخس و مشهد، غار مغان در روستاي مغان و نزديك مشهد و كوه بينالود به عنوان مشهورترين كوه اين استان به بلندي سه هزار و 211 متر در شمال شهر نيشابور از مهمترين جاذبه هاي طبيعي آن به شمار مي روند.

درياچه بزنگان يكي از جاذبه هاي طبيعي ديدني اين استان محسوب مي شود كه در 130 كيلومتري جاده مشهد - سرخس و در جنوب رشته كوه هزارمسجد قرار دارد و مساحت آن در حدود 80 هكتار و حداكثر عمقش 12 متر است و آب آن شيرين و از بارندگيها و چشمه هاي كوچك تامين مي شود.

چشمه سبز نيز در حدود 20 كيلومتري روستاي بزرگ گلمكان مشهد واقع است كه در سر راه مشهد به قوچان و در يكي از بلندترين نقاط رشته كوه بينالود قرار دارد. اين چشمه با طول و عرض بسيار زياد و آب فراوان از قديم زيبا و بحث انگيز بوده است كه در اطراف به وسيله ديواره هاي كوهستاني احاطه شده و درياچه اي را تشكيل مي دهد.

يكي از چشمه هاي متعدد اين محل به نام ˈچشمه اشتهاˈ معروف است. اهميت چشمه سبز در هواي مناسب و آب مطلوب آن است. طبيعت زيباي منطقه اشتهار فراواني براي اين درياچه كوچك به همراه آورده است.

'چشمه گراب' نيز از ديگر پديده هاي طبيعي ديدني محسوب مي شود كه در سمت جنوب و در فاصله 49 كيلومتري مشهد در جاده مشهد - نيشابور واقع شده و داراي چندين چشمه با فاصله حدود 500 متر از يكديگر مي باشد كه همگي داراي دهانه هاي مخروطي و ارتفاعي در حدود 30 متر از سطح زمين مي باشند.

اين چشمه ها بر روي تپه هاي مخروطي شكل جريان دارند داراي آب معدني با خواص درماني فراوان مي باشند.

از ديگر جاذبه هاي طبيعي 'چشمه شاهان گرماب' است كه در 72 كيلومتري مشهد و در نقطه اي كوهستاني واقع و داراي آب معدني فراوان با 45 درجه سانتيگراد حرارت است كه آب آن خواص درماني فراواني دارد.

'چشمه گيلاس' نيز در جلگه سرسبز توس و در فاصله 48 كيلومتري از مشهد قرار دارد كه با نام چشمه 'گلسب' در متون تاريخي از آن ياد شده و به علت واقع شدن در شرايط خاص جغرافيايي اغلب داراي آب است.

پارك ملي تندوره در درگز، مناطق حفاظت شده جنگلي ارس در كلات، جنگل خواجه در سرخس، باغ كشمير در تربت جام، دربادام در قوچان، رييسي در نيشابور، دروني و دشت لاغري در بردسكن، هلالي و هنگام در گناباد، افتخاري در بجستان و قرچغه در قوچان از ديگر جاذبه هاي طبيعي در خراسان رضوي محسوب مي شوند.



تاريخي و هنر معماري

خراسان رضوي بزرگترين قطب توريسم مذهبي كشور است كه با توجه به قدمت تاريخي در حوزه تاريخ اسلام بناهاي آرامگاهي بيشترين و مهمترين چشم انداز معماري اين منطقه را به خود اختصاص داده است.

مجموعه هاي آرامگاهي بناهايي هستند كه طي ساليان طولاني بر روي مدفن و مزار شخصيتهاي مذهبي و محبوب شكل گرفته اند و معمولا شامل بناي حرم، مساجد، مدارس، كتابخانه ها، كاروانسراها، آب انبارها، خانقاهها و فضاهايي از اين قبيل مي شوند‏.‏

گسترش چنين مجموعه هايي با گسترش مذهب، اعتبار و احترام صاحب مدفن و ارزش هنري و معماري بناهاي ساخته شده ارتباط مستقيم دارد‏.‏

برخي از مجموعه هاي آرامگاهي مانند آستان قدس رضوي در شكل گيري و پيدايش شهرها نقش اساسي و مهمي ايفا كرده و به مركز فعاليتهاي مختلف مذهبي، سياسي، فرهنگي و اقتصادي تبديل شده اند‏.‏

مجموعه آستان قدس رضوي يكي از باشكوهترين بناهاي آرامگاهي سراسر جهان اسلام است كه وجود مبارك مضجع شريف حضرت امام رضا(ع) را در برگرفته و سبب شده خراسان رضوي به بزرگترين قطب توريسم مذهبي ايران تبديل شود‏.‏

اين مجموعه كه خود به تنهايي جاذبه معماري كم نظيري به شمار مي رود همراه با ساير بناها و آثار معماري اين سرزمين سبب شده خراسان رضوي علاوه بر جاذبه هاي معنوي از نظر جاذبه هاي معماري و تاريخي نيز داراي اهميت بسيار باشد‏.‏

مجموعه آستان قدس رضوي داراي پنج صحن اصلي به نامهاي صحن عتيق (انقلاب)، صحن جديد(آزادي)، صحن امام خميني(ره)، صحن جمهوري اسلامي و صحن قدس است كه دو صحن اخير نوساز هستند‏.‏

هر يك از صحنهاي مجموعه آستان قدس رضوي شاهكارهايي از معماران مختلف ايراني را به نمايش مي گذارند‏.‏

از جمله آثار ارزشمند داخل حرم رضوي سه محراب با شكوه مربوط به قرنهاي هفتم هجري است كه بر روي دو محراب كتيبه هايي به خط كوفي و بر روي محراب سوم كتيبه اي به خط كوفي و ثلث به رنگ لاجوردي بر زمينه سفيد مشتمل بر آيات و احاديث نوشته شده است‏.‏

درهاي سه گانه حرم مطهر رضوي نيز از آثار باارزش هنري به شمار مي روند كه هنر بكار گرفته شده در آنها مورد تحسين هنرمندان مختلف است.

صحنهاي حرم مطهر رضوي هر يك در دوره اي تاريخي ساخته شده اند و معماري هر يك از آنها گوياي روند معماري زمان خود و در حقيقت شناسنامه هنري و معماري آن دوره است‏.‏

مسجد زيبا، تاريخي و مشهور ˈگوهرشادˈ در جنوب حرم مطهر رضوي قرار گرفته و به سبب دارا بودن انواع تزيينات چشمگير و غني از ديدني ترين مسجدهاي منطقه محسوب مي شود.

همچنين آرامگاه فردوسي شاعر بزرگ پارسي در سرزمين توس زيارتگاه مشتاقان ادبي است و شهر توس شهرت و معروفيت خود را مديون آثار و شخصيت شامخ اين شاعر ارجمند است.‏

شهر توس كه به نظرمي رسد در اواخر دوره ساسانيان ساخته شده و زندان و گنبد هارونيه را در برگرفته يكي ديگر از ديدني ترين مناطق استان خراسان رضوي است.

همچنين بناي 'كاخ خورشيد' در وسط باغ بزرگي قرار گرفته كه از آثار دوره نادرشاه افشار است و امروزه به مكاني براي بازديد همه مردم تبديل شده است‏.‏

بناهاي تاريخي و معماري متعدد در مناطق مختلف خراسان رضوي پراكنده شده اند ولي مهمترين و بيشترين اين بناها در شهرستان مشهد واقع هستند‏.‏

مجموعه كلات نادري مانند دره اي است كه توسط دو رشته كوه مرتفع محاصره شده و آثار باستاني آن به دوره نادرشاه افشار تعلق دارند‏.‏

كتيبه نادري واقع در خارج از قلعه نادري(دربندنفتي) به زبان تركي و به خط نستعليق در بدنه كوه قرار گرفته است. دروازه ورودي، دروازه دهچه، دروازه چوب بست، دروازه گشتانه، دروازه نفتي، دربند ارغون شاه، همراه با عمارت خورشيد و تخت دختر مجموعه بناهايي هستند كه بر روي تپه اي به امر نادرشاه ساخته شده و اكنون آثار پراكنده اي از آنها به جاي مانده كه براي گردشگران جذاب وديدني هستند‏.‏

'آتشكده بازه هور' كه در روستاي رباط سفيد تربت حيدريه واقع شده نيز از بناهاي باستاني اين منطقه به شمار مي رود‏.‏

مسجدجامع رشتخوار، مسجد مولانا در تربت جام و مسجدجامع سنگان در خواف از ديگر بناهاي تاريخي و قديمي استان خراسان رضوي محسوب مي شوند.

مدرسه هاي بسيار نيز در كنار مسجدهاي متعدد استان بنا شده اند كه برخي از آنها از جمله مدرسه هاي دومناره گلشن، ميرزاجعفر و مدرسه نواب و مدرسه هاي سبزوار از ارزش خاص معماري و تاريخي برخوردار هستند‏.‏

تپه هاي باستاني كه برخي از باستانشناسان اكتشافات مهمي روي آنها انجام داده اند، پلهاي تاريخي كه در دوره هاي مختلف ساخته شده اند، سدهاي قديمي كه برخي از آنها هنوز مورد استفاده قرار مي گيرند و بازمانده هاي شهرهاي قديمي بخش ديگري از جاذبه هاي گردشگري تاريخي و معماري استان خراسان رضوي را تشكيل مي دهند‏.

و در كلام آخر اينكه موقعيت مذهبي استان خراسان رضوي و شهر مقدس مشهد به تنهايي خود از جاذبه هايي است كه همه ديگر جاذبه ها را تحت الشعاع قرار داده و آوازه آن بگونه است كه در ايران اسلامي و كشورهاي مسلمان سرزمين خورشيد هشتم بر تارك تاريخ اين مرز و بوم مي درخشد.ك/4

7496/1211