بحران هایی كه «شهرك سازی بدون برنامه» به جامعه وارد می كند

هرچند سیاست ایجاد شهرك های جدید و مسكن مهر در كنار كلان شهرها و شهرهای مادر به دلیل سرریز جمعیت و خانه دار كردن اقشار كم درآمد بوده اما كارشناسان علوم اجتماعی تاكید دارند باید در كنار این مهم، مسائل و شاخص های زیست محیطی، عرضه و تقاضا، امكانات رفاهی، فضای سبز و بهداشت عمومی كیفی در نظر گرفته شود اما متاسفانه این موضوع از سوی شهرسازان و انبوه سازان كمتر مورد توجه بوده است.
به گفته این كارشناسان شركت كننده در همایش ملی آسیب های اجتماعی در دانشكده علوم اجتماعی دانشگاه تهران، مسكن همانند آموزش و بهداشت از اولویت های مهم زندگی اجتماعی به شمار می رود كه بررسی های علمی و پژوهشی در این زمینه نشان می دهد بیشتر شهرهای جدید و مسكن های مهر به دلیل نداشتن شاخص ها و امكانات زیستی نتوانسته است جمعیت مورد نظر شهرهای مادر را جذب كنند.

** خالی بوده شهرك های جدید در نتیجه نبود امكانات
«مهدی مسعودیان» پژوهشگر و محقق علوم اجتماعی در نشست تخصصی «مسائل و آسیب های شهری با تاكید بر شهرهای جدید» درباره میزان تحقق زیست پذیری در شهرهای جدید گفت: شهرسازی از سال 1360 تصمیم گیری شد اما جمعیتی كه برای این شهرك ها پیش بینی شده بود، به دلیل عدم رضایت ساكنان و نبود امكانات شهری در این شهركها وجود ندارد.
به گفته وی، جمعیت مصوب شهرهای جدید نزدیك چهار میلیون نفر پیش بینی شده بود اما طبق آمار سال 1395 نزدیك 767 هزار نفر در این شهرها ساكن هستند.
به گفته این محقق، زیست پذیری شهری از نظر اجتماعی، اقتصادی و روانی در زندگی مردم تاثیر گذار است و آن را می تواند به مكانی جذاب، مطلوب برای زندگی كار و تفریح تبدیل كند كه از مهمترین ویژگی هایش عینی بودن است كه شهرسازان به آن اهمیت می دهند.
این پژوهشگر ادامه داد: اما جابجایی، حمل و نقل، مسكن، سلامت و بهداشت، فضای عمومی جذاب فرصت های اقتصادی، هویت محلی، عدالت، صمیمیت و راحتی نیز از جایگاه ویژه ای برخوردار است كه ما در پژوهش های خود نتایج عكس آن را داشته ایم.
وی افزود: بررسی 82 مقاله پژوهشی علمی در فاصله زمانی سال های 1376 تا 1396 نشان می دهد كه مسائل مختلفی همچون پنج بعد زیست پذیری از لحاظ اجتماعی، محیط، خدمات و زیرساخت و اقتصاد ومدیریت در 36 شاخص آسیب شناسی، كیفیت زندگی، مكان یابی، حس تعهد، مدیریت، جمعیت پذیری، كیفیت فضایی، زیستی و زمین شناسی فراتر از یك كار شهرسازی یا مدیریت شهری درنظر قرار گرفته است.
مسعودیان با بیان اینكه بیشترین پژوهش های علمی به شهرك های جدید اطراف تهران مربوط است، اضافه كرد: 43 درصد پژوهش ها به چهار شهرك اطراف تهران و 57 درصد پژوهش ها به 13 شهر ارتباط دارد كه نشان می دهد در بُعد اجتماعی، برابری، عدالت، سرمایه گذاری، جذب جمعیت و رضایت ساكنان، خدمات زیرساختی، مسائل زیست محیطی، فضای عمومی، مكان یابی، زیباسازی، متراژ و كیفیت مسكن و قیمت زمین بی توجهی هایی صورت گرفته است.
وی اضافه كرد: از میان 36 شاخص مطرح شده فقط شهرك بهارستان از نظر هویت و حس تعلق، شهر جدید اندیشه از لحاظ جذب جمعیت، تنوع فرصت شغلی، رونق سرمایه گذاری، قیمت زمین و مسكن، رضایت ساكنان و شهر پرند از نظر مكان یابی و شهر مهاجران از لحاظ زیبایی سازی، نمرات مثبتی را به خود اختصاص داد ه اند.
این محقق علوم اجتماعی با تاكید براینكه پژوهش ها نشان می دهد در ساخت شهرك های جدید به علوم اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و سیاسی توجه نشده است گفت: شهرهای جدید همانند شهرك اندیشه هرچقدر به مادر شهرها نزدیكتر باشند از وضعیت مطلوب تری برخوردارند زیرا 400 هزار مسكن مهری كه در فضاهای نامناسب ساخته شد احساس حقارت و نابرابری اجتماعی را برای ساكنانش ایجاد كرده است.
وی براین باور است كه برای ساخت یك شهرك، چگونگی زندگی مردم نیز از اهمیت بالایی برخوردار است.

** چرایی شكست اهداف مسكن مهر
«زهرا امامی غفاری» پژوهشگر دانشگاه نیز در این نشست، درباره ارزیابی پیامدهای اجرای طرح مسكن مهر در شهرهای جدید گفت: مسكن مهر خروجی كلان مسكن سازی پس از پیروزی انقلاب اسلامی است.
به گفته وی، بررسی ها نشان می دهد «جامعه مسكن» 9 محور و 55 برنامه مقدماتی داشته و قرار بوده دولت وقت در این طرح اجاره مسكن اجتماعی 99 ساله را عملیاتی كند به طوری كه قیمت زمین از قیمت نهایی مسكن حذف شود تا با این كار به اقشار كم درآمد و محروم كمك شود.
این پژوهشگر اظهار داشت: دولت نهم این موضوع را مهمترین طرح كاری خود انتخاب كرد تا راه سومی برای رفع معضل بخش مسكن باشد زیرا در دهه 60 با واگذاری زمین روبرو بودیم و بخش زیادی زمین ها واگذار و ساختش توسط مردم انجام شد و در دهه 70 نیز بازار زمین و مسكن وارد بخش خصوصی و به بازار سپرده شد كه جهش های قیمتی در بخش مسكن را شاهد بودیم و تورم بخش زمین و مسكن را در پی داشت.
وی با بیان اینكه عمده معضلات بخش مسكن از دهه 80 رخ داد، افزود: در واقع در این دوره زمانی مسكن از یك نیاز اجتماعی و مصرفی به یك كالای سرمایه ای تبدیل شد كه دولت سیاست مسكن مهر را تغییر داد؛ درواقع پس از شكل گیری و تدوین مسكن مهر، پیامدهای آن را در شهرهای جدید از لحاظ اجتماعی و فرهنگی شاهد بودیم.
امامی غفاری اضافه كرد: سیاست های دولت برای مسكن مهر ایجاد سرپناه برای اقشار كم درآمد بود اما با دخالت بخش خصوصی و ایجاد رانت و مالكیت، این پروژه با شكست مواجه شد درحالی كه در بیشتر كشورهای دنیا مسكن را كالای اولیه استحقاقی مانند آموزش و سلامت برای مردم خود می دانند.
وی یادآورشد: موضوع مسكن اجتماعی در نیمه قرن 20 مطرح شد؛ به نحوی كه نظام سیاستگذاری مسكن در كشورهای پیشرفته ای همچون انگلستان، دانمارك و نروژ توسط دولت ها صورت می گیرد.
این پژوهشگر ادامه داد: كیفیت مسكن در برنامه ریزی دولت رفاه مهم و گفتمان ملی «خانه دار شدن» است، درحالی كه در مسكن مهر و حتی برخی از شهرهای جدید، شیوه ساخت و كیفیت مسكن درنظر گرفته نشده است به شكلی كه تولید 20 تا 30 هزار واحد ثابت در سال مطرح بود اما در سال 1385 تعداد واحدها به یك میلیون و 500 هزار واحد رسید كه این امر نشان می دهد علاوه بر كیفیت، عرضه و تقاضا نیز دیده نشده است.
به گفته وی، مشكل انبوه سازی مهر از جایی كلید خورد كه تصمیم گیران نمی دانستند مردم در این شهرها و مناطق زندگی می كنند یا خیر؟
امامی غفاری، از دیگر تبعات این طرح را «موازی كاری برخی دستگاه های دولتی همچون بنیاد مسكن و كمیته امداد(ره) در ساخت مسكن» دانست و گفت: ایجاد شهرهای جدید با هدف كاهش حجم جمعیت كلانشهرها بود اما با تقابل طبقه های ویلاهای لوكس تا مسكن مهر مواجه شدیم.
وی عدم امنیت و سرمایه را از دیگر مشكلات مسكن مهر برشمرد و افزود: به طور مثال بلندمرتبه سازی مسكن مهر در برخی از شهرها همچون بندرعباس منجر به این شد كه ورودی هوای شهرها دچار معضل شود.

** نگاه تصمیم گیران به شهرك های جدید باید واقع بینانه باشد
«حسین ایمانی جاجرمی» عضو هیات علمی دانشگاه تهران نیز در این نشست گفت: آمارها نشان می دهد هرچه شهرهای جدید به شهرهای مادر نزدیكتر باشند، مانند شهرك اندیشه، جمعیت پذیری بیشتری دارند و موفقترند، اما طبق قانون جدید، باید شهرك های جدید دور از شهرهای مادر باشند كه همین امر در عدم موفقیت ایجاد این شهركها موثر خواهد بود زیرا سالها طول می كشد تا آب، برق و پاسگاه نیروی انتظامی آنان تامین شود.
به گفته وی، تصمیم گیران باید واقع بینانه به موضوع شهرك های جدید نگاه كنند تا امكانات لازم تامین شود زیرا در شهرهایی كه در جمعیت پذیری شكست خوردیم و در مقابل آن فضاهایی كه در داخل شهر رها شده بودند مانند اسلامشهر و ملارد توسط مردم و سوداگران ساخته و پراز جمعیت شدند.
این استاد دانشگاه معتقد است، اگر موضوع مسكن مهر مطرح نمی شد شاید سالها بعد از این نیز مساله افزایش جمعیت اتفاق نمی افتاد كه نكته قابل تاملی است.

** چرایی كاهش اعتماد اجتماعی به مدیریت شهری
«ناصر فكوهی» استاد گروه انسان‌شناسی دانشكده علوم اجتماعی دانشگاه تهران نیز در این نشست، سبك زندگی را همانند آسیب های اجتماعی در نظام كلانشهر تهران دانست و گفت: مشكل این است كه تصمیم گیرندگان ما نمی دانند تفاوت شهر، شهرك جدید و كلان شهر چیست.
وی با بیان اینكه به دلیل شرایط اقلیمی، بالای 80 درصد شهرهای كشور ما شهرهای مادر و كلان شهر دارای جمعیت میلیونی هستند، افزود: اكنون تهران، كرج و قزوین یك سوم جمعیت ایران را در خود جای داده اند؛ بنابراین تراكنش شهری و فضای كلانشهری كاملا متفاوت است.
این محقق علوم اجتماعی اضافه كرد: باید بدانیم وقتی در كلان شهر زندگی می كنیم سبك زندگی خانوارهای ما متفاوت است و 90 درصد تجربه زیستی مردم در شهرها در حباب، راهروها و جزایر شهری بین محل كار، زندگی و فراغتشان می گذرد.
فكوهی با بیان اینكه مدیران شهرهای كشورهای پیشرفته تفاوت سبك زندگی ها را پذیرفته اند، خاطرنشان ساخت: اما در كشورمان این موضوع هنوز درك نمی شود؛ ما سیستم برای یكسان سازی گروهی از سبك های زندگی داریم كه خود جرم سازی می كند و ممكن است برخی از این موارد جرم نباشد؛ بنابراین این مكان ها به فضاهای خصوصی، نیمه خصوصی و زیرزمینی تبدیل و در نهایت آسیب های جدی تری را برای شهرها در پی خواهد داشت.
وی براین باور است، با توجه به بحران آب و منابع زیست محیطی در كشور، باید برای كلان شهرها و شهرك های جدید و اقماری خود آسیب را تعریف و آسیب زدایی كنیم.
این استاد دانشگاه تاكید كرد: باید صبر و تحمل را در سبك های زندگی ها افزایش دهیم زیرا تظاهر، ریا و دروغگویی میزان اطمینان و اعتماد اجتماعی را نسبت به مدیریت شهری كاهش می دهد.

** توسعه به صداهای خاموش گوش می دهد
«ناصرالدین غراب» از پژوهشگران جمعیت شناس نیز در این نشست درباره مناقشه توسعه اجتماعی در شهرهای جدید گفت: به «توسعه اجتماعی مساله محور» كه گفتمان مدیریت شهری در شهرهای جدید است، تاكید داریم؛ به طوری كه انسانها در این توسعه همیشه عوامل بازدارنده هستند یعنی برنامه هایی كه مدیران در ذهنشان دارند مانع رسیدن به اهداف مدیریت جامع می شود.
وی بر این باوراست كه توسعه نگاهی است كه به صداهای خاموش گوش می دهد.
سومین «همایش ملی آسیب‌های اجتماعی ایران» با محوریت وضعیت موجود، دستاوردهای نظری بومی و سیاست‌ها، برنامه‌ها و راه‌های پیشگیری، مداخله، كنترل و كاهش آسیب‌های اجتماعی در روزهای چهارشنبه و پنجشنبه در تالارهای شریعتی و سالن ابن خلدون دانشكده علوم اجتماعی دانشگاه تهران برگزار شد.
اقتصام**9186** 2023